فرهنگ به مثابه کلید فهم حق‌ها در عصر بحران: کووید۱۹

 [۱]

 

By; Julie Fraser   [۲]

برگردان و پژوهش: سیاوش علیزاده، دانشجوی دوره دکترای حقوق بین الملل؛ دانشگاه علامه طباطبایی

ویراستار علمی: دکتر ندا کردونی، پژوهشگر حقوق بین الملل و مدرس دانشگاه

ساختار­های فرهنگی که در چارچوب آنها اجتماعی شده‌ایم، عموماً به جهان بینی ما شکل داده است، سلیقه ما در انتخاب سبک موسیقی یا ذائقه‌ی غذایی، درک ما از نهاد خانواده و یا مفاهیمی چون بیماری و سلامت، عوامل زمینه‌ ساز و روش­های درمان آنها از آن جمله هستند. با علم به این موضوع، کمیته حقوقِ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ملل متحد دولت­ها را ملزم  به تضمین آن نموده است که حق بر غذا، آب، مسکن و سلامتی به طرقی ” در انطباق با فرهنگ”  مورد توجه واقع شوند. بر اساس مفاد میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، این امر، الزامی است که بر عهده تمامی دولت­های عضو قرار گرفته است. استدلال نگارنده در این نوشتار بر این مبنا استوار است که هر چند  رویکرد فرهنگ مدار [ یا رویکرد حساس به فرهنگ ] در خصوص اجرای حق های بشری در هر دوره‌ی­ زمانی از اهمیت برخوردار است، اما اتخاذ چنین رویکردی به هنگام بروز بحران ضروری تر می نمایاند.

مطالعه علمی مشترک اخیر نگارنده راجع به بحران ابولا در غرب افریقا که اوج خود را در سال ۲۰۱۵  پشت سر گذاشت شاهد آن است که وجود یک رویکرد فرهنگ مدار نسبت به اجرای حق بر سلامتی تا چه میزان می تواند ضروری باشد.  پژوهش های علمی دیگری نیز با مطالعه همه گیری HIV/AIDS صورت گرفته است. اینک نوبت  کووید ۱۹ ( سارس-کوو-۲ ) است که مطالعات بعدی را به خود اختصاص دهد. مقصود نگارنده از ارائه این مثال ها آن است که فرهنگ در ایجاد حق های بشری نقشی کلیدی ایفا می کند؛ همین و بس. علاوه بر این، به عنوان مرتبط ترین گزاره با موضوع بحث می توان گفت امروزه فرهنگ ابزار فهم و ایجاد حقوق در زمان بحران است. علیرغم اهمیت بسزای فرهنگ در اقدامات مرتبط با ارتقای بهداشت و سلامت، دانشمندان علوم اجتماعی تاثیر ویژگی های فرهنگی کشورها در مقابله با شیوع بیماری ها را به طور کامل مورد مداقه قرار نداده اند.

آموزه های ابولا

در فاصله میان سال های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ همراه با گسترش شیوع ویروس ابولا، سازمان بهداشت جهانی، رسوم سنتی تدفین جان باختگان این ویروس را از جمله علل گوناگون گسترش ابولا معرفی نمود. این رسووم شامل تغسیل و روغن اندود کردن بدن مردگان به دست اعضای خانواده و در برخی موارد ایجاد تغییر در جسد آن ها جهت دفن مرده می شود. اتخاذ  این شیوه ها برای مهار ابولا مشکل ساز می نمود چراکه ویروس ناقل این بیماری می تواند با تماس مستقیم یا غیر مستقیم با مایعات بدن افراد آلوده، حتی پس از مرگشان موجب ابتلا گردد. به همین دلیل، تشریفات تدفین مردگان و شیوه های مرتبط با آن را می توان به عنوان مکانیسم بالقوه سرایت این ویروس قلمداد کرد. علاوه بر مثال های وفق، حمل جسد برای خاک سپاری  در روستایی دیگر نیز از جمله موانع  اقدامات با هدف قرنطینه مناطق  مورد نظر است.

علیرغم درخواست دولت­ها و آژانس­های کمک رسانی، بسیاری از افراد این رسوم مرتبط با تدفین را با این تصور که به جای آوردن آن برای سلامت و ثبات جامعه حیاتی است ترک نکردند. غفلت از این رسوم می تواند دارای عواقب واقعی و حتی تاثیرگذارتر از تهدید ابولا باشد. برای مثال، عقیده رایج این است که عبور مردگان از گذرگاه حیات به دنیای پس از زندگی به شکلی غیر معمول و مغایر با اصول، موجب بروز نتایج فاجعه بار از جمله ناتوانی جسم یا در سطحی شخصی تر، آرام نیافتن روح مردگان خواهد شد. اگر سازمان جهانی بهداشت و دیگر فعالان حوزه سلامت که سعی در مهار ابولا دارند نتوانند نیاز جوامع آسیب دیده را برای محفوظ نگاه داشتن مردگان خود درک نموده و آن را لحاظ نکنند، این امر ممکن است اعتماد لازم برای برقراری ارتباط ، همکاری و اجرای موثر اقدامات پیشگیرانه را از بین ببرد. از مهمترین عوامل شیوع ابولا همین فقدان اعتماد بود که منجر به بروز آشفتگی [ در نظام سلامت ] و به خطر افتادن سلامت فعالان محلی حوزه بهداشت و جوامع مدنی شد.

تنها در اواخر دوران شیوع بود که مقامات دولتی به مشارکت با جوامع مدنی در غرب افریقا برای یافتن طرقی جهت برآوردن نیازهای عرفی مراسم تدفین بدون سرایت ابولا برخاستند. این اقدامات نه تنها روش­هایی نمادین و همچنین اصلاحی را در بر می­گرفت بلکه شامل نوآوری­های جدیدی در برگزاری مراسم تدفین، که برای برخورداری از مشروعیت فرهنگی باید از نهاد اجنماع برآمده باشد، نیز می شد. این مثال ها نشانگر از آن است که نه تنها گنجاندن رویکردها و چشم اندازهای فرهنگی منبعث از جامعه در اقدامات بهداشتی نه تنها محترمانه است، بلکه پیش شرطی برای تحقق موثر آنها هم هست. همچنین نشانگر پیوندهای ذاتی بین فرهنگ و حقوق بشر از جمله حق بر سلامت و حق حیات و لزوم اتخاذ راه حل های حقوق بشری متناسب با فرهنگ جوامع است.

 پس از شیوع ابولا، بدون در نظر گرفتن این مطلب که عامل سازنده­ی فهم و درک ما از بحران و به همین ترتیب واکنش به آن فرهنگ است؛ این گونه انتظار می رفت که مردم هنجارهای فرهنگی خود را کنار گذاشته و به جای آن بر بحران موجود تمرکز کنند. ارزیابی نگارنده این است که در زمانه­ی دست و پنجه نرم کردن با بحران­ها، فرهنگ کالایی لوکس [امری تجملی] نیست که بتوان از آن در تحقق حقوق بشر چشم پوشی کرد بلکه اهمیت آن بیش از پیش می شود. اینک در صدد هستیم با مد نظر قرار دادن یکی از بحران های سلامت کنونی به شرح و بسط این نظر بپردازیم.

همه­ گیری کووید ۱۹

با شناسایی کووید۱۹ در اواخر سال ۲۰۱۹ در ووهانِ چین، سازمان جهانی بهداشت در مارچ ۲۰۲۰ به طور رسمی همه گیری این بیماری را اعلام کرد. دولت ها در اقصا نقاط جهان در واکنش به وضع پیش روی و در تلاشی با هدف کنترل شیوع ویروس به اتخاذ تمهیداتی پرداختند از جمله؛ منع سفر، اعمال قرنطینه، دورکاری، تعطیلی مدارس، توقف برگزاری رویدادهای بزرگ، اعمال فاصله گذاری اجتماعی/ فیزیکی، پوشیدن ماسک صورت.

این به آن معنی بود که فعالیت ها و مناسک مذهبی از جمله خدمات و همیاری های منظمِ مذهبی یا جشن هایی چون کریسمس یا اعیاد متوقف شده یا به شدت کاهش می یافتند. تئاترها و سینماها، به همین ترتیب رستوران ها و کلاب های شبانه تعطیل شدند و رویدادهای ورزشی به تعویق افتادند. این تمهیدات در حال حاضر در طیف وسیعی از اقدامات پیشگیرانه برای تقریباً دو سال در سراسر جهان اعمال شده است و تاثیر نامطلوبی در استیفای حق های بشری از جمله آزادی رفت و آمد، آزادی تشکیل اجتماعات و حق به مشارکت در زندگی فرهنگی داشته است. علیرغم این تمهیدات و گسترش انواع واکسن ها، شیوع کووید ۱۹ متوقف نشد و باعث جان باختن بیش از ۵ میلیون انسان در جهان شده است.

منصرف از این که اقدامات واکنشی نسبت به کووید ۱۹ با بسیاری از سنت های فرهنگی در تعارض است، در غالب اوقات به طور موکد رعایت نشده و حتی نادیده گرفته می شوند. نمی توان منکر شد که علیرغم این تمهیدات، مراسم ازدواج، رویدادهای ورزشی و جشن های مذهبی کماکان برگزار می شد. مانند آنچه از نتایج مطالعات مربوط به ابولا  به دست آمده بود، محققان رد پای تشریفات و رسوم آیینی مرتبط با تدفین مردگان را در خصوص شیوع کووید ۱۹ نیز یافته بودند. به این ترتیب، رفتار انسانی در پاره ای مواقع با تمهیدات فوری که برای محافظت از حقوقمان به سلامت و حتی حیات برقرار گردیده است، در مغایرت است. این چنین است که الگوهای فرهنگی می توانند واکنش های جمعی ما را در قبال بحران تضعیف کنند. دانشمندان با اذعان به این مسئله به مطالعه در خصوص، برای مثال، نقش فرهنگ در اثرگذاری بر پایبندی عمومی به تمهیدات متخذه از جمله رعایت فاصله گذاری اجتماعی و توصیه ( اینجا و اینجا ) می کنند که ” هسته سخت ارزش های فرهنگی ” در تمامی پیام ها و اعلانات دولت ها و دانشمندان در خصوص کووید۱۹ گنجانده شود.

در واکنش به این مسئله، به منظور ترغیب بیشتر عمومی به اجرای تدابیر اتخاذی در مقابله با کووید۱۹ تمهیداتی مشدد اما سازگارتر با هنجارهای فرهنگی برقرار گردید. منصرف از مفهوم جامعه شاختی موسعی که از فرهنگ در دست داریم، این تدابیر شامل موسیقی، غذا، وررش و همین طور مذهب می شد. برای مثال؛ رهبران دینی جهان به طور فعالانه با صدور بیانیه های عمومی و استمداد از پیروانشان، آنان را مصرانه به تزریق واکسن ترغیب می نمودند. دالای لاما تزریق واکسن را تشویق نمود و پاپ فرانسیس با بیان اینکه تزریق عملی از روی مهر و شفقت است، کاتولیک ها را به تزریق آن ترغیب نمود. نمایندگان کلیسای کاتولیک در فیلیپین حتی کلیساهای خود را به عنوان محلی برای اجرای برنامه واکسیناسیون دولت پیشنهاد نمودند. سازمان جهانی بهداشت با آگاهی کامل از نقش پر اهمیت رهبران مذهبی به عنوان « منبع اولیه حمایت، تسلی، هدایت، مراقب مستقیم بهداشتی و خدمات اجتماعی جوامعی که به آنها خدمت می کنند»، در آوریل ۲۰۲۰ دستورالعمل و توصیه هایی راجع به کووید۱۹ منتشر و در اختیار رهبران دینی قرار داد.

رهبران مذاهب اسلامی نیز به جنبه های گوناگون همه­گیری کووید۱۹ از جمله جواز واکسیناسیون پرداختند. فتاوایی در حمایت از واکسن با اعلام حلال بودن آن به بیان احکام تکلیفی واکسیناسیون صادر شد. برای مثال، علمای شاخص اسلامی بریتانیا و سنگاپور واکسن ها را تایید کردند و مقامات مذهبی مصر، دارالافتاء واکسیناسیون را واجبی دینی معرفی نمود. پژوهشگران ( بنگرید اینجا و اینجا ) واکنش های معمول دین اسلام نسبت به تمهیدات مقرر در مقابله با کووید از جمله احکام قرنطینه، تعطیلی کامل و تعلیق نماز جمعه و حج را مورد مطالعه دقیق قرار دادند. مانند مطالعات پیشین در مورد ابولا، علمای اسلام نیز در راستای پیشگیری از شیوع کووید۱۹، هنجارهایی در مورد نحوه رسیدگی به اجساد در نظر گرفتند.

پژوهشگران مذکور خاطر نشان می کنند که رهبران اسلامی به شکل قابل توجهی تاثیرگذار باشند، چرا که اقتدار آنها می تواند گوی سبقت را از سیاستمداران و حتی پزشکان برباید. تحقیق اخیر نگارنده راجع به هنجارهای اسلامی و فعالان این حوزه در اندونزی حاکی از آن است که مشارکت این عوامل می تواند تعیین کننده ترین مولفه­ در توفیق یا ناکامی خط مشی ها و اقدامات پیشگیرانه و درمان بیماری ها باشد. این مواضع به جهان اسلام محدود نمی شود، مطالعه سال ۲۰۲۱ مرکز تحقیقاتی PEW راجع به امریکاییان نشانگر آن است که اشخاص معتقد و مؤمن در خصوص تزریق واکسن اعتماد بیشتری به توصیه های روحانیون خود دارند ” تا مقامات ایالتی یا رسانه های خبری”. افزودن این هشدار ضروری است که در حالی که رهبران مذهبی می توانند در ترویج سیاست های بهداشتی برای پیشگیری از شیوع کرونا مؤثر باشند، به همان اندازه می توانند به برعکس عمل کنند ( برای مثال به کلیسای حواری در زیمبابوه و  اونجلیک های ایالات متحده مراجعه کنید).

واکنش های دیگر فرهنگی به همه­گیری کووید۱۹ را می توان شامل سنت های موسیقایی و غذایی دانست. موزیسین های افریقایی که در میان مردم محبوبیت دارند مانند هنرمند اوگاندایی و سنگالی و کنگویی، ترانه هایی با موضوع همه­گیری ضبط نمودند که مخاطبان را به رعایت فاصله گذاری اجتماعی و حفظ قرنطینه تشویق می نمود. صنعت موسیقی زنده استرالیا و هنرمندان برای اشاعه هشتگ #vaxthenationمتحد شدند. در ایالات متحده امریکا خواننده سبک کانتری دالی پارتون، ترانه معروف خود با عنوان “جولین” را با ترجیع بند  “وکسین” بازخوانی کرد. از دیگر واکنش ها می توان به ارائه خدمات رایگان توسط برندهای تجاری محبوب مانند krispy kreme با هدیه محصول غذایی خود در ازای واکسینه شدن یا ارائه بلیط رایگان برای شرکت در رویدادهای ورزشی یاد کرد.

 فرهنگ و حقوق بین الملل بشر

این مثال ها مؤید آن هستند که رویکردهای فرهنگی می توانند بیشتر از آنکه اموری مرجح باشند، برای حمایت از حق های بشری به طور کلی و همچنین در مواقع بروز بحران ضروری باشند. به ویژه در مواردی که نیاز مبرمی به تغییر رفتار است، فعالان عرصه فرهنگ برای تاثیرگذاری مطلوب باید هر چه زودتر مداخله نمایند تا این اطمینان عمومی حاصل شود که تغییرات رفتاری از نظر فرهنگی مقبول و معتبر هستند. به این ترتیب ضروری است که دولت ها پیش از بروز بحران با فعالان فرهنگی در تماس و همکاری نزدیک باشند تا باب گفتگو پیش از بروز بحران باز باشد. در واقع دولت ها وفق الزامات حقوق بین الملل متعهد به مشورت با فعالان  اجتماعی در زمینه اقلام مرتبط با سلامت و بهداشت، امکانات و خدمات بهداشتی و درمانی هستند. دولت ها به جای اندیشیدن و تکیه صرف به قوانین و سیاستگذاری به منظور  اعمال حقوق و اتخاذ تدابیر واکنشی نسبت به بحران ها، شایسته است از منابع فرهنگی و سرمایه های غنی موجود نیز بهره گیرند. به این منظور، استدلال نگارنده بر این پایه استوار است که تمهیدات واکنشی فراتر از قانون و دولت رفته، نقش و مسئولیت بازیگران غیر دولتی در حمایت و حراست از حقوق بشر افزون گردد.

نگارنده پیشنهاد می­کند که شایسته است فرهنگ نه تنها به عنوان بخشی از حقوق بشر بلکه به مثابه پیدایشگاهی که در آن می توان ایجاد حق­های بشری را درک کرد نگریسته شود.  این نگاه معرف تغییر چشم انداز فکری برای برخی، خصوصاً در قلمروی حقوق بین الملل خواهد بود چرا که مفهوم فرهنگ غالباً در حقوق بین الملل در خوش بینانه­ترین حالت موجب سوء برداشت می شود و در بدترین حالت مورد وهن واقع می شود. این مفهوم اغلب به عنوان نقض حقوق یا مانعی برای برخورداری از حق تلقی شده است. سالی انجل مریِ فقید، انسان شناس حقوقی سرشناس، روند « اهریمن سازی » از فرهنگ توسط حقوق بین الملل را تاسف بار خوانده است. هرچند از زمان انتشار مقاله مری در سال ۲۰۰۳ تا اکنون تا حدودی به دلیل فعالیت پژوهشگران، از جمله گزارشگران ویژه ملل متحد در زمینه حق های فرهنگی، پیشرفت هایی حاصل شده است با این حال نگارنده دریافته است که حقوق بین الملل کماکان به تلقی خود از فرهنگ به عنوان امری کلی پایبند است و آن را مفهومی ایستا، یکپارچه و فاقد گوناگونی ماهیتی تلقی می کند. به این ترتیب لازم است که درک بهتر، دقیق و تیزبینانه تری از [مفهوم و نقش] فرهنگ در حقوق بشر و حقوق بین الملل خصوصاً در عصر بحران داشته باشیم. ناکامی در تعامل با فرهنگ به شکلی که بیان شد، چشم پوشی از « یکی از مهمترین ابزارهایی است که انسان ها می توانند به مدد آن با چالش های اجتماهی مقابله کنند

[۱] http://opiniojuris.org/2021/12/23/culture-as-key-to-realising-rights-in-times-of-crisis-covid19/

[۲]  جولی فریزر وکیل و حقوقدان استرالیایی، استادیار موسسه هلندی حقوق بشر و مرکز مونتانی montaigne دانشگاه اوترخت است.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *