ماهیت ارگا امنس تعهدات حقوق بشری در ارتباط با تغییرات اقلیمی بررسی مقدماتی مواضع در رسیدگی مشورتی دیوان بین‌المللی دادگستری درباره تغییرات اقلیمی

ماهیت ارگا امنس تعهدات حقوق بشری در ارتباط با تغییرات اقلیمی

بررسی مقدماتی مواضع در رسیدگی مشورتی دیوان بین‌المللی دادگستری درباره تغییرات اقلیمی[۱]

Luciano Pezzano

مترجم: سید امیرحسین موسوی

دانشجوی دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی

ویراستار علمی: دکتر هادی صالحی

عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز

یکی از مسائل حقوقی مهمی که در رسیدگی مشورتی دیوان بین‌المللی دادگستری در خصوص تعهدات کشورها در مورد تغییرات اقلیمی مطرح می‌شود، ماهیت ارگا امنس (Erga Omnes) این تعهدات است که اهمیت ویژه‌ای دارد. این ماهیت نه ‌تنها شامل تعهدات محیط ‌زیستی صرف می‌شود، بلکه تعهدات حقوق بشری مرتبط با تغییرات اقلیمی را نیز در بر می‌گیرد.

این موضوع فرصتی منحصر به ‌فرد برای روشن ساختن ماهیت ارگا امنس برخی از تعهداتی است که (لزوما) از هنجارهای آمره ناشی نمی‌شوند. کمیسیون حقوق بین‌الملل(ILC) در پیش‌نویس نتیجه‌گیری‌های ۲۰۲۲ خود در مورد قواعد آمره، یادآوری کرد که همه تعهدات ارگا امنس از قواعد آمره ناشی نمی‌شوند‌:«برای مثال، برخی قواعد مربوط به فضاهای مشترک به ‌ویژه رژیم‌های میراث مشترک، صرف ‌نظر از این که وضعیت آمره دارند یا خیر، ممکن است تعهدات ارگا امنس ایجاد کنند.»(پیش‌نویس نتیجه‌گیری ۱۷، تفسیر، پاراگراف ۳)

این مسئله در خصوص تعهدات حقوق بشری کمتر روشن است. آیا همه تعهدات حقوق بشری به ‌صورت ارگا امنس هستند، حتی آنها که از هنجارهای آمره ناشی نمی‌شوند؟ دیوان بین‌المللی دادگستری در اظهار نظر قضایی خود در قضیه بارسلونا تراکشن، «اصول و قواعد مربوط به حقوق بنیادین بشر از جمله حمایت از ممنوعیت برده‌داری و تبعیض نژادی» را جزء منابع تعهدات ارگا امنس ذکر کرده است(پاراگراف ۳۴). دیوان همچنین در نظر داشت که احترام به حق تعیین سرنوشت (که به‌ عنوان یک حق بنیادین بشری شناخته می‌شود) تعهد ارگا امنس است(نظریه مشورتی چاگوس، پاراگراف ۱۵۴ و ۱۸۰). با این‌ حال، حق تعیین سرنوشت و [ ممنوعیت] حمایت از برده‌داری و تبعیض نژادی هنجارهای آمره هستند. پس تکلیف دیگر قواعد حقوق بشری چیست؟ در خصوص ماده ۲ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، کمیته حقوق بشر در تفسیر عمومی شماره ۳۱ خود اظهار داشت که «هر کشور عضو میثاق منافع حقوقی در اجرای تعهدات سایر کشورهای عضو دارد. این امر از این واقعیت ناشی می‌شود که «قواعد مربوط به حقوق بنیادین بشر» تعهدات ارگا امنس هستند و همان‌طور که در پاراگراف چهارم مقدمه میثاق اشاره شده است، تعهد منشور ملل متحد به ترویج احترام جهانی و رعایت حقوق بشر و آزادی‌های اساسی وجود دارد»(پاراگراف ۲). کمیته با نقل ‌قول از قضیه بارسلونا تراکشن بدون اشاره دقیق به این منبع، به نظر می‌رسد که ماهیت ارگا امنس را شناسایی نموده است – در واقع، ارگا امنس پارتس ( erga omnes parte) که تنها به کشورهای عضو میثاق و تعهدات طبق ماده ۲ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی و احتمالا تعهدات طبق مواد ۵۵ (ج) و ۵۶ منشور ملل متحد اشاره دارد. دیوان آمریکایی حقوق بشر نیز نظر مشابهی در خصوص تعهدات طبق کنوانسیون بین آمریکایی داشته است (برای مثال، نظریه مشورتی OC-26/20، پاراگراف ۶۹ و ۱۶۴). آیا این تعهدات نیز طبق حقوق بین‌الملل دارای ماهیت ارگا امنس هستند؟

چندین شرکت‌کننده در رسیدگی مشورتی دیوان هم در بیانیه‌های کتبی(WS)، هم در نظریات کتبی(WC) و هم در ارائه‌های شفاهی‌شان نظریات خود را در این‌ خصوص بیان کرده‌اند. بنابراین هدف از این متن، ارائه یک مرور مقدماتی از این مواضع در مورد ماهیت ارگا امنس تعهدات حقوق بشری و پیامدهای نقض آنها در حقوق بین‌الملل است.

ماهیت ارگا امنس تعهدات حقوق بشری

(۱) تعهدات حقوق بشر عرفی به ‌عنوان ارگا امنس

چندین شرکت‌کننده از قضیه بارسلونا تراکشن نقل ‌قول کردند. در این راستا، گروه پیشگام ملانزی(MSG)[2] نیز دیدگاه خود را چنین مطرح کرد:«تعهدات حقوق بشر عرفی به‌ صورت ارگا امنس بوده و به طور فرامرزی اعمال می‌شوند». این تفسیر از آنجا حمایت می‌شود که اعلامیه جهانی حقوق بشر(UDHR) حقوق بنیادین بشر را برای تمام انسانها تضمین کرده و هیچ‌گونه محدودیت سرزمینی برای تعهدات کشورها به احترام، حفاظت یا تحقق این حقوق اعمال نمی‌کند(گروه پیشگام ملانزی، بیانیه‌ کتبی، پاراگراف ۲۵۷).

این شرکت‌کنندگان ارتباطی میان تعهدات حقوق بشر عرفی و ماهیت ارگا امنس آنها برقرار کردند، هرچند که دقیقاً مشخص نکردند کدام تعهدات حقوق بشر دارای این ماهیت هستند. با این‌ حال، آنها بر ویژگی عرفی حقوق مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر تاکید کردند (گروه ملانزی، نظریه کتبی، پاراگراف ۸۸؛ کاستاریکا، بیانیه کتبی، پاراگراف ۶۵ و ۱۲۸؛ وانواتو، بیانیه کتبی، پاراگراف ۲۵۰؛ سیرالئون، نظریه کتبی، پاراگراف ۳.۲۶؛ غنا، نظریه کتبی، پاراگراف ۳.۳۳). اتحادیه اروپا نیز بر این باور بود که مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر (UDHR)، میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (ICCPR) و میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (ICESCR) «به ‌طور کلی به ‌عنوان انعکاسی از حقوق بین‌الملل عرفی پذیرفته شده‌اند»(اتحادیه اروپا، بیانیه‌ کتبی، پاراگراف ۲۲۳؛ همچنین به پاراگراف ۲۷۷ مراجعه شود).

وانواتو نیز توضیح داد:«این دیوان خود اصول بنیادین مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر [UDHR] را به‌ عنوان منبع تعهدات حقوقی شناسایی کرده است که با درک این موضوع که تعهدات ماهوی می‌توانند از اصول کلی استخراج شوند، مطابقت دارد. علاوه بر این، دیوان تایید کرده است که تعهدات ناشی از حقوق بنیادین بشر ماهیت ارگا امنس دارند»(وانواتو، بیانیه کتبی، پاراگراف ۲۵۱).

گروهی دیگر از شرکت‌کنندگان تاکید کردند که خودداری از نقض گسترده حقوق بشر که توسط قواعد آمره ممنوع شده، تعهدی است که همه کشورها در قبال یکدیگر دارند(وانواتو، بیانیه کتبی، پاراگراف ۵۶۳؛ جزایر کوک، نظریه کتبی، پاراگراف ۸۵؛ دومینیکن، مشروح مذاکرات ۲۰۲۴/۳۸، صفحه ۵۶).

در همین راستا، کامرون اظهار داشت:«نقض تعهدات مرتبط با محیط ‌زیست اغلب پس از یک سری اقدامات و کوتاهی ها اتفاق می‌افتد که نقض جدی تعهدات ارگا امنس را تشکیل می‌دهند، مانند اکوساید (بوم‌زدایی) یا نقض حقوق بشر»(کامرون، نظریه کتبی، پاراگراف ۱۰۱).

به طور مختصرتر، کیریباتی معتقد بود که حقوق و تعهدات کشورهای در خصوص تغییرات اقلیمی «بر اصول بنیادین و ارگا امنس حقوق بین‌الملل مبتنی است» که شامل حمایت از حقوق بنیادین بشر می‌شود(کیریباتی، نظریه کتبی، پاراگراف ۵۲).

۲) تعهدات معاهده‌ای حقوق بشر به ‌عنوان ارگا امنس پارتس

آنتیگوا و باربودا به نظر می‌رسد رویکرد متفاوتی را دنبال می‌کند. این کشور مجموعه‌ای از تعهدات کشورها در خصوص تغییرات اقلیمی را مورد بحث قرار می‌دهد، از جمله تعهدات طبق حقوق بین‌الملل بشر برای احترام، حفاظت و تحقق حقوق بشر(آنتیگوا و باربودا، بیانیه کتبی، پاراگراف ۱۷۱-۱۹۷) و معتقد است که تعهدات طبق معاهدات حقوق بشری ماهیت ارگا امنس پارتس دارند (همان، پاراگراف ۵۷۱). اگرچه این کشور دیگر تعهدات ارگا امنس طبق حقوق بین‌الملل عرفی (برای مثال، پیشگیری از آسیب به محیط ‌زیست) را در نظر گرفته است، اما تعهدات حقوق بشری با این ماهیت را ذکر نکرده و تنها بر تعهدات طبق معاهدات حقوق بشری تاکید کرده است؛ بنابراین به نظر می‌رسد که آنتیگوا تنها تعهدات حقوق بشر معاهده‌ای – با ماهیت ارگا امنس پارتس – را می‌شناسد، نه تعهدات عرفی.

همچنین طبق حقوق بشر معاهده‌ای، ساموآ به تفسیر عمومی شماره ۳۱ کمیته حقوق بشر اشاره کرد و نتیجه‌گیری نمود:«در خصوص تعهدات ارگا امنس، کشورهای طرف میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (ICCPR) دارای منافع حقوقی در حفاظت و ترویج حقوق بنیادین بشر هستند»(ساموآ، نظریه کتبی، پاراگراف ۱۵۸). اگر استدلال آنها محدود به کشورهای طرف معاهده میثاق باشد، تعهدات دارای ماهیت ارگا امنس پارتس هستند.

۳) ماهیت ارگا امنس تعهدات خاص حقوق بشری

در خصوص تعهدات خاص حقوق بشری، تعداد زیادی از شرکت‌کنندگان بر ماهیت ارگا امنس حق تعیین سرنوشت و تعهدات احترام به آن و تضمین آن تاکید کردند (گروه ملانزی، بیانیه کتبی، پاراگراف ۲۳۴ و ۲۴۵؛ باهاما، بیانیه کتبی، پاراگراف ۱۵۴؛ موریس، بیانیه کتبی، پاراگراف ۱۶۷؛ بنگلادش، بیانیه کتبی، پاراگراف ۱۲۱؛ وانواتو، بیانیه کتبی، پاراگراف ۲۸۹؛ ماداگاسکار، بیانیه کتبی، پاراگراف ۵۹؛ آلبانی، بیانیه کتبی، پاراگراف ۹۶؛ کامرون، بیانیه کتبی، پاراگراف ۶۶؛ فیجی، مشروح مذاکرات ۲۰۲۴/۴۰، صفحه ۷۴؛ سیرالئون، بیانیه کتبی، پاراگراف ۳.۹۹؛ جزایر سلیمان، بیانیه کتبی، پاراگراف ۱۷۱؛ کیریباتی، بیانیه کتبی، پاراگراف ۱۵۱؛ کنیا، بیانیه کتبی، پاراگراف ۵.۶۶؛ لیختن‌اشتاین، بیانیه کتبی، پاراگراف ۲۸؛ اتحادیه آفریقا، نظریه کتبی، پاراگراف ۱۱۹؛ میکرونزی، مشروح مذاکرات ۲۰۲۴/۴۵، صفحه ۲۶؛ نامیبیا، مشروح مذاکرات ۲۰۲۴/۴۵، صفحه ۴۳؛ جمهوری دومینیکن، بیانیه کتبی، پاراگراف ۴.۴۴؛ سنت وینسنت و گرنادین‌ها، بیانیه کتبی، پاراگراف ۱۰۹؛ گامبیا، نظریه کتبی، پاراگراف ۴.۱۱؛ ساموآ، نظریه کتبی، پاراگراف ۵۷؛ تیمور – لسته، بیانیه کتبی، پاراگراف ۳۳۵؛ تووالو، بیانیه کتبی، پاراگراف ۱۴۸؛ پاپوآ گینه‌نو، مشروح مذاکرات ۲۰۲۴/۴۳، صفحه ۲۷؛ اتحادیه اروپا، بیانیه کتبی، پاراگراف ۲۲۳؛ سازمان کشورهای آفریقایی، کارائیب و اقیانوس آرام (OACPS)، بیانیه کتبی، پاراگراف ۶۶؛ کمیسیون کشورهای جزیره‌ای کوچک (COSIS)، بیانیه کتبی، پاراگراف ۶۷ و ۷۴).

برخی از شرکت‌کنندگان معتقد بودند که حق حیات طبق حقوق بین‌الملل عرفی محافظت می‌شود و تعهدات ارگا امنس ایجاد می‌کند(وانواتو، نظریه کتبی، پاراگراف ۳۴۳؛ مصر، نظریه کتبی، پاراگراف ۳۳۵؛ ساموآ، نظریه کتبی، پاراگراف ۷۳؛ کمیسیون کشورهای جزیره‌ای کوچک (COSIS)، نظریه کتبی، پاراگراف ۱۶۰). برخی از آنها حتی تاکید کردند که تعهد به احترام به حق حیات یک هنجار الزام‌آور آمره است (سیرالئون، نظریه کتبی، پاراگراف ۳.۲۶؛ گامبیا، نظریه کتبی، پاراگراف ۵.۱۴).

سایر شرکت‌کنندگان یادآوری کردند که ممنوعیت تبعیض نژادی تعهدات ارگا امنس ایجاد می‌کند (جزایر کوک، نظریه کتبی، پاراگراف ۱۲۴.c؛ سازمان کشورهای آفریقایی، کارائیب و اقیانوس آرام (OACPS)، بیانیه کتبی، پاراگراف ۸۲).

با استناد به قضیه بارسلونا تراکشن، اسلوونی تاکید کرد که «به ‌عنوان یک حق بنیادین بشری و به ‌عنوان جزیی ضروری از چارچوب حقوقی حقوق بشر، تعهداتی که کشورها برای تحقق حق داشتن محیط ‌زیست پاک، سالم و پایدار دارند، تعهداتی ارگا امنس هستند که به جامعه بین‌المللی به ‌طور کلی تعلق دارند. این موضوع با ماهیت، هدف و مقصود آنها تایید می‌شود؛ یعنی حفاظت از محیط‌ زیست و سیستم اقلیمی برای تمام بشریت»(اسلوونی، بیانیه کتبی، پاراگراف ۳۶). باربادوس نیز با اشاره به قضیه بارسلونا تراکشن، ارتباط میان محیط ‌زیست سالم و بهره‌مندی از حقوق بشر را مورد تاکید قرار داد (باربادوس، بیانیه کتبی، پاراگراف ۱۶۰-۱۶۲). این کشور بر این باور بود که تعهد به حفاظت از محیط ‌زیست، به دلیل پیوند مستقیم ان با تعهدات اساسی حقوق بشر، هم در قبال همه کشورها و هم در قبال طرفین معاهدات مربوط (erga omnes partes)، الزامی است (همان، پاراگراف ۱۷۴).

۴) دیدگاه‌های مخالف

تنها ایالات متحده دیدگاه مخالفی در این موضوع داشت:

«برخی از کشورها بر ماهیت ارگا امنس بعضی از تعهدات حقوق بین‌الملل بشر تاکید کرده‌اند. همان‌طور که ایالات متحده اشاره کرده است، این سوال که کدام حقوق بشر موجب ایجاد تعهدات ارگا امنس می‌شود، طبق حقوق بین‌الملل حل نشده است. […] هیچ روش یا مجموعه معیاری برای تعیین این که کدام حقوق می‌توانند تعهدات ارگا امنس ایجاد کنند، به طور تثبیت‌شده وجود ندارد. در حالی ‌که ایالات متحده به طور کامل با این امر موافق است که کشورها منافع عمیق و مشترک در حفاظت و ترویج حقوق بشر در سطح جهانی دارند، اما این کشور اعتقاد دارد که این امر به این معنی نیست که همه تعهدات حقوق بین‌الملل بشر دارای ماهیت ارگا امنس باشند» (ایالات متحده، نظریه کتبی، یادداشت ۱۷۲).

اگرچه این موضوع تردید واضحی پیرامون ایده مذکور نیست، ایالات متحده هیچ‌ مثالی از تعهدات حقوق بشر با ماهیت ارگا امنس ارائه نکرد و همچنین روشی یا معیاری برای شناسایی آنها پیشنهاد نکرد (این کشور تنها همان موضعی که ۲۰ سال پیش در مشاهدات خود به تفسیر عمومی شماره ۳۱ کمیته حقوق بشر مطرح کرده بود را تایید کرد). در مورد حق تعیین سرنوشت –که به نظر این کشور موضوع بحث در این فرایند نیست– آمریکا فقط اذعان کرد که دیوان بین‌المللی دادگستری تعهد به احترام به حق تعیین سرنوشت را با ماهیت ارگا امنس شناخته است (ایالات متحده، نظریه کتبی، پاراگراف ۴.۶۴)، اما سوال می‌کند که آیا این حق به‌ عنوان یک هنجار آمره محسوب می‌شود یا خیر (همان، یادداشت ۱۹۶).

پیامدهای نقض تعهدات ارگا امنس

چندین نفر از شرکت‌کنندگان مذکور همچنین دیدگاه‌های خود را درباره پیامدهای نقض تعهدات ارگا امنس بیان کردند.

یکی از این پیامدها این است که هر کشوری می‌تواند مسئولیت نقض تعهدات ارگا امنس را مطرح کند (باهاماس، بیانیه کتبی، پاراگراف ۲۴۹؛ کمیسیون کشورهای جزیره‌ای کوچک، بیانیه کتبی، پاراگراف ۱۵۹؛ کنیا، بیانیه کتبی، پاراگراف ۶.۱۱۷، با استناد به قضیه بارسلونا تراکشن).

با این‌ حال، دیگر شرکت‌کنندگان تاکید کردند که «برای نقض تعهداتی مانند آسیب نرساندن جدی به اقلیم و احترام به حقوق بشر، از جمله حقوق مردم که قواعد آمره حقوق بین‌الملل هستند و تعهداتی را در قبال همه ایجاد می‌کنند، یک سازکار مسئولیت خاص اعمال می‌شود»(بورکینافاسو، بیانیه کتبی، پاراگراف ۳۳۸) و این که:

«نقض حقوق بشر و تعهدات ناشی از حق تعیین سرنوشت پیامدهای خاصی دارند زمانی که به نقض‌های جدی (مانند بوم‌زدایی در مقیاس وسیع و نقض حقوق بشر) مرتبط باشند که به ارگا امنس یا جامعه بین‌المللی به ‌عنوان یک کل تعلق دارند»(کیریباتی، نظریه کتبی، پاراگراف ۷۴).

برای این‌گونه نقض‌های جدی، گروه ملانزی تاکید کرد که «قواعد عرفی مدون شده در طرح مسئولیت کشورها در قبال اعمال متخلفانه بین‌المللی (ARSIWA)، رژیم تشدید شده‌ای از مسئولیت کشور را پیش‌بینی می‌کنند که پیامدهای حقوقی مضاعف به دنبال دارد»(گروه ملانزی، بیانیه کتبی، پاراگراف ۳۲۳؛ همچنین سازمان کشورهای آفریقایی، کارائیب و اقیانوس آرام، بیانیه کتبی، پاراگراف ۱۹۰-۱۹۱).

به نظر می‌رسد که این شرکت‌کنندگان پیامدهای نقض تعهدات ارگا امنس را مشابه پیامدهای نقض جدی هنجارهای آمره در ماده ۴۱ طرح مسئولیت بین‌المللی کشورها در قبال اعمال متخلفانه بین‌المللی می‌دانند. این امر جدید نیست، زیرا دیوان بین‌المللی دادگستری نیز همین کار را در رویه قضایی خود انجام داده است و به ‌تازگی در نظریه مشورتی ۲۰۲۴ درباره سرزمین‌های اشغالی فلسطین، به طور مستقیم به «نقض‌های جدی تعهدات ارگا امنس» اشاره کرده است (پاراگراف ۲۸۰).

بنابراین برخی از شرکت‌کنندگان معتقد بودند که سه تعهد از سوی سایر کشورها از نقض تعهدات ارگا امنس ناشی می‌شود:

«تعهد به عدم شناسایی وضعیت غیرقانونی ناشی از رفتار نقض‌کننده، عدم کمک یا یاری به کشور یا کشورهای ناقض در حفظ وضعیت غیرقانونی و همکاری برای پایان‌دادن به نقض»(وانواتو، بیانیه کتبی، پاراگراف ۶۰۲؛ همچنین جزایر کوک، نظریه کتبی، پاراگراف ۱۲۵ و ۱۳۶؛ همچنین سازمان کشورهای آفریقایی، کارائیب و اقیانوس آرام، بیانیه کتبی، پاراگراف ۱۹۴).

نتیجه‌گیری

از میان ۱۰۷ شرکت‌کننده در این رسیدگی مشورتی، ۳۶ نفر – یک‌سوم از کل – به طور صریح ماهیت ارگا امنس تعهدات حقوق بشری طبق حقوق بین‌الملل را تایید کردند. این شرکت‌کنندگان بخشی از اکثریت بزرگی هستند که از تمام مناطق جهان آمده‌اند و از کاربرد تعهدات حقوق بشر در زمینه تغییرات اقلیمی و اهمیت آنها در رسیدگی مشورتی حمایت می‌کنند. مجمع ‌عمومی خود در درخواست نظریه مشورتی از دیوان بین‌المللی دادگستری خواسته است که به منشور ملل متحد، میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و حقوق شناخته‌شده در اعلامیه جهانی حقوق بشر توجه خاصی داشته باشد(A/RES/77/276). تنها یک کشور (ایالات متحده) این رویکرد را نقد کرده و معتقد است که چارچوب حقوق بین‌الملل بشر برای مقابله با تغییرات اقلیمی مناسب نیست و ماهیت ارگا امنس تعهدات حقوق بشر را زیر سوال برده است.

بنابراین وزن زیادی که تعداد کثیری از شرکت‌کنندگان به تعهدات ارگا امنس داده‌اند، به ‌ویژه در حوزه حقوق بشر فضای کمی برای دیوان باقی می‌گذارد تا از اظهار نظر در این زمینه اجتناب کند، به‌ خصوص زمانی که بیشتر آنها به قضیه بارسلونا تراکشن و دیگر آرای دیوان استناد کرده‌اند.

نظریه مشورتی فرصتی بزرگ برای دیوان بین‌المللی دادگستری است تا مسائلی مانند شناسایی آن دسته از تعهدات حقوق بشری که ماهیت ارگا امنس دارند (به ‌ویژه آنها که از هنجارهای آمره ناشی می‌شوند)، رابطه آنها با تعهدات ارگا امنس پارتس ناشی از معاهدات حقوق بشری و پیامدهای نقض انها (و ارتباط آنها با نقض‌های جدی هنجارهای آمره) را روشن کند.

البته حرف آخر در این مسائل مهم متعلق به دیوان است، اما شرکت‌کنندگان مقدار قابل‌ توجهی از محتویات را برای این کار ارائه کرده‌اند.[۳]

[۱] https://www.ejiltalk.org/erga-omnes-nature-of-human-rights-obligations-in-respect-of-climate-change-a-preliminary-survey-of-the-positions-in-the-icj-climate-change-advisory-proceedings/January 16, 2025

[2] گروه پیشگام ملانزی(MSG) یک سازمان بین‌دولتی است که از چهار کشور ملانزیایی فیجی، پاپوآ گینه نو، جزایر سلیمان و وانواتو و جبهه آزادی‌بخش ملی سوسیالیستی کاناک در کالدونیای جدید تشکیل شده است.

[۳] ویراستار ادبی: صادق بشیره (گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)