سلامت سیاره¬ای؛ یک وضعیت اضطراری بهداشتی در سطح جهانی ذیل حقوق بین‌الملل[۱]
Alexandra L Phelan
مترجم: فرهاد عابدینی
دانشجوی دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی
ویراستار علمی: دکتر آناهیتا سیفی
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی
در اکتبر ۲۰۲۳ سردبیران بیش از ۲۰۰ مجله پزشکی فراخوانی را برای سازمان بهداشت جهانی منتشر کردند تا بحران زیست‌محیطی ناشی از تغییرات اقلیمی از بین رفتن تنوع زیستی را یک وضعیت اضطراری بهداشتی در سطح جهانی اعلام کند.
تغییرات اقلیمی بزرگ‌ترین تهدید برای سلامت جهانی انسان است. از طرق متعدد بر سلامت تاثیر می-گذارد، به طور مستقیم از طریق رویدادهای آب و هوایی شدید مانند طوفان، امواج گرما، آتش سوزی و آلودگی هوا و همچنین به طور غیرمستقیم از طریق سیستم¬های طبیعی و انسانی که خطر ابتلا به بیماری‌های ناشی از غذا و آب، قحطی و بیماری¬های عفونی از جمله بیماری‌های همه¬گیر را افزایش می‌دهد. تنوع زیستی جهت عملکرد اکوسیستم¬های اساسی برای سلامت انسان از جمله هوای پاک و آب شیرین و همچنین محدود کردن خطر بیماری و تثبیت آب و هوای زمین حیاتی است. تغییرات اقلیم و از بین رفتن تنوع زیستی به طور نامتناسبی بر جمعیت¬های آسیب¬پذیر و گروه¬های به حاشیه رانده شده تاریخی تاثیر می¬گذارد. همان¬طور که سرمقاله بیان می‌کند، پلتفرم‌های علمی، سیاست‌گذاری برای تغییرات اقلیمی (هیئت بین‌دولتی تغییرات اقلیمی)[۲] و برای تنوع¬زیستی(پلتفرم علمی، سیاست‌گذاری بین‌دولتی در زمینه تنوع¬زیستی و خدمات اکوسیستمی)[۳] اعلام کرده‌اند که این مسائل باید به عنوان «بخش¬هایی از همان مشکل پیچیده» برای «جلوگیری از ناسازگاری و به حداکثر رساندن نتایج مفید» در نظر گرفته شوند. تضمین سلامت سیاره[۴] با کاهش تغییرات اقلیمی و جلوگیری از نابودی تنوع-زیستی، در حالی¬ که سازگاری با آسیب¬هایی است که قبلا تجربه شده، یک بحران جهانی فوری است که نیاز به اقدام فوری دارد. این در واقع یک وضعیت اضطراری بهداشتی جهانی است. این سرمقاله پیشنهاد می¬کند که سازمان بهداشت جهانی باید «بحران غیرقابل تفکیک اقلیم و طبیعت را به عنوان یک وضعیت اضطراری بهداشتی جهانی اعلام کند». به نظر می¬رسد نویسندگان برای تعیین وضعیت اضطراری بهداشتی عمومی با نگرانی بین¬المللی به الزام ناشی از مقررات بهداشتی بین‌المللی مصوب ۲۰۰۵ اشاره می¬کنند؛ یک معاهده قانون ساز الزام‌آور با ۱۹۶ کشور عضو. با این حال، این فراخوان دارای تفاوت¬های حقوقی و همچنین چالشی ذاتی برای استفاده از این الزام برای مسائل مرتبط با سلامت سیاره است.
اولا، سرمقاله سازمان بهداشت جهانی را مسئول اعلام این نگرانی بین¬المللی می‌داند، در صورتی ¬که مقررات برای اقدام دبیر کل بر مبنای توصیه کمیته اضطراری مشخص و واضح باشد. در این تفاوت، واقعیت‌های سیاسی و همچنین رویه‌ای وجود دارد که ابتدا لازم است یک کمیته اضطراری از کارشناسان برای ارزیابی و مشاوره به دبیر کل تشکیل شود که آیا مولفه¬ها محقق شده¬اند یا خیر. این یک موضوع مهلک در فراخوان برای اعلام وضعیت اضطراری بهداشتی جهانی نیست اما تصریح می¬کند که فراخوان برای تشکیل جلسه و کمیته اضطراری باید از سوی دبیر کل باشد.
برجسته‌تر این ¬که سرمقاله مولفه¬های اعلام وضعیت اضطراری بین¬المللی را برای ارزیابی این که آیا تغییر اقلیم و از بین رفتن تنوع زیستی می¬تواند به عنوان یک وضعیت اضطراری بهداشتی جهانی تعیین شود، گسترش می¬دهد. طبق ماده ۱ مقررات بهداشتی بین¬المللی، وضعیت اضطراری بین¬المللی به عنوان (۱) «رویداد فوق‌العاده» که (۲) «یک خطر بهداشت عمومی برای سایر دولت¬ها از طریق گسترش بین¬المللی بیماری» که (۳) «به طور بالقوه نیاز به یک پاسخ هماهنگ بین¬المللی دارد»، تعریف شده است. معیارهای مورد استفاده در سرمقاله به «سه پیش‌شرط» برای اعلام یک وضعیت اضطراری بین-المللی اشاره دارد؛ یعنی این که رویداد «جدی، ناگهانی، غیرمعمول یا غیرمنتظره است؛ پیامدهایی برای سلامت عمومی ورای مرزهای ملی کشور آسیب‌دیده دارد و ممکن است نیاز به اقدام فوری بین¬المللی داشته باشد». این الزامات کم¬رنگ کردن معیارهای مندرج در ماده ۱ با تعهدات کشور های ¬های عضو برای اطلاع دادن یک وضعیت اضطراری «بالقوه»، بر اساس ماده ۶ و ضمیمه ۲ مقررات است که از کشور ¬های عضو می¬خواهد که ارزیابی کنند که آیا یک رویداد منجر به بروز خطر جدی برای بهداشت عمومی¬ می¬شود یا خیر و آیا غیرمعمول یا غیرمنتظره است. «فوق‌العاده» توسط مقررات بهداشتی بین-المللی تعریف نشده و ممکن است که بر اساس یک تفسیر با حسن نیت و بر مبنای معنای عادی و متداول (طبق ماده ۳۱ بند ۱ کنوانسیون وین در مورد حقوق معاهدات) بتواند شامل «غیرمعمول یا غیرمنتظره» باشد(به ¬طور مثال فرهنگ لغت انگلیسی آکسفورد، فوق‌العاده را این‌گونه تعریف می‌کند:«نوعی که معمولا با آن مواجه نمی‌شویم؛ استثنایی؛ غیرمعمول؛ منحصر به فرد»).
سایر مولفه¬ها نیز به پیامدهای بهداشت عمومی تعمیم یافته که فراتر از تطبیق محدود ماده ۱ به «گسترش بین¬المللی بیماری» است. این امر به ویژه مرتبط است؛ چرا که از اساسنامه سازمان بهداشت جهانی مشتق شده و مقررات بهداشتی بین¬المللی مبتنی بر آن تصویب شده است.
ماده ۲۱ اساسنامه سازمان بهداشت جهانی به تصویب مقررات مربوط به «الزامات بهداشتی و قرنطینه-ای و سایر روش¬های طراحی‌شده برای جلوگیری از گسترش بین¬المللی بیماری¬ها» امکان می¬دهد. مهم این است که تغییر اقلیم و از بین رفتن تنوع زیستی کاملا از طریق گسترش بین¬المللی بیماری، خطر بهداشت عمومی را به همراه دارد که ناشی از افزایش یا تغییر گسترش جغرافیایی وبا، تب دنگی، مالاریا، آنفولانزا و بیماری¬های عفونی نوظهور است. این واقعیت که تغییرات اقلیم و از بین رفتن تنوع زیستی به اندازه¬ای است که حتی بیشتر از این مولفه را منجر می¬شوند، معیار مذکور را ناتمام نمی‌گذارد بلکه سطلی است که کاملا و واقعا سرریز دارد. مقررات بهداشت عمومی«رویداد» را تعریف می¬کند. یک رویداد «ظهور بیماری یا رویدادی است که زمینه بروز بیماری را ایجاد می‌کند». در یک مطالعه کلی تغییرات اقلیمی از بین رفتن تنوع زیستی هر دو جزء اتفاقاتی هستند که موجبات ابتلا به بیماری را ایجاد می¬کند. یک رویکرد مضیق، به هر شیوع ناشی یا تشدید شده توسط تغییرات اقلیمی به عنوان رویداد مربوطه برای اعلامیه وضعیت اضطراری بین¬المللی نگاه می¬کند. چالش در این‌جا کمبود علم در انتساب اقلیم به بهداشت است که به اندازه کافی برای پاسخگویی به بهداشت عمومی تولید نشده است. هیچ سابقه نسبی برای تعیین تغییرات اقلیمی و از بین رفتن تنوع زیستی در ایجاد وضعیت اضطراری وجود ندارد. با این حال، اعلام¬هایی که نیاز به تفاسیر گسترده از مولفه‌ها دارند – مانند وضعیت اضطراری فلج کودکان در حال حاضر – بحث برانگیز بوده‌اند.
بزرگ‌ترین سوالی که پیش می‌آید، این است؛ خوب که چه؟ اگر وضعیت اضطراری بین¬المللی تعیین شود چه اتفاقی می‌افتد؟ هیچ آزادسازی بودجه، تغییر ناگهانی در معماری حکمرانی جهانی یا تعهدات الزام‌آور قانونی جدید برای کشورهای عضو وجود ندارد. قدرت اصلی، اختیارات دبیر کل در صدور توصیه¬های موقت به کشورهای عضو خواهد بود که غیرالزام¬آور هستند. با این حال، دبیر کل نیز دارای قدرتی برای وضع توصیه¬های موثر است که «ضروری و مقتضی برای یک خطر خاص بهداشت عمومی» تشخیص داده شود. اما سوال «خوب که چه» برای همه در تمامی وضعیت¬های اضطراری وجود دارد و اهمیت هنجاری اعلام وضعیت اضطراری را نمی¬توان نادیده گرفت. وقتی رساله دکتری خود را نوشتم، در مورد همین موضوع استدلال کردم که «عدم توجه به تغییرات اقلیمی به عنوان یک وضعیت اضطراری بهداشت عمومی و نگرانی بین‌المللی، یک شکست بین نسلی در محافظت از بهداشت جهان و جمعیت¬های آسیب‌پذ‌یر آن است».
پس چه اتفاقی باید رخ دهد؟
دبیر کل باید کمیته اضطراری متشکل از کارشناسان تغییرات اقلیمی، بهداشت و همچنین متخصصان حقوق بین‌الملل مربوطه را تشکیل دهد. بر اساس مقررات بهداشت جهانی، دبیر کل می¬تواند گزارش رویدادها را از بازیگران غیردولتی دریافت کند؛ مانند دعوت به اقدام از سوی ۲۰۰ سردبیر مجله پزشکی و همچنین مجموعه گسترده¬ای از گزارش¬های هیئت بین‌دولتی تغییرات اقلیمی و هیئت بین‌دولتی در زمینه تنوع زیستی و خدمات اکوسیستمی.
ضروری است که دانشمندان بهداشت جهانی با وکلای بهداشت جهانی، متخصص در مقررات بهداشتی جهانی تعامل کنند تا مبادا استدلال‌های انتقادی آن‌ها با نادیده گرفتن نکات فنی حقوقی همراه شود.
این خطر وجود دارد که هر کمیته اضطراری که تشکیل می‌شود، در صورتی که متخصص حقوقی مناسب در میان آنان نباشد، نتیجه نامناسبی به دنبال داشته باشد. ثانیا صرف نظر از این فراخوان خاص، سازمان بهداشت جهانی باید نقش تغییرات اقلیمی در ایجاد شرایط اضطراری بهداشتی را با ردیابی عوامل بالقوه اقلیمی و تنوع زیستی قابل انتساب در شرایط اضطراری بهداشتی بررسی کند.
ثالثا در حال حاضر مقررات بهداشتی جهانی در فرآیند بازبینی قابل توجه است. این یک فرصت حیاتی برای ارزیابی آن است که آیا مقررات بهداشت جهانی برای تحقق اهداف با توجه به چالش‌های سیستم‌ها مانند تغییرات اقلیمی و از بین رفتن تنوع زیستی، تغییرات مفهومی یا اصلاحیه‌های پیوست ۲، مناسب است یا خیر.
در نهایت، در حالی که از فرآیند تعیین وضعیت اضطراری بین¬المللی متمایز است اما شایان ذکر است که مذاکرات در حال انجام برای تدوین معاهده¬ای در خصوص بیماری¬های همه¬گیر باید با جسارت بیشتری، تعهدات مربوط به تغییرات اقلیمی و از بین رفتن تنوع ¬زیستی را به عنوان محرک¬های بالادستی همه-گیری¬ها در نظر گیرد. کشورهای عضو باید مسئولیت خود را در خصوص تغییرات اقلیمی فراتر از صرف سخن ایفا کنند و متعهد به تعهداتی باشند که انسجام بین قواعد بین‌المللی محیط زیست و قواعد بهداشت جهانی را تقویت می‌کند. طبق پیش‌نویس این دفتر که در ژوئن منتشر شد، ماده ۵ پیشنهادی کشورها را ملزم می‌کرد تا «تقویت هم‌افزایی با سایر ابزارهای مربوطه موجود که به محرک‌های بیماری‌های همه‌گیر مانند تغییرات اقلیمی و از بین رفتن تنوع زیستی رسیدگی می‌کنند»، متعهد شوند. با این حال، در آخرین صورتجلسه مذاکرات منتشر شده در ۱۶ اکتبر ۲۰۲۳، تغییرات اقلیمی به زیرمجموعه ای از [۵]One Health تنزل یافته و از بین رفتن تنوع زیستی به طور کامل مورد توجه قرار نگرفته است. این یک عقبگرد بزرگ است که باید همه کسانی¬ را که برای سلامت سیاره کار می-کنند نگران کند.
این خطر واقعی وجود دارد که با تمرکز بر این ¬که آیا تهدیدهای سلامت سیاره¬ای می‌توانند یا باید وضعیت اضطراری بین¬المللی اعلام شوند، جنگل را برای درختان از دست دهیم. تغییرات اقلیمی و از بین رفتن تنوع زیستی از موارد اضطراری بهداشت جهانی هستند. ما باید از تمام ابزارهایی که در دسترس داریم، استفاده کنیم و در عین حال ابزارهای بیشتری را برای اقدام فوری ایجاد کنیم.[۶]
[۱] https://opiniojuris.org/2024/02/05/planetary-health-a-global-health-emergency-under-international-law/
[2] IPCC Intergovernmental Panel on Climate Change
[3] IPBES Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services
[4] سلامت تمدن بشری و وضعیت سیستم‌های طبیعی که به آن وابسته است.
[۵] یک رویکرد مشارکتی، چندبخشی و فرارشته ای – کار در سطوح محلی، منطقه‌ای، ملی و جهانی – با هدف دستیابی به نتایج بهینه بهداشتی با شناخت ارتباط متقابل بین مردم، حیوانات، گیاهان و محیط مشترک آن‌ها.
[۶] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)