حرکت به سوی معاهده جنایات علیه بشریت

حرکت به سوی معاهده جنایات علیه بشریت[۱]

Richard Dicker

مترجم: حسین امین الرعایا

دانشجوی دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی

ویراستار علمی: دکتر سیامک کریمی

پژوهشگر حقوق بین‌الملل و مدرس دانشگاه

دو سال بررسی، بحث و گفت‌وگو انجام شد تا سرانجام توافق لازم برای پیش‌نویس معاهده بین‌المللی پیشگیری و مجازات جنایات علیه بشریت حاصل شود. کمیته ششم مجمع عمومی سازمان ملل متحد که موظف به تشویق توسعه مترقیانه حقوق بین‌الملل و تدوین آن است، تصمیم مهمی در ۲۲ نوامبر در آخرین صورت‌جلسه سالانه خود گرفت.

اواخر بعد از ظهر همان روز، پس از ساعت‌ها تردید در مورد نتیجه اساسی، کمیته قطعنامه‌ای را با اجماع تصویب نمود که تاریخ شروع و تکمیل مذاکرات را تعیین می‌کرد. این معاهده خلأیی در حقوق بین‌الملل را پر خواهد کرد که به اعمال فاحش قتل، شکنجه، ناپدید شدن اجباری، تجاوز جنسی، آزار و اذیت و موارد دیگر که به شیوه‌ای گسترده یا سیستماتیک ناشی از سیاست دولت یا سازمان بر جمعیت غیرنظامی تحمیل شده است، کمک می¬کند.

امروزه این جنایات در بسیاری از کشورها به طور عمدی علیه غیرنظامیان انجام می‌شود. اما بر خلاف بسیاری از جنایات فاحش بین‌المللی – نسل‌زدایی، جنایات جنگی، شکنجه، ناپدید شدن اجباری، آپارتاید – هیچ معاهده‌ای وجود ندارد که به‌ طور خاص تعهدات کشورها برای پیشگیری و مجازات جنایات علیه بشریت و نقش آن‌ها در همکاری با سایر کشورهای عضو معاهده برای خاتمه آن را برشمرد. این شکاف حس بی‌کیفرمانی مجرمان را تقویت کرده است. اقدام کمیته ششم که آغازی است بر یک فرآیند چندساله مناقشه برانگیز تدوین معاهده است، ابعاد برجسته‌ای دارد.

جنایات علیه بشریت در منشور دادگاه نظامی بین المللی نورنبرگ گنجانده شده و درارتباط نزدیک با دو جنایت دیگر آن دادگاه (جنایت علیه صلح و جنایات جنگی) علیه رهبران رژیم نازی در آلمان اعمال می‌شده است. همین جنایات بخشی از اصول نورنبرگ بود که توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۱۹۴۶ تایید شد. در حالی که چند کشور جنایات علیه بشریت را در قوانین ملی گنجانده بودند، تلاش بیشتری برای تدوین این اعمال در یک کنوانسیون بین‌المللی جداگانه انجام نشد. گامی که کمیته ششم با آن موافقت کرد، واقعاً هشتاد سال در راه بود.

مذاکره‌کنندگان معاهده مستقیماً بر کار تهیه‌کنندگان اساسنامه رم دیوان کیفری بین‌المللی استوار خواهند شد و به احتمال زیاد آن را توسعه می‌دهند. در اساسنامه رم، تدوین‌کنندگان تعریفی از جنایات علیه بشریت ذکر کرده‌اند تا در صلاحیت دیوان قرار گیرد و همچنین تعهداتی موازی برای کشورهای عضو دیوان کیفری بین‌المللی به منظور همکاری با دیوان لحاظ کرده‌اند.

قطعنامه کمیته ششم (در ۴ دسامبر توسط مجمع عمومی به عنوان قطعنامه ۱۲۲/۷۹ تصویب شد) زمانی تصویب شده است که حاکمیت قانون به طور کلی و نهادهای پاسخگو تحت تهاجم شدید قرار دارند، یک واقعیت حیاتی و اساسی را برجسته می‌کند: تعداد زیادی از کشورها در تمامی مناطق، متعهد به تقویت حقوق بین‌الملل [در] حمایت از غیرنظامیان در معرض خطر هستند. در مواجهه با جنایات هولناک اخیر که غیرنظامیان را در اوکراین، غزه، جنوب اسرائیل، اتیوپی، سودان و میانمار هدف قرار داده، این قطعنامه نشان می‌دهد که حقوق کیفری برای جنایات شدید، دامنه خود را گسترش می‌دهد.

اجماع یا رای‌گیری

تصویب قطعنامه با اجماع برای بسیاری از نمایندگان شرکت‌کننده و ناظران جامعه مدنی در شورای قیمومیت سازمان ملل متحد بعد از ظهر آن روز جمعه تعجب‌آور بود. با توجه به مخالفت شدید فدراسیون روسیه، بسیاری انتظار داشتند که برای تصویب این قطعنامه به رای‌گیری نیاز باشد. عامل کلیدی که در آخرین لحظه بازگشت به اجماع را توضیح می‌دهد، وزن ۹۸ کشوری بود که از پیش‌نویس قطعنامه ارسال‌شده توسط مکزیک و گامبیا در اوایل سپتامبر حمایت کردند. در نهایت، تعداد و تنوع منطقه‌ای گسترده این بلوک حامی همراه با تمایل احتمالی خود برای عدم درخواست رای‌گیری، فدراسیون روسیه را مجبور به تسلیم کرد. روسیه این کار را پس از چندین دور مانورهای گیج‌کننده، هوشمندانه و در نهایت ناموفق انجام داد.

درست یک هفته قبل از جلسه نهایی، در روز جمعه ۱۵ نوامبر، پس از دستیابی به توافق با مجموعه‌ای دیگر از کشورها یعنی گروه A6 (مصر، الجزایر، اوگاندا، نیجریه، کامرون و اریتره) تسهیل‌کنندگان پیش‌نویس قطعنامه (مکزیک و گامبیا) همراه با دیگران، تلاش خود را بر دستیابی به توافق با فدراسیون روسیه متمرکز کردند. فلسطین که نقش بسیار فعال و تاثیرگذاری در روند پیش‌نویس مواد داشت، تلاش‌های متعددی برای دستیابی به مصالحه انجام داد. اما روس‌ها این درخواست‌ها را رد کردند.

رئیس کمیته ششم، معاون نماینده دائم پرتغال در سازمان ملل متحد، نیز متن مصالحه‌ای را در اختیار روس‌ها و چند هیئت مهم دیگر قرار داده بود. این پیشنهاد به طور قابل توجهی ضعیف‌تر از متن اصلی مکزیک-گامبیا بود، اما تیم روسیه دو بار آن را رد کرد. در نتیجه مخالفت‌های مستمر روسیه، رئیس کمیته یادداشتی برای همه هیئت‌ها ارسال کرد مبنی بر این که تلاش برای دستیابی به یک سازش مورد حمایت اجماع شکست خورده است.

بنابراین نمایندگانی که در ۲۲ نوامبر برای جلسه نهایی در شورای قیمومیت که مطمئنا به اوج خود می‌رسید حاضر شدند، کاملاً انتظار داشتند که در مورد متن رای‌گیری کنند. از آن‌جایی که اولین رای‌گیری کمیته ششم در مورد یک موضوع اساسی در ۲۰ سال گذشته بود، این یک انحراف آشکار از رویه سنتی کمیته در اتخاذ تصمیمات با اجماع بود.

با این حال، هنگامی که دستور جلسه به ماده ۸۰ یعنی پیش‌نویس مواد در مورد جنایات علیه بشریت رسید، فدراسیون روسیه ناگهان اعلام کرد که علی‌رغم تمام مخالفت‌های قبلی خود، آماده است تا ببیند آیا توافق هنوز ممکن است یا خیر. در حالی که این اقدام روسیه ممکن است نشان‌دهنده امتیاز قابل توجهی برای نزدیک به ۱۰۰ حامی متن مکزیک-گامبیا باشد، اما این اقدام روسیه همچنین تنش‌ها را در میان همان کشورها بر سر مسئله پیچیده تصویب قطعنامه کمیته با رای‌گیری جدای از تصویب به صورت اجماع تشدید کرد.

رئیس کمیته در حالی که به طور رسمی جلسه را با اعلام روسیه به حال تعلیق در نیاورد، شروع به وقفه‌ای کرد که فرصت را برای مشورت فراهم کرد. این وقفه در طول مدت ناهار دو ساعته بین ساعت ۱ تا ۳ بعد از ظهر طول کشید که در این مدت، جلسات متعدد بزرگ و کوچکی اتفاق افتاد. گروه بزرگی از کشورهای حامی، پس از بحث آزاد به متن اولیه خود متعهد ماندند. وقفه بسیار فراتر از ساعت ۳ بعد از ظهر ادامه یافت زیرا گروه بسیار کوچکی از نمایندگان برای توافق بر سر تغییرات متن کار می‌کردند. سرانجام در ساعت ۴:۳۰ بعد از ظهر، فدراسیون روسیه برای پس گرفتن اصلاحات خود که راه را برای مذاکرات واقعی مسدود می‌کرد به میدان آمد. فدراسیون روسیه خود را از قطعنامه جدا کرد اما اجماع را نشکست. روسیه در آخرین لحظات بعد از تغییر تصمیم خود، موفق شد چند امتیاز به دست آورد. این امتیازات شامل تاخیر یک‌ساله در تشکیل کنفرانس دیپلماتیک و همچنین زبانی بود که روس‌ها امیدوار بودند از آن استفاده کنند تا اولویت پیش‌نویس مواد را به عنوان متن اساسی برای استفاده مذاکره‌کنندگان در کنفرانس دیپلماتیک اگر نتوانستند تنزل دهند، تضعیف کنند.

با درک اهمیت تصمیم‌گیری برای برگزاری مذاکرات، همراه با تعیین تاریخ‌های مشخص برای کنفرانس دیپلماتیک، پس از آن که رئیس جلسه به پذیرش قطعنامه اشاره کرد، نمایندگان با تشویق‌های بلند و مداوم فضا را پر کردند.

آنچه در پیش است

قطعنامه ۱۲۲/۷۹ مجمع عمومی، کنفرانسی از نمایندگان تام الاختیار را موظف می‌کند تا برای یک جلسه مذاکره سه هفته‌ای در سال ۲۰۲۸ و پس از آن نشست سه‌هفته‌ای دیگر در سال ۲۰۲۹ تشکیل شود. نتیجه مورد نظر باز کردن کنوانسیون بین‌المللی برای جلوگیری و مجازات جنایات علیه بشریت برای امضا و تصویب است.

در حالی که بیش از پنج سال دیگر باقی مانده است، قطعنامه کمیته آماده‌سازی کنفرانس دیپلماتیک را موظف می‌کند تا در ژانویه ۲۰۲۶ کار خود را آغاز نماید. این کمیته در آن سال دو بار تشکیل جلسه خواهد داد. جلسه ژانویه امکان پیشنهادات برای اصلاحات پیش‌نویس مواد را توسط کشورها تسهیل خواهد کرد. طبق مفاد قطعنامه، پیشنهادات نهایی قرار است تا ۳۰ آوریل ۲۰۲۶ به دبیرخانه سازمان ملل متحد ارائه شود.

اصلاحات پیشنهادی، اظهارات کتبی کشورها به دبیرخانه سازمان ملل متحد در دسامبر ۲۰۲۳، خلاصه جلسات از سر گرفته‌شده توسط رئیس کمیته ششم و از همه مهم‌تر، پیش‌نویس مواد به عنوان پایه‌ای برای مذاکرات اساسی به کنفرانس دیپلماتیک ارائه خواهد شد.

دومین جلسه کمیته، در اواخر سال ۲۰۲۶، بر قواعد شکلی کنفرانس تمرکز خواهد کرد. این جلسه همچنین احتمالاً مشارکت سازمان‌های جامعه مدنی را که دارای مقام مشورتی از شورای اقتصادی و اجتماعی ملل متحد هستند نیز توصیه می‌کند.

رو به جلو

چند سال آینده فرصتی برای ایجاد درک عمومی گسترده‌تر از ماهیت و تاثیر جنایات علیه بشریت است، جنایاتی که برای دهه‌ها، تا حدی تحت الشعاع جایگاه اصلی جنایت نسل‌زدایی قرار گرفته‌اند. این آگاهی عمومی برای ایجاد یک ابزار بین‌المللی موثر برای پیشگیری و مجازات این جنایت در زمان و مکان وقوع آن‌ها لازم است.

موفقیت در این اهداف، مستلزم مشارکت فعال و متعهد سازمان‌های جامعه مدنی در سراسر جهان است. این گروه‌ها تجربیات و دیدگاه‌های ارزشمند جوامعی را که بیشترین آسیب را از جنایات علیه بشریت دیده‌اند، به مذاکرات خواهند آورد. این به یک رویکرد موثر قربانی‌محور که در حال حاضر در پیش‌نویس ماده ۱۳ پیش‌بینی شده است، کمک خواهد کرد.

کشورهای حامی

لازم است کشورهای حامی قویا از روند چند ساله آتی به خوبی استفاده کنند، به ویژه در سال ۲۰۲۵، زمانی که هیچ فعالیت رسمی‌ای برنامه‌ریزی نشده است. این امر مستلزم یک دیدگاه استراتژیک از اهمیت ورود به بحث‌های ژانویه ۲۰۲۶ در موقعیتی قوی‌تر است. به طور خاص، این می‌تواند شامل «حصار حلقه‌ای» پیش‌نویس مواد، بر خلاف اهداف روسیه، به عنوان محور اصلی مذاکرات باشد.

برای فعال‌ترین کشورهای حامی، استفاده بهینه و خوب از زمان به معنای تفکر در مورد اشکال سازمان فرامنطقه‌ای است که به بهترین وجه برای پیشبرد فرآیند مذاکره موفق مناسب است. شایان ذکر است که اولین گردهمایی آنچه که گروه ۷۰ کشور همفکر نامیده می‌شود، در مذاکرات اساسنامه رم در مارس ۱۹۹۶ تشکیل شد. این درست قبل از اولین جلسه کمیته مقدماتی بود که دو سال بعد به کنفرانس دیپلماتیک منتهی شد.

پذیرش قطعنامه ۱۲۲/۷۹ مجمع عمومی یک پیروزی دشوار بود. این قطعنامه راه را برای چندین سال مذاکرات چندجانبه برای پیشبرد حقوق بین‌المللی و ملی تعیین می‌کند که توسط دادگاه‌های داخلی اعمال خواهد شد تا مسئولان جنایات علیه بشریت را در محاکمه‌های عادلانه مورد بازخواست قرار دهند و در عین حال برای خاتمه قربانیان و بازماندگان تلاش نمایند. با این حال، کار و مباحث زیادی در راه است. همان‌طور که یک مشاور حقوقی فعال بیان کرد، قطعنامه ۱۲۲/۷۹ «پایانِ یک آغاز است».[۲]

[۱] https://opiniojuris.org/2024/12/19/moving-ahead-to-a-crimes-against-humanity-treaty/

[2] ویراستار ادبی: صادق بشیره (گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)