معاهده فضای ماورای جو و ترویج استفاده مسئولانه از فضا

معاهده فضای ماورای جو و ترویج استفاده مسئولانه از فضا[۱]
Lukasz Olejnik
مترجم: پیروز چمنی
پژوهشگر حقوق بین‌الملل
ویراستار علمی: دکتر سید هادی محمودی
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران

یک معاهده کمتر شناخته شده جنگ سرد در مورد عملیات فضایی می‌تواند ایالات متحده را وارد درگیری مستقیم با روسیه کند. طبق ماده ششم معاهده فضای ماورای جو در سال ۱۹۶۷(OST) ، دولت‌ها «مسئولیت بین‌المللی فعالیت‌های ملی خود را در فضای ماورای جو بر عهده دارند»، حتی زمانی که این فعالیت‌ها توسط «نهادهای غیردولتی» مانند شرکت‌های تجاری انجام می‌شوند. دولت ها ابتدا باید «مجوز» برای فعالیت های نهادهای غیردولتی را در فضا اعطا کنند.
مسئولیتی که در ادامه می‌آید به صورت مطلق است و به هر گونه پیامد بالقوه فعالیت‌های ملی انجام شده در فضا از جمله اقدامات بازیگران غیردولتی (یعنی تجاری) مرتبط است.
ایالات متحده آمریکا، روسیه و بیش از ۱۰۰ کشور دیگر عضو معاهده فضای ماورای جو(OST) هستند که همچنان لازم‌الاجرا است و می‌توان آن را به عنوان یک قانون اساسی عملا برای عملیات فضایی در نظر گرفت. این بدان معناست که ایالات متحده می‌تواند از نظر قانونی در قبال فعالیت‌های سرویس‌هایی مانند Starlink که ماهواره تجاری ایالات متحده است و توسط شرکت SpaceX اداره می‌شود، مسئول باشد.
با گذشت بیش از یک سال از درگیری تمام‌‌عیار روسیه در اوکراین، کشورهای غربی همچنان به ارائه اطلاعات حیاتی و تقریبا واقعی به اوکراین از جمله داده‌های تصویربرداری از ماهواره‌هایی که حرکت نیروها را نشان می‌دهند، تداوم بخشیده‌اند. برخی از این اطلاعات ممکن است توسط اوکراین برای خنثی کردن حملات روسیه استفاده شود.
روسیه در جست‌وجوی راه‌هایی برای متوقف کردن کمک‌ها برای حمایت از اوکراین، به نحو مضحکی به حقوق بین‌الملل اشاره می‌کند که آن‌ها با آغاز جنگ و در موارد بسیاری به طور آشکار نقض شده است. با این حال در حالی که غرب با حمایت موجه و مشروع از اوکراین جنگ‌زده دست‌وپنجه نرم می‌کند، دولت‌های عضو ناتو بسیار محتاطانه عمل می‌کنند. اوکراین موفقیت در کمک‌های بشردوستانه و عملیات‌های دفاعی را مدیون شرکت‌هایی مانند استارلینک است. اما استفاده برای اهداف نظامی مانند هدایت خط آتش یا انتخاب هدف، محاسبات را پیچیده می‌کند.
معاهده فضای ماورای جو نه تنها مقرر می‌کند که کشورها برای فعالیت‌های فضایی خود به بازیگران غیردولتی مجوز بدهند بلکه این امر همچنین مستلزم “نظارت مستمر” توسط دولت ناظر است(ماده ششم). این که آیا دولت ایالات متحده دستورالعملی برای استارلینک صادر کرده است یا خیر، مشخص نیست. استارلینک مطمئنا به خوبی از این موضوع آگاه است؛ علی‌رغم نگرانی‌های ادعایی از سوی پنتاگون در مورد خطر امتناع شرکت Space X از ارائه خدمات خود در حمایت از اوکراین، نقش این اپراتورهای فضایی تجاری در تلاش‌های جنگی را به رسمیت می شناسد. با این حال از آن جایی که مسئولیت اقدامات آن‌ها ممکن است متوجه ایالات متحده باشد، خطر تبدیل شدن به یک طرف درگیری مسلحانه با روسیه محتمل است. به عنوان مثال اگر استارلینک با هواپیماهای بدون سرنشین در میدان نبرد ارتباط برقرار کند، زیرساخت آن ممکن است از نظر فنی به عنوان عنصری از یک سیستم تسلیحاتی عمل کند. اگر چنین باشد، ماهواره‌های استارلینک می‌توانند به صورت بالقوه با خطر تبدیل شدن به اهداف نظامی معتبر روبه‌رو باشند؛ همان‌طور که هر سیستم تسلیحاتی که در یک درگیری استفاده می‌شود اگر سهم موثری در آن اقدام نظامی ارائه کند، ممکن است به هدف نظامی تبدیل شود(بند ۲ ماده ۵۲ – حفاظت عمومی از اشیای غیرنظامی که حقوق عرفی محسوب می‌شود). شاید به همین دلیل است که استارلینک تصمیم گرفته است چنین استفاده‌هایی را محدود کند؛ اگرچه مشخص نیست که چگونه از نظر فنی این کار را انجام داده‌است.
ایالات متحده به طور طبیعی مایل است از تبدیل شدن به طرف درگیری روسیه با اوکراین اجتناب کند، در عین حال ایالات متحده به وضوح از اوکراین در این جنگ حمایت می‌کند که با توجه به ابتکارات در به اشتراک‌گذاری اطلاعات و تدارکات گسترده تسلیحات آشکار است. به همین ترتیب مقامات استارلینک نگران عواقب مشارکت‌های خود هستند و ارائه اتصال اینترنت به پهپادها در میدان نبرد را مورد تامل یا حتی محدودیت قرار داده‌اند. این ممکن است به معنای محدودیت ناگوار توانایی اوکراین برای دفاع از کشورش باشد. ایلان ماسک، مدیرعامل شرکت Space X اعلام کرد که ترجیح می‌دهد از «جنگ جهانی سوم» اجتناب کند. در حالی که چنین گفتاری ممکن است افراطی باشد، دلایل واقعی برای نگرانی وجود دارد.
همان‌طور که ذکر شد، این وضعیت به دلیل انعقاد معاهده فضای ماورای جو در دوران جنگ سرد اوج ترس از رویارویی با سلاح‌های هسته‌ای است. قابل درک است که در سال ۱۹۶۷ هیچ‌ کس تصور نمی‌کرد که در سال ۲۰۲۳ شاهد بخش فضایی تجاری پویایی باشیم.
شاید این موضوع که به طور مستقیم کشورها را به لحاظ حقوقی در قبال فعالیت‌های نهادهای تجاری و سایر نهادهای غیردولتی فضای ماورای جو مسئول بدانیم، قابل بحث نبود. امروزه ما با پیامدهای این تصمیمات زندگی می‌کنیم. اگرچه کاربردهای مدرن فضای ماورای جو به طور مداوم نسخه‌های اولیه معاهده فضای ماورای جو(OST) را به چالش می‌کشد، خود این معاهده ثباتی در عملیات‌مداری ایجاد می‌کند و حداقل تعهدات مهمی را برای تنظیم رفتار دولت‌‌ها در فضای ماورای جو مشخص می‌کند. این سوال باقی می‌ماند که آیا از مقررات موجود معاهده فضای ماورای جو می‌توان در درگیری روسیه در اوکراین سوء استفاده کرد یا خیر.
روسیه از قبل اعلام کرده بود که ممکن است استفاده از زیرساخت‌های فضایی تجاری را به منزله دخالت در درگیری مسلحانه تلقی کند. علائم هشداردهنده به صورت مکاتبات حقوقی، رسمی و دیپلماتیک هستند. روسیه در سپتامبر ۲۰۲۲ بیانیه‌ای رسمی در کارگروه مجمع عمومی سازمان ملل متحد برای تهدیدات فضایی (OEWG) صادر کرد که نشان‌دهنده تصور ادعایی از دخالت اجزای زیرساخت‌های غیرنظامی فضایی آمریکا و متحدانشان از جمله بخش تجاری برای اهداف نظامی بود. از نظر روسیه این گونه فعالیت‌ها مشارکت غیرمستقیم در درگیری‌های مسلحانه محسوب می‌شود. به طور قابل توجهی بیانیه ادامه می دهد که این “زیرساخت‌های شبه‌مدنی ممکن است هدف قانونی” برای انتقام باشند. این یک هشدار نسبتا آشکار و رسمی است که به ایالات متحده داده شده است و اگرچه زبان حقوقی_دیپلماتیک دارد، با این حال نگران‌ کننده است.
در سال ۲۰۲۳ روسیه استدلال کرد که مجموعه مقررات حاکم بر مخاصمات مسلحانه، حقوق بین‌الملل بشردوستانه یا IHL برای عملیات نظامی در فضای ماورای جو قابل اعمال نیست. عجیب است که چین – در حالی که مستقیما کاربرد حقوق بین الملل بشردوستانه را رد نمی‌کند – نظر مشابه محتاطانه‌ای در مورد این اصول در جنگ فضایی مطرح کرده است. در عین حال همه کشورهای غربی موافق هستند که مقررات IHL اعمال می‌شود. این مقررات شامل حمایت‌های مهمی برای غیرنظامیان و اهداف غیرنظامی است. اصول مهم حقوق بین‌الملل بشردوستانه یعنی تفکیک، تناسب و احتیاط ممکن است در عملیات فضایی نیز قابل اعمال باشد (حداقل از نظر کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و ایالات متحده). با این حال با توجه به ماهیت ذاتی استفاده دوگانه برخی از زیرساخت‌های فضایی (مانند ماهواره‌ها)، ممکن است واقعا مرزبندی چالش‌برانگیز باشد.
کمیته بین‌المللی صلیب سرخ خواستار انجام کاری ساده است: ثبت اشیای با اهداف استفاده غیرمبهم (به منظور اجتناب از چالش کاربرد دوگانه در صورت امکان) مطابق با کنوانسیون ثبت و بر اساس الزامات قسمت ه بند۱ ماده ۴ (یعنی نیاز به مشخص کردن کارکرد کلی شی فضایی). در هر صورت هر گونه عملیات نظامی باید متناسب با اهداف نظامی مورد نظر باقی بماند و از آسیب بیش از حد به افراد یا اشیای غیرنظامی جلوگیری شود. انکار قابلیت اعمال چنین مقررات روشن نمی‌سازد که چگونه روسیه تلافی می‌کند.
در حالی که بند ۴ ماده ۲ منشور ملل متحد توسل به زور بدون مجوز شورای امنیت سازمان ملل متحد را ممنوع می‌کند، ماده ۵۱ منشور دفاع مشروع فردی و دسته جمعی را مجاز می‌داند. بنابراین هر گونه توسل به استفاده از زور توسط روسیه علیه کشوری که در کمک به اوکراین شرکت می‌کند، طبق حقوق توسل به زور(حق بر جنگ) به عنوان یک موضوع کاملا غیرقانونی خواهد بود. اما با توجه به این که روسیه که البته تجاوز آشکار در این جنگ را انکار می‌کند ممکن است علی‌رغم غیرقانونی بودن عملش، از طریق نیروی مسلح اقدام تلافی‌جویانه انجام دهد و به طور ابزاری از مقررات حقوق بین‌الملل برای «توجیه» اقدامات خود استفاده کند.
از نظر سیاست‌گذاری آنچه که ممکن است رخ دهد موضوعی در رابطه با تصمیم‌گیری و توانایی‌ها است. با فرض عمل تلافی‌جویانه نسبت به زیرساخت‌ های فضایی، سرنگونی ماهواره استارلینک قابل تصور است. روسیه دارای تسلیحات موشکی ضد ماهواره و جنبشی است و چند ماه قبل از شروع جنگ توانایی خود را نشان داده است. اثرات آن برای کل جهان ویران‌کننده خواهد بود. پسماندهای فضایی ناشی از این تخریب استفاده از فضای ماورای جو را برای همه کشورها از جمله روسیه دشوار خواهد کرد. بنابراین چنین حرکتی یک سیگنال قدرتمند از بی‌مسئولیتی خواهد بود؛ یک حرکت بازدارنده(از نظر حقوقی ایجاد زباله‌های فضایی اضافی ممکن است چنین حمله‌ای را نامتناسب کند). مشخص نیست که آیا ایالات متحده به چنین اقداماتی پاسخ خواهد داد یا خیر.
در حالی که نیروی فضایی ایالات متحده ممکن است خود را به عنوان یک نیروی توانمند معرفی کند، یک واکنش از نوع – سرنگونی یک ماهواره روسی – نتایج آشکاری در تجمع اضافی پسماندهای فضایی به همراه خواهد داشت که بسیار تاسف‌آور است و احتمالا درگیری را تشدید می‌کند. این نشان‌دهنده این است که چنین واکنش‌هایی در صورت رخداد، ممکن است در حوزه‌های متفاوتی باشند. علاوه بر هدف قرار دادن ماهواره استارلینک، روسیه می‌تواند عملیات‌های به اصطلاح ) RPO راکت‌انداز هوا سوخت)، نقطه تلاقی و مجاورت را نیز در نظر بگیرد که در آن ماهواره‌های تهاجمی روسیه در فضا باعث اختلال در ماهواره‌های ایالات متحده می‌شوند.
روسیه احتمالا قابلیت RPO را آزمایش کرده است. هنوز مشخص نیست که آیا در صورت نیاز در دسترس است یا خیر. اشیایی که در مدار قرار دارند، بدون دفاع می‌مانند. فرانسه تا کنون تنها کشوری است که اعلام کرده قصد دارد ماهواره‌های خود را به سلاح‌های تهاجمی مجهز کند. اما این که آیا ماهواره‌های آمریکا از قبل چنین توانایی‌هایی دارند یا خیر مشخص نیست. گزینه محتمل دیگر عمل تلافی‌جویانه با حملات سایبری قدرتمند است. در آستانه تهاجم زمینی روسیه در سال ۲۰۲۲، اپراتورهای سایبری ارتش روسیه سیستم اینترنت ماهواره‌ای KA-SAT را فلج کردند. پاسخ‌های حملات سایبری نباید محدود به اهداف فضایی باشد. با در نظر گرفتن بازدارندگی موثر محتمل‌ترین تلافی اگرچه در سطح جهانی بسیار ناخوشایند است، سرنگونی ماهواره استارلینک خواهد بود. روشن است که ساقط کردن کامل منظومه ماهواره استارلینک امکان‌پذیر نیست، زیرا این منظومه به اندازه کافی بزرگ است تا از هر گونه خطر واقعی تخریب در امان باشد و به این ترتیب عملیات نظامی بعید است دستاوردهای نظامی به همراه داشته باشد که آن را به عنوان یک موضوع حقوق بین‌الملل بشردوستانه غیرقانونی می‌کند. علاوه بر این، جایگزین کردن این ماهواره آسان است. آیا این اقدام بی‌اثر نمادین خواهد بود؟ هر اقدام بالقوه‌ای ممکن است برای ارسال یک پیام سیاسی طراحی شده باشد و احتمالا به عنوان سیگنالی عمل کند که ماهواره‌های حساس‌تری در رده‌های بعدی هدف قرار خواهند گرفت.
واکنش ایالات متحده به نمایش قدرت در فضا یکی دیگر از موارد نگران‌کننده است که به صورت بالقوه جهان را در یک مسیر خطرناک قرار می‌دهد. با تعهد یکجانبه ایالات متحده مبنی بر عدم انجام آزمایش سلاح‌های ضد ماهواره (ASAT)به نظر می‌رسد دست ایالات متحده در این زمینه بسته است. با توجه به این واقعیت که یک واکنش تلافی‌جویانه صرف حتی منجر به ایجاد زباله‌های فضایی بیشتری می‌شود، چنین اقدامی اگرچه نشان‌دهنده چنین عزم و اراده‌ای است اما به همان اندازه غیرمسئولانه خواهد بود.
با توجه به تهدیدهای آشکار روسیه، سیاست گذاران آمریکا باید مراقب باشند که فعالیت‌های ماهواره‌های تجاری آمریکایی به طور مستقیم به ایالات متحده منتسب می‌شوند. برنامه‌های احتیاطی در خصوص احتمال سقوط ماهواره‌ها باید تدوین شود. در عین حال دولت‌ها باید همچنان بر روی اقدامات اعتمادسازی کار کنند؛ آن‌ها باید به طور قاطع ماهواره‌های خود را ثبت کنند تا از اشتباه گرفتار شدن در دام کاربرد دوگانه جلوگیری کنند. چگونگی مهار جنگ الکترونیک یا حملات سایبری در فضا کمتر مشخص است. ایده‌ای که توسط برخی کشورها برای مهار عملیات مجاورت مطرح شده، با توجه به نیازهای آینده خدمات مداری مانند سوخت‌گیری مجدد یا تعمیر که از لحاظ فنی نیازمند انجام فعالیت‌های مجاورت هستند، پیاده‌سازی آن دشوار است اما هیچ چیز (از لحاظ حقوقی و فنی) تخریب جنبشی را محدود نمی‌کند که اثرات منفی مشخصی به دنبال دارد.
کشورهاباید چه از طریق تصمیم شورای امنیت سازمان ملل متحد یا یک معاهده جدید، آزمایش‌های ضد ماهواره‌ای را که برای نوع بشر مضر است، ممنوع کنند. شاید شاهد ظهور یک هنجار فضایی باشیم که آزمایش‌های ضد ماهواره‌ای را ممنوع می‌کند؛ هنجاری که کشورهایی مانند ایالات متحده، فرانسه، ژاپن، برزیل (به طور دقیق) و بسیاری دیگر آن را تایید کرده‌اند. همه کشورها باید محدودیت های تضمین‌کننده حقوق بین‌الملل بشردوستانه را که در فضا قابل اعمال است، بپذیرند. در نهایت به راه انداختن جنگ در فضای ماورای جو موجب خواهد شد تا بهره‌برداری بشر از فضای ماورای جو در آینده به ویژه به دلیل انباشت پسماندهای فضایی در مدار زمین بسیار دشوارتر شود. هر گونه تخریب جنبشی یک شی فضایی باعث ایجاد قطعات بیشتری از پسماندهای فضایی می‌شود. در نهایت تجمع زباله‌ها می‌تواند فضای ماورای جو را غیرقابل استفاده کند. امیدواریم این پیامدها انگیزه‌ای بازدارنده برای هر جنگ‌طلب احتمالی باشد.[۲]

[۱] https://www.justsecurity.org/86823/the-outer-space-treaty-and-promoting-responsible-use-of-space/
[2] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)