بررسی اجمالی توافق صلح ارمنستان و جمهوری آذربایجان و مسئله گذرگاه زنگه‌زور
(۸ اوت ۲۰۲۵)
از: محمدرضا ضیایی بیگدلی
پس از سالها درگیری مسلحانه میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان و شکست سنگین ارمنستان و از دست دادن منطقه قره‌باغ کوهستانی و الحاق آن به جمهوری آذربایجان، روسیه، ترکیه و ایران درصدد میانجیگری برای برقراری صلح میان آن دو کشور بودند، اما موفقیت قطعی حاصل نگردید؛ هر چند روسیه موفق شد با استقرار نیروهای حافظ صلح خود میان دو کشور، تا حدودی از شدت درگیریها بکاهد. البته حضور روسیه در منطقه، نفوذ آن کشور را افزایش داد، اما این موضوع چندان خوشایند دو کشور دیگر نبود.
پس از روی کار آمدن ترامپ، وی یکی از اقدامات به زعم خود صلح‌آمیز را استقرار صلح با ثبات در روابط میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان اعلام کرد و به نوعی خواستار میانجیگری گردید. این موضع ترامپ در واقع حکایت از تمایل قبلی وی به آماده‌سازی اذهان جامعه جهانی جهت نامزدی برای اخذ جایزه صلح نوبل دارد.
در هر حال، اقدام ترامپ زمینه را برای نیل به توافق فراهم کرد و متن نهایی موافقتنامه صلح در تاریخ ۸ اوت ۲۰۲۵ (۱۷ مرداد ۱۴۰۴) در آمریکا به امضای رئیس جمهور آذربایجان، نخست وزیر ارمنستان و رئیس جمهور آمریکا به عنوان شاهد رسید(متن انگلیسی موافقتنامه پیوست است[۱]).
نکات مهم و قابل توجه این توافق یا توافق‌نامه
۱. در عنوان این توافق‌نامه یا موافقتنامه از عبارت initialed Agreement استفاده شده است که در حقوق معاهدات بین‌المللی به معنای موافقتنامه پاراف شده است(پاراف به منزله امضاطبق بند۲ ماده۱۲ عهدنامه حقوق معاهدات). این موافقتنامه باید به تصویب پارلمان‌های طرفین برسد. برخی معتقدند در نظام حقوقی ارمنستان، این موافقتنامه باید از طریق رفراندوم یا همه‌پرسی به تصویب رسد.
۲. این موافقتنامه شامل یک مقدمه و ۱۷ ماده است که محور اصلی آن برقراری صلح عادلانه، جامع و پایدار می باشد (مقدمه).
۳. تایید مرزهای میان جمهوری سوسیالیستی شوروی سابق به عنوان مرزهای بین‌المللی کشورهای مستقل که از سوی جامعه بین‌المللی به رسمیت شناخته شده و طرفین حاکمیت، تمامیت سرزمینی یا عدم تعرض مرزهای بین‌المللی و استقلال سیاسی یکدیگر را به رسمیت می‌شناسند و رعایت خواهند کرد (ماده ۱).
۴. طرفین تایید می‌کنند که هیچ گونه ادعای سرزمینی در قبال یکدیگر ندارند و نخواهند داشت. به علاوه این که هیچ گونه اقدامی از جمله برنامه‌ریزی، آماده‌سازی، تشویق و حمایت از چنین اقداماتی را که هدفش تجزیه یا آسیب رساندن کلی یا جزیی به تمامیت سرزمینی یا وحدت سیاسی طرف دیگر است، انجام نخواهند داد (ماده۲).
۵. طرفین متعهد می‌شوند که از توسل به زور یا تهدید به توسل به زور علیه تمامیت سرزمینی یا استقلال یکدیگر یا هر اقدامی که مغایر با منشور ملل متحد باشد، خودداری کنند. به علاوه، به هیچ طرف ثالثی اجازه ندهند که از قلمرو آنها برای توسل به زور علیه طرف دیگر، بر خلاف منشور ملل متحد، استفاده شود (ماده ۳).
۶. طرفین متعهدند از مداخله در امور داخلی یکدیگر خودداری کنند (ماده ۴).
۷. پس از مبادله اسناد تصویب، روابط دیپلماتیک و کنسولی میان انها برقرار خواهد شد (ماده۵).
۸. انجام مذاکرات با حسن نیت طرفین در کمیسیون‌های مرزی برای نهایی کردن موافقتنامه تحدید حدود و علامت‌گذاری مرزهای میان دو کشور (ماده ۶).
۹. تعهد به عدم استقرار نیروهای نظامی طرف ثالث در امتداد مرز مشترک تا زمان تکمیل فرآیند تحدید حدود و علامت‌گذاری. تا آن زمان، طرفین اقدامات امنیتی و اعتمادسازی متقابل از جمله در حوزه نظامی را معمول خواهند داشت (ماده ۷).
۱۰. طرفین متعهدند تا اشکال گوناگون عدم مدارا، نفرت نژادی، تبعیض نژادی، جدایی‌طلبی، افراط‌گرایی خشونت‌آمیز و تروریسم را در چارچوب صلاحیتشان محکوم و تعهدات بین‌المللی مربوط را رعایت کنند (ماده ۸).
۱۱. طرفین ملتزم می‌شوند تا در آینده توافق‌هایی در مورد ناپدیدشدگان اجباری، باقیمانده اجساد و بازگرداندن آنان به عمل آوردند (ماده ۹).
۱۲. برای ایجاد همکاری در حوزه‌های گوناگون، از جمله اقتصادی، ترانزیتی و حمل و نقل، محیط زیست، امور انسان‌دوستانه و فرهنگی ، طرفین می‌توانند موافقت‌نامه‌های مرزی جداگانه‌ای منعقد کنند (ماده ۱۰).
۱۳. این موافقتنامه خدشه‌ای به حقوق و تعهدات طرفین طبق حقوق بین‌الملل و معاهدات منعقدشده با سایر کشورهای عضو سازمان ملل متحد وارد نمی‌کند (ماده ۱۱).
۱۴. طرفین در روابط دو جانبه تابع رهنمودهای حقوق بین‌الملل و این موافقتنامه هستند. هیچ یک از آنها نمی‌تواند به مقررات داخلی خود به عنوان توجیهی برای عدم اجرای این موافقتنامه استناد کند (بخشی از ماده ۱۲ که عینا برگرفته از ماده ۲۷ عهدنامه وین حقوق معاهدات است).
۱۵. طرفین طبق عهدنامه وین حقوق معاهدات از اقداماتی که هدف و موضوع این موافقتنامه را پیش از لازم‌الاجرا شدن آن نقض کند، خودداری خواهند نمود. (بخش دیگری از ماده ۱۲ که برگرفته از ماده ۱۸ عهدنامه وین حقوق معاهدات است).
۱۶. سایر مواد موافقتنامه مربوط به مسائل شکلی است. از جمله ایجاد کمیسیون دوجانبه نظارت بر اجرای موافقتنامه (ماده ۱۳)؛ روش فیصله اختلافات فی‌مابین (ماده ۱۴)؛ اعراض از هر گونه ادعا و شکایت مطروح هر طرف علیه طرف دیگر و استرداد آنها ظرف یک ماه پس از لازم الاجرا شدن موافقتنامه (ماده ۱۵)؛ نحوه لازم الاجرا شدن موافقتنامه پس از تصویب مراجع داخلی صلاحیت‌دار و مبادله اسناد تصویب و ضرورت ثبت آن طبق ماده ۱۰۲ منشور ملل متحد (ماده ۱۶)؛ زبان‌های رسمی موافقتنامه و تعیین نسخه مرجح آن (زبان انگلیسی) در صورت بروز اختلاف (ماده ۱۷).
۱۷. کاخ سفید اعلام کرد که جدا از این موافقتنامه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان قراردادهایی با ایالات متحده امضا کرده‌اند که هدفشان تقویت همکاری در زمینه‌های انرژی، فناوری و اقتصاد است.
۱۸. عدم حضور روسیه در مذاکرات مربوط به انعقاد موافقت نامه.ای امر موجب انتقاد رسمی دولت روسیه گردید.
موضوع گذرگاه زنگه‌زور
دالان یا گذرگاه زنگه‌زور یک کریدور یا دالان ترانزیتی و استراتژیک به طول حدود ۴۳ کیلومتر است که در صورت اجرا، به آذربایجان اجازه می‌دهد تا از داخل خاک ارمنستان به جمهوری خودمختار نخجوان که جزیی از خاک جمهوری آذربایجان است، اما اطراف آن را خاک ارمنستان احاطه کرده و با ایران و ترکیه مرز مشترک دارد، دسترسی یابد.
قرار است این گذرگاه از جنوب ارمنستان و در نواحی مرزی با ایران احداث شود. از دید جمهوری اسلامی ایران، این دالان موجب قطع مرز میان ایران و ارمنستان می‌شود، هر چند ارمنستان چنین نظری ندارد.
جالب این که در موافقتنامه یادشده، ذکری از گذرگاه زنگه‌زور به میان نیامده و موافقت با احداث آن توسط ارمنستان، خارج از موافقتنامه به عمل آمده است؛ هر چند در کل بخشی از توافق می‌باشد.
طبق توافق به عمل آمده، سه طرف موافقتنامه موافقت کرده اند تا احداث و مدیریت گذرگاه بر عهده آمریکا در چارچوب یک قرارداد اجاره ۹۹ ساله باشد و خود ایالات متحده آن را به کنسرسیومی متشکل از شرکت‌های آمریکایی و غیرآمریکایی واگذار کند. البته تاکید بر آن شده که حاکمیت ارمنستان بر این کریدور همواره استمرار خواهد داشت.
این گذرگاه شامل امکانات حمل و نقل (ریلی و جاده‌ای)، خطوط لوله‌های نفت و گاز، فیبر نوری و انتقال برق است. درباره نامگذاری گذرگاه، ترامپ پیشنهاد کرد یا به نوعی القا نمود که طرفین نام این کریدور را «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» (TRTPP) بگذارند. پافشاری ترامپ برای نامیدن این گذرگاه به نام خود و به طور کلی کشاندن ارمنستان و جمهوری آذربایجان به امضای این توافق صلح، نشانه خودخواهی وی برای نامزدی اخذ جایزه صلح نوبل ۲۰۲۵ است.
ایران بازنده اصلی توافق
احداث گذرگاه یا مسیر ترامپ، مخصوصا در امتداد مرز مشترک ایران و ارمنستان در شمال ایران و ایجاد یک منطقه توسعه اقتصادی-تجاری انحصارا آمریکایی و اداره آن توسط ایالات متحده، ایران را عملا در همسایگی ژئوپولیتیکی آمریکا و ناتو قرار خواهد داد و این نه تنها موجب کاهش شدید مزیت ژئوپولیتیکی ایران خواهد شد، بلکه تهدیدی بالقوه علیه ایران محسوب می‌شود. با احداث این گذرگاه، بعید است ایران چون گذشته دیگر امکان دستیابی آسان به اروپا را از طریق ارمنستان داشته باشد. البته جمهوری ارمنستان، رسما نگرانی‌های جمهوری اسلامی ایران را بی‌مورد اعلام کرده است.
[۱] https://www.mfa.am/en/press-releases/2025/08/11/Initialed%20Arm-Az%20Peace%20Agreement%20text/13394
[2] https://www.asriran.com/fa/news/1083750/%DA%AF%D8%B0%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86%DA%AF%D8%B2%D9%88%D8%B1-%DB%8C%D8%A7-%D8%AC%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%85%D9%BE-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D9%86%D9%82%D8%B4%D9%87