نگرشی خاص به محدوده و مفهوم نظریه مشورتی دیوان بین‌المللی دادگستری
مورخ ۲۲ اکتبر ۲۰۲۵
از: محمدرضا ضیائی بیگدلی
نکات اصلی نظریه
۱. اسرائیل ادعای خود مبنی بر این که بسیاری از کارکنان آنروا (آژانس امدادرسانی و کار برای پناهندگان فلسطینی) عضو حماس هستند را ثابت نکرده است.
۲. اسرائیل با مسدود کردن کمک‌ها به فلسطینیان در نوار غزه، به تعهدات خود طبق حقوق بین‌الملل عمل نکرده است.
۳. اسرائیل متعهد است به استقلال سازمان ملل متحد احترام گذارد.
۴. اسرائیل باید در فعالیت‌های آنروا اخلال ایجاد نکند و همکاری خود را با آن سازمان از سر گیرد.
۵. با توجه به این که اسرائیل حق حاکمیت بر مناطق اشغالی را ندارد، لذا حق تعیین تکلیف برای نهادهای بشردوستانه سازمان ملل متحد را نیز ندارد.
۶. اسرائیل نمی‌تواند از گرسنگی دادن به عنوان یک روش جنگی استفاده کند.
این نظریه در ۲۲۳ بند و به اتفاق آرا اتخاذ شده است (۱۱ قاضی و عدم شرکت ۴ تن به دلیل استعفا و عدم شرکت در رای‌گیری)، مگر در چند مورد که مربوط به آنروا بوده و با رأی مخالف قاضی اوگاندایی جولیا سبوتینده مواجه شده است.
جالب این که اسرائیل که لایحه اعلام نظر خود را در ۲۴۶ صفحه در دفتر دیوان به ثبت رسانده بود، در جلسات رسیدگی شفاهی شرکت نکرد.
تبیین محدوده و مفهوم نظریه
الف: تبیین موضوع ب: دلایل مخالفان
الف: تبیین موضوع
۱. دیوان: مأموریت او تعیین تعهدات اسرائیل است و نه ارزیابی نقض آن‌ها. با این حال، تشخیص ماهیت تعهدات نیازمند بررسی واقعیت‌های میدانی است.
این تعهدات، تعهدات جدیدی نیستند، بلکه مشخص کردن تعهدات اسرائیل است.
۲. هدف دیوان تعیین مسئولیت بین‌المللی نیست، بلکه صرفاً شناسایی تعهدات اسرائیل به عنوان قدرت اشغالگر است. به بیان دیگر، دیوان در این نظریه صرفاً به شناسایی و تفسیر تعهدات اسرائیل پرداخته است.
بنابراین اگر یک تصمیم قضایی متعارف را دارای ساختار منطقی از مسئله به قاعده و از عمل به نتیجه بدانیم، دیوان در این‌جا عموماً در میانه تحلیل «اعمال قاعده» متوقف شده است.
این گونه عملکرد دیوان هر چند تا حدودی رضایت‌بخش نیست، اما در واقع بازتاب‌دهنده صورت‌بندی سوال مجمع عمومی و هم احتمالاً دستیابی به اجماع گسترده‌تری در بین قضات را فراهم کرده است.
البته نتیجه‌گیری تحلیل دیوان این می‌شود که اسرائیل در انطباق با تعهدات الزام‌آور خود عمل نکرده است.
حتی خود دیوان در بندهای ۷۸-۷۷ اذعان دارد که از دیوان خواسته نشده تا به قانونی بودن یا پیامدهای حقوقی افعال و ترک فعل‌های اسرائیل بپردازد.
دیوان با این رویکرد نسبتاً فرمالیستی یا شکل‌گرایانه‌ای که در این نظریه در پیش گرفت که حتی به زعم من، منحصر به فرد است، آن را از نظریات مشورتی پیشین متمایز ساخت.
بنابراین دیوان در این نظریه، صرفاً به تعهدات اولیه اسرائیل و نه تعهد ثانویه که همان مسئولیت اسرائیل می‌باشد، تمرکز کرده است.
۳. قلمرو یا محدوده زمانی در این نظریه، به رویدادهای پس از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ حماس تحت عنوان عملیات طوفان الاقصی می‌پردازد، در حالی که در نظریه مشورتی ۲۰۲۴ به صراحت اقدامات اسرائیل در نوار غزه را در پاسخ به آن عملیات مستثنا کرده است. (بند ۸۱) در مقابل در این نظریه، دیوان رویکردی بسیار گسترده اتخاذ کرده و وقایع را تا تاریخ ۲ مه ۲۰۲۵ که تاریخ پایان جلسات استماع بوده، در نظر گرفت (بند۸۰). حتی تحولات بعد از آن نیز بنا به درخواست دیوان از سوی سازمان ملل متحد، اسرائیل و فلسطین در نظر گرفته شد. (بند ۸۰)
ب. دلایل مخالفان
۱. نقص اطلاعات.
۲. عدم توافق بر سر مسائل موضوعی سوال.
۳. دور بودن این نظریه از شأنیت قضایی دیوان. (Propriety of the Court)
4. عدم استفاده دیوان از اختیار صلاحدیدی. (Discretion)
5. دو وجهی بودن قضیه. (ترافعی – مشورتی)
۶. صِرف انعکاس اختلاف در درخواست نظریه مشورتی، نشانه‌ای است بر دور زدن اصل رضایت در فیصله اختلاف.
۷. عدم بررسی و توجه کافی به رویکرد و استدلال‌های اسرائیل.
این بی‌توجهی اصل برابری طرفین را خدشه دار کرده است.
البته باید توجه داشت که اصل برابری در فرایند صدور نظریات مشورتی نیز نقش اساسی دارد.
۸. با کنار گذاشتن برخی از ادعاهای شرایط‌محور، ثابت می‌شود که مجمع عمومی هیچ نفع مشروعی در طرح چنین سوالی از دیوان نداشته است.
۹. بسیاری از تعهدات مندرج در این نظریه، در نظریات پیشین دیوان مخصوصاً در نظریه دیوار حائل ذکر شده بود.
۱۰. در جریان صدور این نظریه «سوء استفاده از فرایند» صورت گرفته است.
۱۱. تعهدات اولیه اسرائیل که دیوان در نظریه بدان‌ها پرداخته مانند تعهدات سایر کشورها کاملاً روشن بوده و ذکر آن‌ها در چارچوب نظریه، بدون پرداختن به تعهدات ثانویه یا مسئولیت بین‌المللی، عملی لغو و بیهوده است.
۱۲. صِرف اعلام نگرانی دیوان از وضعیت وخیم انسانی در سرزمین اشغالی فلسطین جنبه شعارگونه دارد.
متن سخنرانی ایراد شده در نشست علمی «تحلیل نظریه مشورتی دیوان بین‌المللی دادگستری مورخ ۲۲ اکتبر ۲۰۲۵ درباره تعهدات اسرائیل در برابر سازمان ملل متحد، سایر سازمان‌های بین‌المللی و کشورهای ثالث در سرزمین اشغالی فلسطین»، برگزار شده در تاریخ ۲۱/۸/۱۴۰۱ در دانشگاه تربیت مدرس و با همکاری انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد.