آیا مطابق حقوق بین‌الملل «حق حیات» در مخاصمات مسلحانه وجود دارد؟[۱]
Ashley Gate
مترجم: موسی کرمی
دانشجوی دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه قم
ویراستار علمی: دکتر سیامک کریمی
پژوهشگر حقوق بین‌الملل و مدرس دانشگاه
در دوران بی ثباتیِ فزاینده در اروپا به خاطر بروز یورش روسیه به حاکمیت سرزمینی اوکراین، اِعمال حقوق بشر در خلال مخاصمات مسلحانه در صدر و مرکز اذهان وکلای حقوق بشری و نیز متخصصان حقوق بشردوستانه قرار دارد. دو تن از کارشناسان مشفقانه برای بحث از حقوق بشر در مخاصمات مسلحانه به دانشکده حقوق دانشگاه وست مینیستر دعوت شدند. من بختِ استماع مستقیم بیانات پروفسور یووال شانی(Yuval Shany)، استاد حقوق بین‌الملل دانشگاه عبری در اورشلیم(بیت المقدس) و دکتر آنیس وان انگیلند(Anicee Van Engelaand)، دانشیار امنیت و حقوق بین‌الملل دانشگاه کرانفیلد(Cranfield) را پیدا کردم. در کنار این دو، دکتر مارکو لانگوباردو(Marco Longobardo) شوخ‌طبع نیز حضور داشت که مدرس ارشد حقوق بین‌الملل در دانشگاه میزبان [یعنی دانشگاه وست مینیستر] است. او با خونگرمی و گشاده‌رویی بر نشست ریاست کرد.
اگرچه مسائل زیادی در طول این سخنرانیِ عصرگاهیِ روز دوشنبه مورد سوال، بحث و جدل قرار گرفت ولی من مایل هستم توجه شما را به تفسیر عام شماره ۳۶ [کمیته حقوق بشر] ملل متحد در خصوص ماده ۶ [میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی](حق حیات) [در ۳ سپتامبر ۲۰۱۹] جلب کنم که پروفسور شانی در خلق آن نقش داشت. هر کدام از نهادهای معاهده‌ای ملل متحد تفاسیر خویش را از مواد و مقررات [سندِ تحتِ نظارتِ] خود در قالب «تفسیر عام»(General Comment) منتشر می‌کند. این تفاسیر عام در بیشتر مواقع، به دست مجموعه‌ای از کارشناسان نگارش می‌شوند؛ به طور خاص این تفسیر [عام] به وسیله گروهِ متنوعی از بازیگران دولتی و افراد وابسته به جامعه مدنی تدوین گردید. تفسیر عام شماره ۳۶ در سال ۲۰۱۹ از سوی کمیته حقوق بشر ملل متحد منتشر شد؛ نهادی که از سوی ملل متحد برای تفسیر و نظارت بر اجرای میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی(۱۹۶۶) به وجود آمد. ماده ۶ میثاق در وهله نخست بر «حق حیات» و محدودیت‌هایی که ممکن است متوجه این حق باشد، تمرکز دارد. وفق بند ۱ این ماده، «هر کس از حق ذاتی حیات برخوردار است. این حق تحت حمایت قانون خواهد بود. حیات هیچ کس به صورت خودسرانه سلب نخواهد شد».
دیرزمانی گمانه‌زنی‌هایی راجع به حق [حمایت] در برابر سلب خودسرانه حیات در زمان مخاصمه مسلحانه وجود داشت. ایده [اعمال] محدودیت در خلال جنگ به مدت‌ها پیش از تدوین میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی یا تاسیس سازمان ملل متحد به این سبب بازمی‌گردد. این ایده از سوی آبراهام لینکُلن، رییس جمهور [وقت اَیالات متحده]، در خلال جنگ داخلی امریکا و در قالب کد لیبِر اجرایی شد؛ زیرا او بر این باور بود که داشتن آینده‌ای مشترک به معنای لزومِ اِعمالِ محدودیت در خلال مخاصمات [مسلحانه] است. چنین اصولی مبنای حقوق بین‌الملل بشردوستانه قرار گرفتند که بر اعمال دولت‌ها در زمان مخاصمه نظارت می‌کند. این طرز تفکر در اذهان تدوین‌کنندگان [منشور] ملل متحد وجود داشت؛ کسانی که در صدد بودند تا میزان مخاصمات مسلحانه بین‌المللی را کاهش دهند، زیرا ما به عنوان نوع بشر، در کره زمین آینده مشترکی داریم.
تفسیر عام شماره ۳۶ «حق حیات» را که به وسیله ماده ۶ میثاق تضمین شده است، به گونه‌ای مترقیانه تفسیر می‌کند. راه بسیاری تا پذیرش کاملِ این قبیل عناصر مترقی از سوی جامعه بین‌المللی در پیش است؛ امری که پروفسور شانی در خصوص فاجعه بار بودن آن در صورت بالا رفتن سطح مخاصمه هشدار می‌دهد. بند ۶۳ تفسیر عام شماره ۳۶ مدعی [لزوم وجود] صلاحیت فراسرزمینی است؛ به این معنا که اگر عامل یک دولت مرتکب سلب خودسرانه حیات شود، بدون توجه به این که آیا چنین سلب حیاتی داخل یا خارج از سرزمین دولت مزبور در خلال مخاصمه مسلحانه رخ داده باشد، آن دولت را باید مسئول قلمداد کرد. اساسا عاملان دولت باید به خاطر خسارات واردشده از سوی آن¬ها حتی در جنگ‌های نیابتی نیز مسئول شمرده شوند. بند ۶۳ با اعلام اِعمالِ همزمان نظام بین‌المللی حقوق بشر و حقوق بین‌الملل بشردوستانه ادامه می‌یابد؛ دو شاخه از حقوق بین‌الملل که در دانشگاه‌ها به صورت مجزا تدریس و تعلیم داده می‌شوند. این تفسیر مدعی است که بر خِلاف دیدگاه رایج در سطح دانشگاه‌ها، نظام بین‌المللی حقوق بشر و حقوق بین‌الملل بشردوستانه مکمل یکدیگرند و همدیگر را به صورت متقابل محدود نمی‌سازند.
بند ۶۴ تفسیر عام شماره ۳۶ تصریح می‌کند که دولت‌های طرف مخاصمه باید اعلام کنند آیا جایگزین‌هایی کمتر آسیب‌زا نسبت به عملیات‌های نظامی را مطمح نظر قرار داده‌اند یا خیر. در حالی که تفاسیر عام [نهادهای معاهده‌ای] ملل متحد برای کشورهایِ طرفِ معاهدات بین‌المللی الزام‌آور نیست، پروفسور شانی توضیح داد که ایده پشت این «دعوت به اقدام»(Call for action) معرفی یک رویه حقوقیِ قوام‌نیافته و غیرالزام‌آور است که می‌تواند به پاسخگوییِ بیشترِ دولت‌های طرف مخاصمه بینجامد. برای این که رویه دولت‌ها این دست اعلان‌ها را اجرا کند، هنوز راه درازی در پیش داریم.
بندهای ۶۵ و ۶۶ تفسیر عام شماره ۳۶، بر توسعه تسلیحات خودکار متمرکز هستند که شامل پهپادها و ادوات نظامی بدون سرنشین می‌گردند. این بندها اخطار می‌دهند که توسعه تسلیحاتِ این چنینی باید با «حق حیات» مندرج در ماده ۶ میثاق سازگار باشد. بندهای یادشده بر لزوم اتخاذ تعهداتِ شکلی، پیش از ساختِ مداومِ تسلیحات خودکار تاکید می‌ورزند. بیم آن می‌رود که این تسلیحات به خاطر فقدان عامل «انسانی» در خود، از تفکیک میان میزانِ لازمِ حفاظت از زیرساخت‌های غیرنظامی، وسایل مورد نیاز برای امرار معاش و جان آدم‌ها ناتوان باشند. بند ۶۶ به طور خاص خواستار بهبودِ تنظیم تسلیحات غیرتبعیض‌آمیز و کور و به ویژه سلاح‌های بیولوژیکی و هسته‌ای است. این بخش همزمان از بازیگران دولتی و غیردولتی می‌خواهد اشاعه و دریافت سلاح‌های هسته‌ای را متوقف سازند؛ زیرا با احترام به «حق حیات» ناسازگار هستند.
بند ۷۰ تفسیر عام شماره ۳۶، باید گوش دنبال‌کنندگانِ مخاصمه اوکراین را تیز کند. به تصریح این بند، جنگ تجاوزکارانه که فاحش‌ترین مصداق عمل تجاوز سرزمینی به وسیله یک دولت است حق حیات را که تحت حمایت ماده ۶ میثاق است، نقض می‌کند. قربانیان می‌توانند شامل غیرنظامیان و سربازان هر دو طرف مخاصمه باشند. دولت‌های طرفِ میثاق عمیقا از بند ۷۰ ناخرسند بودند؛ زیرا این بند خواستارِ تبعات حقوقیِ شدیدتر در صورت ارتکاب عمل تجاوز سرزمینی است. پروفسور شانی بر این باور است که اکنون بیش از هر زمانی سوق دادنِ بحث به سوی پیامدهایِ حقوقیِ احتمالی به خاطر اقداماتِ دولتِ متجاوز واجد اهمیتِ بنیادین است. امری که علت آن، تجاوزکارانه بودنِ جنگِ روسیه علیه اوکراین است.
تفسیر عام شماره ۳۶، به رغم کامل و مترقیانه بودن، برای کشورهای طرفِ میثاق از نظر حقوقی الزام‌آور نیست؛ روسیه و اوکراین هر دو میثاق را تصویب کرده‌اند. به زعم من میزان اقتداری که حقوق بین‌الملل در عمل بر رویه دولت‌ها دارد، محل تردید است. پرسش‌هایی از این دست [ذهن] ما را به [سمت و سوی] چشم اسفندیار(پاشنه آشیل) حقوق بین‌الملل می‌کشاند؛ حقوق بین‌الملل بر رضایت دولت‌ها استوار است. همه چیز تا زمانی که دولت تصمیم می‌گیرد بازی با قواعد را متوقف سازد، به خوبی پیش می‌رود. هنگامی که یک دولت سرکشی کند و از دادگاه‌ها و معاهدات بین‌المللی حقوق بشر خارج شود، حقوق بین‌الملل چه امیدی برای توقف آن‌ها دارد؟ به این سبب حتی به رغم تحریم‌های دولت‌های مختلف، صدور قرار بازداشت از سوی محاکم بین‌المللی و دست‌یازی اعضای جامعه مدنی به اقدامِ حقوقی علیه [اسب] سرکش دولت روسیه، [عفریته] جنگ می‌غرد و می‌خروشد. در حالی که طبق رویه بین‌المللی مورد حمایت بودن «حق حیات» در زمان مخاصمات [مسلحانه] یک چیز مسلَم است، این دانشجوی حقوق بشر بیش از پیش از این شاخه حقوقی سرخورده و دلسرد می‌شود؛ زیرا اقدامات دولت‌ها کماکان نظامی را که خود ایشان ایجاد کرده‌اند، یکسره نادیده می‌گیرد.[۲]
[۱] https://blog.lawbore.net/2023/04/is-there-a-right-to-life-in-armed-conflict-under-international-law/
[2] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)