نگرشی بر مفهوم جاسوسی از منظر حقوق بین الملل
با تأکید بر جنگ دوازده روزه
از: محمدرضا ضیائی بیگدلی
۱. زمینه بحث
۲. جاسوسی در زمان صلح
۳. جاسوسی در زمان جنگ
۴. جنگ اسرائیل علیه ایران و موضوع جاسوسی
۵. قوانین ناظر بر جاسوسی در حقوق ایران
۱. زمینه بحث
امروزه در زمینه موضوع جاسوسی از منظر حقوق بین‌الملل به زبان فارسی، ادبیات نسبتاً غنی ، اعم از کتاب ،مقاله ، پایان نامه کارشناسی ارشد ورساله دکتری وجود دارد . شاید اولین پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق بین الملل تحت عنوان جاسوسی از منظر حقوق بین الملل در دانشگاه علامه طباطبائی در سال ۱۳۸۴ یعنی ۲۰ سال قبل توسط آقای حسن بابایی دفاع شد و استاد راهنمای او من بودم. متعاقباً کار زیاد شد، از جمله مقالات کوتاه ترجمه شده بسیاری در سایت آکادمی بیگدلی قرار دارد. در یک عبارت اولیه باید گفت که موضوع جاسوسی چه از دید حقوق بین الملل و چه از دید حقوق داخلی و غیر حقوقی از دید روابط بین الملل، مطالعات امنیتی و … هر روز بیش از گذشته مورد بحث و فحص قرار گرفته است.
در این جا با استفاده از آن منابع و تمرکز بر وقایع دوازده روزه و مقررات کیفری ایران، صرفاً نکات مهمی را خدمتتان معروض می دارد.
۲. جاسوسی در زمان صلح
مفهوم جاسوسی مخصوصاً در زمان صلح مفهومی سهل و ممتنع و بسیار گسترده دارد.
جاسوسی در حوزه های گوناگون نظامی و امنیتی، اقتصادی، دیپلماتیک، زیست محیطی، سایبری، فرهنگی … متجلی است.
در حقوق بین الملل، جاسوسی جرم انگاری نشده و به عنوان جنایت بین المللی شناخته نمی شود و حتی تعریف جامع و مانعی مخصوصاً برای زمان صلح از آن به عمل نیامده است.
با این حال می توان با استفاده از قاعده وحدت ملاک در قوانین کیفری داخلی کشورها به یک تعریف کلی و عام رسید.
جاسوسی عبارت از از گردآوری پنهانی اطلاعات محرمانه دولتی یک کشور و تسلیم یا گزارش آن به خارج از کشور بر ضد امنیت دولت.
ارکان جاسوسی:
قصد جاسوسی – متقلبانه بودن عمل- تبانی با دولت خارجی یا ایادی آن – مأموریت خاص – تسلیم اسرار به بیگانه در مقابل اخذ اجرت و پاداش به هر شکل و شیوه ای که باشد- آسیب رساندن به امنیت کشوری که اطلاعات از آن کسب شده است.
جاسوسی معمولاً جزو جرائم علیه امنیت ملی یا عمومی هر کشوری است.
جاسوسی ماهیتاً بخشی از فعالیت های عادی و معمولی سرویس های اطلاعاتی – امنیتی کشورهاست.
در حقوق بین الملل، جاسوسی در زمان صلح صریحاً منع نشده، اما به نظر بسیاری از حقوقدانان بین المللی، این عمل چون نقض اصولی از حقوق بین الملل از جمله اصل عدم مداخله، اصل احترام به حاکمیت کشورها، اصل همزیستی مسالمت آمیز و … می باشد، لذا ممنوع است و عمل متخلفانه محسوب می شود و قابلیت انتساب به کشوری دارد که جاسوس در خدمت او بوده است؛ منصرف از اینکه هر کشوری مجاز است عمل جاسوسی را جرم انگاری ملی کرده و برای آن مجازات تعیین کند.
البته در برخی از شاخه های حقوق بین الملل بدون آن که صریحاً سخن از جاسوسی به میان آمده باشد، با عباراتی نزدیک به مفهوم جاسوسی، از آن یاد شده است۰
از جمله در حقوق دریاها، حقوق بین الملل هوا و فضا و حقوق دیپلماتیک و کنسولی (در این مورد توجه شما را به رأی دیوان بین المللی دادگستری در قضیه کارکنان دیپلماتیک و کنسولی ایالات متحده علیه ایران مورخ ۱۹۸۰ جلب می کنم)
۳. جاسوسی در زمان جنگ
حالت جنگ با اعلان آن از سوی یکی از متخاصمان آغاز می شود.
البته امروزه اعلان جنگ رسمیت خود را از دست داده و حالت جنگ با شروع مخاصمه در عمل برقرار می‌شود و خاتمه جنگ با آتش بس ، متارکه جنگ یا ترک مخاصمه و توافق طرفین به صلح تحقق می یابد.
در این جا لازم به یادآوری می داند که در دوران مخاصمه نیز مقررات زمان صلح کماکان مجراست، مگر آن که زمینه اجرای چنین مقرراتی فراهم نباشد.
جاسوسی در زمان جنگ از حساسیت بیشتری نسبت به زمان صلح برخورداراست و بر عکس زمان صلح، در مقررات حقوق بین الملل بشر و یا حقوق مخاصمات مسلحانه توجه فزاینده ای به موضوع شده تا بدانجا که حتی صراحتاً موضوع تبیین گردیده است.
طبق آئین نامه الحاقی به کنوانسیون چهارم لاهه ۱۹۰۷ ناظر به قوانین و عرف های جنگی، جاسوس کسی است که به طور مخفیانه یا با استفاده از وسایل متقلبانه، اطلاعات را در منطقه عملیاتی طرف دشمن به دست آورد، با قصد انتقال آن به طرف مقابل (م ۲۹). اگر فردی که متهم به جاسوسی است قبل از پیوستن به نیروهای مسلح کشور متبوعش دستگیر شود، می توان وی را به عنوان جاسوس مجازات کرد (م۳۰). نظامیانی که در لباس رسمی نظامی خود اطلاعات جمع آوری می کنند، جاسوس محسوب نمی شوند(م ۳۱).
دومین سندی که به موضوع پرداخته ، پروتکل الحاقی اول ۱۹۷۷ به کنوانسیون های چهارگانه ژنو ۱۹۴۹ است.
طبق مواد ۴۶ و ۷۵ آن ، جاسوس با تعریف یاد شده، از حمایت اسیران جنگی مستثناست، اما تأکید شده که حتی جاسوسان از حداقل حمایت های حقوق بشری برخوردارند.
بنابراین جاسوسی در زمان جنگ ممنوع نیست، اما جاسوس در صورت دستگیری، فاقد حمایت اسیران جنگی است.
۴. جنگ اسرائیل علیه ایران و موضوع جاسوسی
به رغم حالت خصمانه ای که طی سالها میان ایران و اسرائیل وجود دارد، به رغم تهدید به نابودی اسرائیل توسط مقامات عالی رتبه ایران، آنهم طی سال های متمادی، به رغم جنگ های نیابتی که ایران علیه اسرائیل، آن نیز طی سالها به عمل آورده است و در مقابل ، به رغم تهدید اسرائیل علیه ایران به نابودی تأسیسات هسته‌ای این کشور که به نوعی تهدید به توسل به زور است، اما طی این سالها نه هیچ یک از طرفین به دیگری اعلان جنگ رسمی و نه مخاصمه فعال و مستقیمی میان آنها به وقوع پیوسته است. بلکه آغاز این درگیری به حمله اسرائیل به ایران و اقدام متقابل و تدافعی ایران علیه اسرائیل در چندمین نوبت رفت و برگشت بوده است.
در نتیجه در ۱۳ آوریل ۲۰۲۴ برابر با ۲۵ فروردین ۱۴۰۳ با شروع عملیات تدافعی وعدۀ صادق یک علیه اسرائیل و جمله پیشین اسرائیل به ایران تا به امروز حالت جنگ میان آنها به طور تقریباً فعال جریان دارد و این زمینه ساز اجرای مقررات ناظر بر جاسوسی در زمان جنگ است.
۵. قوانین ناظر بر جاسوسی در حقوق ایران
طبق مواد ۵۰۱ تا ۵۰۵ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۵، جاسوسی برای دول بیگانه حتی در زمان صلح، جرم سنگین محسوب می شود و ممکن است مجازات های درازمدت وحتی حبس ابد تا اعدام داشته باشد. مفاد این مقررات کما بیش در قوانین کیفری سایر کشورها وجود دارد.
متأسفانه قانون گذار ایرانی پس از درگیری های مسلحانه متقابل و فعال دوازده روزه اخیر و پی بردن به اینکه شناسایی اماکن حساس و محل سکونت برخی فرماندهان نظامی و دانشمندان هسته ای و دادن اطلاعات به اسرائیل در نتیجه فعالیت های گسترده و فنی – تسلیحاتی جاسوسان ایرانی و خارجی بوده و به جای اینکه علاج واقعه قبل از وقوع شود، با شتاب هر چه تمامتر در یک نشست و برخاست طرح ۹ ماده ای را تحت عنوان طرح تشدید مجازات جاسوسی و همکاری کنندگان با رژیم صهیونیستی و کشورهای متخاصم به تصویب رسانید.
این طرح را می توان فاجعه بزرگ و عجولانه قانون گذاری ایران دانست که در آن بسیاری از اصول قانون گذاری دموکراتیک، اصول حقوق کیفری مدرن، اصول حقوق بشر و بشردوستانه و حتی اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی نادیده انگاشته شده و یادآور عصر جاهلیت است. عصری که تصور می شد مجازات عامل بازدارندگی است، آنهم مجازات اعدام و سربه نیست کردن افراد.
به واقع ما را چه می شود که هر روز پیش از دیروز به قهقرا می رویم و بالمأل فرهنگ و تمدن والای ایران و ایران زمین مورد انواع هجمه ها قرار می گیرد و رو به افول می نهد. جالب اینکه این طرح نه تنها مورد انتقاد شدید بسیاری از حقوقدانان و وکلای ایرانی قرار گرفته، بلکه حتی مرکز پژوهش های خود مجلس شورای اسلامی نیز بر آن طرح ایرادات بسیار و بدون نتیجه وارد کرده و مجلس شورای اسلامی جسورانه حتی اعتنایی به نظر بازوی مشورتی خود نکرده و تأسف بارتر اینکه شورای نگهبان که همواره باید پاسدار قانون اساسی باشد، طرح را مورد تأئید قرار داد. (البته در حین سخنرانی، یکی از همکاران متذکر شد که شورای نگهبان امروز طرح را مورد چند ایراد قرار داده است . پس از سخنرانی با مراجعه به سایت شورای نگهبان، مشخص گردید که شورا چند ایراد کلی به طرح مصوب وارد کرده است: ضرورت دقت در تعریف مفاهیم؛ دقت در تطبیق احکام با موازین شرعی؛ لزوم دقت در رعایت اصول قانون اساسی. این ایرادات به نظر نمی رسد که نتیجه مطلوب داشته باشد).
مسلماً اگر دستگاه های ذیربط امنیتی کشور بموقع و به خوبی به رسالت خود عمل می کردند و جاسوسان و عوامل نفوذی اسرائیل و امریکا را در سطوح صدور یا ذیل شناسایی می نمودند ، دیگر امروز رخنه ای برای نفوذ جاسوسان و عوامل نفوذی ایرانیان خود فروخته و بیگانگان مزدور نبود و در نتیجه، نیازی به قوانین عصر حجری آنچنانی نیز نمی بود.
مطالعه سطحی و نه شرفنای این لایحه، کافی است تا شما را به عمق این فاجعه قانونی آشنا سازد.
در پایان از خداوند متعال مسئلت دارد به حرمت این روزهای عزیز، ملت شریف ایران را از بلایای سوء مدیریت تقنینی، قضایی و اجرایی داخلی، مخصوصاً در زمینه مسائل نظامی – امنیتی از یک سو و انواع هجمه‌ها و تهاجمات خارجی از سوی دیگر باز دارد و مصون نگهدارد و آنچه به صلاح و مصلحت ایران و ایرانی است را تحقق بخشد. آمین یا رب العالمین
این سخنرانی ایراد شده در نشست تخصصی پیرامون جنگ دوازده روزه اسرائیل و ایران، برگزار شده توسط انجمن ایرانی سازمان ملل متحد با همکاری خانه اندیشمندان علوم انسانی. ۱۴۰۴/۰۴/۱۷