اسیران جنگی کره شمالی در اوکراین در جست‌وجوی چارچوب حقوقی انتقال یا بازگرداندن[۱]
Nurul M Azmi & Ciara Laverty
مترجم: شایان فرحی رستمکلایی
دانشجوی دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی
ویراستار علمی: دکتر عبدالله عابدینی
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی سمت
گزارش‌های اخیر( ۱۰فوریه ۲۰۲۵ )موید استقرار نیروهای کره شمالی برای حمایت از ارتش روسیه در نبرد با قوای اوکراین در منطقه کورسک روسیه است. گمانه‌زنی‌ها حاکی از آن است که حداقل۱۰,۰۰۰ سرباز کره شمالی به جبهه اعزام و گزارش شده که در اواخر سال ۲۰۲۴ وارد مخاصمه شده اند. در اوایل ژانویه ۲۰۲۵ ، ولودیمیر زلنسکی رئیس جمهور خبر داد ارتش اوکراین دو سرباز مجروح کره شمالی را به اسارت گرفته است. زلنسکی در بیانیه‌ای اعلام کرد که اوکراین مایل است این سربازان را در ازای اسیران جنگی اوکراین در روسیه به کره شمالی بازگرداند. با این حال، او همچنین متذکر شد:«برای آن دسته از سربازان کره شمالی[۲] که مایل به بازگشت نیستند، گزینه‌های دیگری در دسترس است. به ویژه کسانی که با افشای حقیقت این جنگ به زبان کره‌ای تمایل خود را به صلح تصریح کنند، از این فرصت بهره‌مند خواهند شد.»
این گزارش‌ها، به افزودن مسئله تعهدات حقوقی اوکراین در مورد اسیران جنگی کره‌ای، به خصوص در مورد گزینه‌های موجود یا موانع مربوط به انتقال یا بازگشت آن‌ها به مجموعه‌ای از مسائل حقوق بین‌الملل که در نتیجه دخالت روزافزون کره شمالی در مخاصمه مسلحانه روسیه و اوکراین مطرح گردیده، منتج می‌شود.
انتقال، آزادی و بازگرداندن اسیران جنگی
کنوانسیون سوم ژنو (GC III) بر رفتار با اسیران جنگی که در جریان مخاصمات مسلحانه بین‌المللی به اسارت دشمن درمی‌آیند، حاکم است. این کنوانسیون دربردارنده تعهداتی مربوط به انتقال اسیران جنگی به کشورهای ثالث و همچنین آزادی و بازگرداندن آن‌ها پس از پایان مخاصمات است.
ماهیت رابطه فرماندهی و کنترلی بین نیروهای کره شمالی و قوای مسلح روسیه همچنان نامشخص است. این امر می‌تواند پیامدهایی در پی داشته باشد، از جمله این که آیا کره شمالی به عنوان یکی از طرف‌های درگیری شناخته می‌شود یا این که رزمندگان کره شمالی بخشی از نیروهای مسلح روسیه تلقی می‌گردند .
به هر روی، در راستای تعیین وضعیت حقوقی این نیروها به عنوان اسیران جنگی تحت حمایت‌های مندرج در کنوانسیون سوم ژنو، آنچه اهمیت دارد این است که در هر دو فرض پیش‌گفته، آن‌ها به عنوان اعضای نیروهای مسلح یک طرف مخاصمه وفق نص ماده ۴ کنواسیون سوم محسوب می‌شوند، خواه این طرف روسیه باشد یا کره شمالی. از این رو حقوق و تکالیف تحمیل‌شده به قدرت بازداشت‌کننده در کنوانسیون سوم ژنو بر رفتار اوکراین در مورد اسیران جنگی کره‌ای نیز قابل اعمال است.
پس از بازداشت وفق ماده ۲۱ کنوانسیون سوم ژنو، قدرت بازداشت‌کننده این اختیار کلی را دارد که اسیران جنگی را تا زمان پایان مخاصمات جاری به منظور جلوگیری از بازگشت ایشان به مخاصمه در بازداشت نگه دارد. استثناهای این اختیار در مواد ۱۰۹ و ۱۱۰ کنوانسیون سوم پیش‌بینی شده است.
بند یک ماده ۱۰۹ الزام می‌دارد اسیران جنگی شدیدا مجروح و بیمار پس از آن که قادر به سفر شدند، عودت داده شوند. در حالی که بند دو ماده ۱۰۹ مقرر می‌دارد قدرت بازداشت‌کننده باید با معاضدت کشورهای بی‌طرف ترتیبی دهد که اسیران جنگی بیمار یا مجروحی که وضعیتشان چندان وخیم نیست و همچنین اسیران سالمی که مدت طولانی در بازداشت بوده‌اند، در آن کشورها اسکان داده شوند.
در پرتو ماده ۱۲ کنوانسیون سوم قدرت بازداشت‌کننده می‌تواند دیگر اسیران جنگی را به کشورهای هم‌پیمان یا بی‌طرف منتقل کند، مشروط بر این که کشور مذکور تمایل و توانایی خود را به اجرای وظایف طبق کنوانسیون ثابت کرده باشد. هنگامی که مخاصمه فعال خاتمه یابد، ماده ۱۱۸مقرر می‌دارد اسیران جنگی باید بدون تاخیر آزاد و به کشورشان بازگردانده شوند.
بازگرداندن اسیران اهل کره شمالی به کشورشان
مستند به اطلاعات موجود و بدون شواهدی از ادغام رسمی نیروهای کره شمالی در قوای مسلح روسیه، در قضیه حاضر مفروض تعهد اوکراین بر بازگرداندن اسیران جنگی کره‌ای به صورت عودت آن‌ها به کره شمالی خواهد بود. جهت بحث در خصوص تعریف بازگرداندن و چگونگی اعمال آن در موقعیت‌هایی که افراد از جانب و یا وابسته به دولتی غیر از کشور یا ملیت خودشان می‌جنگند، به نظریات صلیب سرخ به مواد ۱۰۹ و۱۱۸ بنگرید.
مقامات اوکراینی همچنین اعلام داشته‌اند که اسیران کره‌ای را در ازای آزادی اسیران جنگی اوکراین در روسیه، پیش از خاتمه مخاصمات به کره شمالی بازگردانند. این نوع مبادله اسیران جنگی که پیش‌تر نیز چند نوبت میان اوکراین و روسیه رخ داده، به طور مشخص طبق حقوق بین‌الملل بشردوستانه(IHL) قاعده‌مند نشده و اصولا بازگرداندن اسیران جنگی قبل از خاتمه درگیری‌های فعال منع نشده است. در ارتباط با اوکراین مشوق‌های در خور توجهی جهت انجام چنین مبادله‌ای وجود دارد؛ با توجه به نقض‌های جدی که اسیران جنگی اوکراین در روسیه با آن مواجه هستند و وضعیت وخیمی که در بازداشت دارند. با این حال، برخی محدودیت‌ها در صوابدید کشورها برای انجام این مبادلات و استثنائات وارده بر تکالیف کلی ایشان بر عودت اسیران جنگی وجود دارد که به طور خاص می‌تواند در مورد کره شمالی موثر باشد.
موانع احتمالی بازگرداندن
در مصاحبه‌ای که مقامات اوکراین منتشر کردند، یکی از اسیران کره‌ای که در اوایل ژانویه بازداشت شد اظهار داشت که مایل است در اوکراین بماند، در حالی که دیگری تمایل خود را برای بازگشت به کره شمالی ابراز کرد. با توجه به موقعیت چنین مصاحبه‌ای، مشخص نیست که آیا این خواسته‌ها کاملا آگاهانه و آزادانه بیان شده‌اند یا خیر. به هر روی، این پاسخ‌ها مسئله تعهدات قدرت بازداشت‌کننده را در صورتی که یک اسیر جنگی نخواهد بازگردانده یا مبادله شود، برجسته می‌کند.
بر اساس حقوق بین‌الملل بشردوستانه، عدم تمایل یک اسیر جنگی به بازگشت، لزوما مانع قانونی معتبر برای عدم اعاده نیست. صرفا بند سوم ماده ۱۰۹ کنوانسیون سوم ژنو در مورد اسیران جنگی که به شدت زخمی یا بیمار هستند، بازگرداندن آن‌ها را به هر دلیلی بدون رضایتشان در حالی که مخاصمات در جریان است، ممنوع می‌دارد.
در همین راستا ماده ۱۱۸ کنوانسیون، مسئله امکان امتناع اسیر جنگی از بازگشت را پس از پایان مخاصمه مطرح نکرده است. با این حال، رویه کشورها حاکی از احترام ایشان به خواست اسیران جنگی است که مایل به بازگشت نیستند. صلیب سرخ نیز چنین دیدگاهی را که حامی احترام به تمایل اسیران جنگی است، معتبر می‌شمارد.
علاوه بر توجه به خواست اسیرانی که تمایل به بازگشت ندارند، صلیب سرخ استثنایی را در رویه کشورها در تکلیف کلی ایشان به بازگرداندن اسیران جنگی شناسایی می‌کند؛ در جایی که بازگشت آن‌ها به کشورشان خطر جدی نقض حقوق بنیادین شان را به همراه داشته باشد.
این استثنا منعکس‌کننده ممنوعیت گسترده‌تری از اصل عدم اعاده در حقوق بشر است. این اصل مانع از آن می‌شود که افراد، صرف نظر از وضعیتشان، به کشوری گسیل یا منتقل شوند که در آن‌جا احتمال عقلایی به مواجهه ایشان با خطر شکنجه، بدرفتاری یا دیگر موارد نقض حقوق بنیادی ایشان وجود داشته باشد. اصل عدم اعاده به عنوان قاعده قابل اعمال در وضعیت خاص اسیران جنگی از سوی مجمع عمومی سازمان ملل متحد شناخته شده و به صورت گسترده به منزله یک قاعده آمره در حقوق بین‌الملل در نظر گرفته شده که بدین سبب بر ماده ۱۱۸ کنوانسیون در هنگام مخاصمه برتری داشته و همچنین منجر به ایجاد محدودیتی بر صوابدید کشورها در هنگام مبادله اسیران جنگی می‌شود.
این ملاحظات به ویژه در ارتباط با بازگرداندن یا مبادله احتمالی اسیران جنگی کره‌ای با عنایت به ماهیت دولت کره شمالی و سوابق گسترده آن در نقض جدی حقوق بشر حائز اهمیت است. چرا که هیچ آگاهی از نحوه برخورد با اسیران جنگی کره‌ای پس از بازگرداندن ایشان در دست نیست. کمیسیون تحقیق ملل متحد درباره حقوق بشر در جمهوری دموکراتیک خلق کره مستنداتی را از رویه مستمر شکنجه، حبس خودسرانه و دیگر نقض‌های فاحش حقوق بشر در خصوص کسانی که از کشور گریخته و بدان بازگردانده شده‌اند، به ثبت رسانده است.
هرچند ممکن است با اسیران جنگی همان معامله‌ای نشود که با فراریان شده است، اما شواهدی وجود دارد که موید آن است ایشان نیز در صورت بازگرداندن در معرض خطرات خاصی قرار خواهند گرفت. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که به سربازان کره شمالی خودکشی جهت گریز از اسارت تعلیم داده شده و این امر دلالت بر آن دارد که قصور ایشان در انجام آن منتج به مجازات خواهد شد. یک سرباز اهل کره شمالی که در سال ۲۰۲۲ به کره جنوبی پناهنده شده، در این باره بیان داشت اسارت در جنگ معادل خیانت و اسیر جنگی خائن است. واپسین گلوله را نگاه دار! این چیزی است که ما در ارتش درباره آن سخن می‌گوییم. برخی مفسران هشدار دادند اسیران جنگی ممکن است به جهت حفظ محرمانگی عملیات کره شمالی در روسیه، اعدام یا زندانی شوند.
در قضیه دو اسیر کره‌ای بازداشت‌شده در اوایل ژانویه که فیلم مصاحبه با ایشان از طریق رسانه جهانی انتشار یافت، خود این امر نیز می‌تواند مصداق نقض احتمالی تکلیف حفاظت از اسیران جنگی در برابر کنجکاوی عمومی به شرح مندرج در ماده ۱۳ کنوانسیون سوم ژنو باشد. ایشان و احتمالا اعضای خانواده‌شان که در کره شمالی‌اند، ممکن است به سبب انتشار هویت این دو تن و بزرگ‌نمایی گسترده پیرامون دستگیری آن‌ها در معرض درجه بالایی از خطر باشند.
اسکان اسیران جنگی کره شمالی در اوکراین
اگر اسیران جنگی کره شمالی که توسط اوکراین دستگیر شده اند ، مایل به بازگشت به کشور خود نباشند یا معضلات ناشی از عدم بازگشت ،مانع از تبادل یا بازگشت آن‌ها شود ،یک گزینه اسکان آنان در اوکراین خواهد بود. وضعیت حقوقی اسیرانی که از بازگشت نهایی به کشور خود خودداری می کنند ، اختیار قدرت بازداشت کننده برای ادامه بازداشت انان همچنان نا مشخص است . اما به طور کلی این گونه در نظر گرفته می‌شود که ایشان ذیل حمایت‌های مندرج در کنوانسیون چهارم ژنو در باب غیرنظامیان و به همان سان حقوق بین‌الملل بشر و در موارد مرتبط، حقوق پناهندگان است. حقوق پناهندگان به نحو اخص در جایی که مسائل اصل عدم اعاده مطرح می‌شود، به این بحث مرتبط است. چنین مسائلی در هنگام بازگرداندن اسیران جنگی پس از جنگ خلیج فارس نمایان شد. در جایی که نمایندگان صلیب سرخ جهانی از تمامی اسیران جنگی عراقی در باب تمایل ایشان به بازگشت به عراق تحقیق می‌کردند و بیش از ۱۳ هزار نفر از ایشان از بازگشت به عراق امتناع نموده و خواستار انتقال به عربستان سعودی، عضو ائتلاف شدند. این اسیران جنگی سپس به وسیله مقامات عربستان سعودی دارای وضعیت پناهندگی شده و ذیل حمایت‌های کنوانسیون چهارم ژنو از منظر صلیب سرخ جهانی قرار گرفتند.
انتقال اسیران جنگی کره شمالی به کشورهای ثالث
راه‌های جایگزین برای اسکان در داخل اوکراین، مشابه آنچه در گذشته به کار گرفته شده است، می‌تواند از طریق انتقال اسیران جنگی به کشورهای ثالث بی‌طرف بررسی شود. در جریان جنگ کره، بسیاری از اسیران جنگی کره شمالی و چین از بازگشت به کشورهای خود امتناع کردند، زیرا از اعدام یا زندانی شدن در صورت بازگشت بیم داشتند. جهت جلوگیری از اعاده قهری، فرماندهی سازمان ملل متحد فرآیند غربالگری را برای تعیین تمایل اسیران جنگی به بازگشت ایجاد کرد. از طریق این فرآیند، فرماندهی ملل متحد مشخص ساخت که تنها ۷۰ هزار نفر از ۱۷۰ هزار اسیر جنگی با بازگشت خود مخالفتی ندارند.
اکثر کسانی که مخالف بازگشت بودند، سکونت در کره جنوبی یا تایوان را برگزیدند، و شمار اندکی نیز در کشورهای بی‌طرف مانند هند، آرژانتین و برزیل اسکان داده شدند).نگاه کنید به (Jung به همین ترتیب، در جریان جنگ شوروی و افغانستان، تعدادی از اسیران جنگی شوروی که توسط مقاومت افغانستان اسیر شده بودند، به طور موقت به سوئیس به عنوان یک کشور ثالث بی‌طرف منتقل شدند. سرانجام کسانی که تمایل داشتند، به اتحاد جماهیر شوروی بازگردانده شده؛ در حالی که دیگران تصمیم گرفتند در سوئیس بمانند )نگاه کنید به (Stadler
هر گونه توافقی جهت انتقال اسیران جنگی کره شمالی خواه دائمی یا موقت به کشور بی‌طرف ثالث، باید مطابق با ماده ۱۲ کنوانسیون سوم ژنو (GC III) انجام شود که اوکراین را ملزم می‌کند اطمینان حاصل نماید که کشور مربوط مایل و قادر به اجرای این کنوانسیون است. همچنین این انتقال باید مطابق با اصل عدم اعاده باشد. این بدین معناست که هر گونه انتقالی به کشور ثالث ممنوع است، اگر کشور مذکور نتواند حقوق و حمایت‌های اعطاشده به اسیران جنگی تحت کنوانسیون سوم ژنو GC III را تضمین کند یا اگر احتمال برود اسیران با نقض جدی حقوق بنیادین شان مواجهه می‌شوند.
در این زمینه، کره جنوبی اعلام کرده در صورت درخواست اسیران جنگی کره شمالی برای اسکان در کره جنوبی، آماده پذیرش آن‌ها خواهد بود و قصد دارد در این خصوص با مقامات اوکراینی رایزنی کند. با توجه به پیشنیه حقوق بشری کره جنوبی و همدلی آن با فراریان کره شمالی، ممکن است انتقال به کره جنوبی به عنوان یک کشور ثالث مناسب برای اسکان موقت یا دائمی اسیران جنگی کره شمالی در نظر گرفته شود.
مسئله مبادله، انتقال یا بازگرداندن اسیران جنگی کره‌ای به طور مشخص موضوعی حساس بوده که ملاحظات حقوقی و سیاسی را باهم در بر می‌گیرد. با توجه به ماهیت دولت کره شمالی، مهم است خطراتی که اسیران جنگی در صورت بازگشت با آن روبه‌رو می‌شوند، لحاظ شده و اطمینان حاصل گردد که هر تصمیمی مطابق با تعهدات اوکراین طبق کنوانسیون سوم ژنو و حقوق بین‌الملل بشر اتخاذ و اجرا می‌شود.[۳]
[۱] https://opiniojuris.org/2025/02/10/north-korean-pows-in-ukraine-navigating-the-legal-framework-for-transfer-or-repatriation/
[2] جهت رعایت اختصار، زین پس سربازان یا اسرای کره‌ای
[۳] ویراستار ادبی: صادق بشیره (گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)