نگرشی خاص به نظام بین المللی حقوق بشر
(۱۰ دسامبر روز جهانی حقوق بشر مبارک باد)
از: محمدرضا ضیائی بیگدلی
مفهوم نظام بین المللی حقوق بشر
نظام بین المللی حقوق بشر مجموعه سازمان یافته ای است از اصول، قواعد، نهادها و رویه های بین المللی که هدف آنها حمایت، ترویج و تضمین حقوق بشر در سطح بین المللی و حتی جهانی است.
این نظام در مفهوم کلی یک نظام چند بعدی است:
تاریخی، فلسفی، فرهنگی، مذهبی، اجتماعی، سیاسی و حتی دیپلماتیک، اقتصادی در مفهوم عام کلمه و بالاخره حقوقی.
موضوع را در چارچوب ۱۲ سئوال و پاسخ کلی و کوتاه پی می گیریم :
۱. مبنای حقوق بشر کدام مکتب فلسفی است و مهم ترین فلاسفه و حقوقدانان پیشگام در این حوزه چه کسانی هستند؟
ج . مبنای اصلی و اساسی حقوق بشر، مکتب اومانیسم است و مهم ترین فلاسفه و حقوقدانان پیشگام در این حوزه عبارتند از : دکارت، سیسرو، هوگو گروسیوس، جان لاک، توماس هابز، ژان ژاک روسو، ایمانوئل کانت، جان استوارت میل، توماس پین و ژرژسل.
۲. ارزش های والای جهانی متجلی در حقوق بشر کدامند؟
ج. عدالت، آزادی، اخلاق، برابری، نظم عمومی، افکار عمومی، نظم عمومی و صلح و امنیت بین المللی.
۳. آیا میان حق های بشری سلسله مراتب وجود دارد؟
ج . بلی: حقوق بنیادین بشر و سایر حق های بشری مقرر در ماده ۶ میثاق حقوق مدنی و سیاسی که غیر قابل تعلیق اند (ماده ۴) از جمله حق حیات و منع تبعیض.
۴. چرا برخی از حق های بشری را ایجابیPositive و برخی را سلبی Negative می دانند؟
ج. اکثر حق های بشری ایجابی هستند، مانند حق حیاتو آزادی بیان، اما برخی دیگر سلبی اند، یعنی عمدتاً با ممنوعیت همراه است مانند منع شکنج، منع تبعیض و منع توقیف خودسرانه
۵. نسل های جدید حقوق بشر کدامند؟
ج. پس از نسل های اول، دوم و سوم که همگان آنها را می شناسید، نسل های چهارم و پنجم نیز پا به عرصه وجود گذاشته است.
نسل چهارم – حقوق فناوری های نوین است .
نسل پنجم – حقوق آینده محور از جمله حقوق میان نسلی است.
۶. آیا میان حق های بشری ارتباط وجود دارد؟
ج . بلی. آنها مانند یک شبکه ظریف با یکدیگر مرتبط اند. در اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاقین، این حقوق را غیرقابل تفکیک و به هم پیوسته می داند. فرضاً آزادی بیان بدون امنیت شخصی بی معنی است از سوی دیگر میان حقوق بین الملل بشر و حقوق بشردوستانه و حقوق بین الملل کیفری بر محوریت حقوق بشر ارتباط تنگاتنگی وجود دارد فرضاً حقوق بشر حتی در تمام درگیری های مسلحانه همزمان با اجرای حقوق بین الملل بشردوستانه نی مجراست.
۷. کدام حق های بشری را می توان در زمره حقوق بشر نوین دانست؟
ج. حق بر حقیقت، حق بر مرگ یا حق مرگ آسان (اتانازی) حق بر فراموش شدن -آزادی از ترس، حقوق زبانی (جلوه های مختلف حق استفاده از هر زبان غیربومی یا خارجی (اعلامیه جهانی حقوق زبانی ۱۹۶۶)- حق بر سکوت ، حمایت از حق خلوت -حق بر شهر (متفاوت از حقوق شهروندی)- حق بر ناشناس بودن در عصر دیجیتال، حمایت از حقوق بی حقان، حق ملاقات و دیدار افراد زیر ۱۸ سال با اجداد خود (پدربزرگ و مادربزرگ)
۸. چه رابطه است میان حقوق بشر و حقوق بین الملل بشر؟
ج. مفهوم حقوق بشر فراتر از حقوق بین الملل بشر است، چرا که حقوق بشر حق محور است و حقوق بین الملل بشر، قاعده محور، اما قاعده ای که موضوع آن حق بشری است . چه بسا حق بشری که قاعده ای در مورد ان وضع نشده است. مانند حق بر اینترنت (هر چند در برخی کشورها به رسمیت شناخته شده است)، حق بر محیط زیست سالم به عنوان یک حق مستقل ، حق بر صلح، حق بر حقیقت و حق بر فراموش شدن.
۹. ماهیت تعهدات حقوق بشری چیست؟
ج. بخشی از قواعد حقوق بشری جنبه آمره دارند ، مانند حق تعیین سرنوشت. بخشی تعهدات عام الشمول مطلق یا معاهدهای هستند، برخی تعهدات صرفاً معاهدهای هستند، اما اکثر آنها به طور کلی عرفی میباشند.
معاهدات حقوق بشری در مجموع بیش از سایر معاهدات است. از این روست که می توان اذعان نمود که حقوق بشر با تورم هنجاری مواجه است.
۱۰. آیا اشخاص غیرحقیقی نیز از حقوق بشری برخوردارند؟
ج. بله . حقوق بشر شرکت ها، اعم از ملی یا فراملی و هرگونه نهاد بین المللی غیردولتی.
فدراسیون حقوق بشر سازمان های غیردولتی در این رابطه بسیار فعال است.
از سوی دیگر، امروزه در بسیاری از فعالیت های اقتصادی، پولی، بانکی و مالی بین المللی باید حقوق بشررعایت شود.
۱۱. آیا حقوق بشر در تمامی شاخه ها یا شعبات حقوق بین الملل متجلی است؟
ج. بلی. مخصوصاً در حقوق بین الملل بشر، حقوق بین الملل بشردوستانه و حقوق بین الملل کیفری. حتی در حقوق کنسولی مقرر در کنوانسیون روابط کنسولی ۱۹۶۳ و مبحث «حمایت کنسولی» (ماده ۵)، هر چند در مورد حق بودن این حمایت محل تردید است، اما در مورد حق اطلاع اتباع از امکان برخورداری از حمایت کنسولی به هنگام بازداشت، یک حق بشری است محل تردید نیست.
امروزه به طور کلی سخن از «انسانی شدن حقوق بین الملل» است که سایه سنگین و وزین خود را بر تمامی شاخه های حقوق بین الملل افکنده و محور و معیار اصلی حقوق بین الملل (به طور کلی) را از دولت محوری به انسان محوری تغییر داده است. به بیان دیگر، در این روند، فرد نه فقط موضوع حمایت، بلکه تابع حقوق بین الملل و صاحب حق در سطح بین المللی شناخته است.
۱۲. حقوق بشر با چه چالش هایی مواجه است؟
ج. سیاست زدگی، امنیتی شدن، حاکمیت محوری شدن، ضعف ضمانت اجرا، تبعیض در اجرا، تعارض یا حداقل تزاحم میان حق های بشری، سیاسی شدن سازکارها و نهادهای نظارتی حقوق بشری که در مواردی ابزاری است برای فشار سیاسی، تحریم یا مداخله در امور داخلی کشورها (از جمله مداخله بشردوستانه و مسئولیت حمایت)، حقوق بشر عمدتاً بر حقوق فردی تأکید دارد تا حقوق جمعی.در نتیجه نقش جامعه و خانواده و سنت را کم رنگ می کند. نادیده انگاری سنت ها و به طور کلی فرهنگ های غیرغربی در برخی از موارد. عدم اجرای عملی برخی از حق های بشری از سوی برخی از کشورهای پذیرنده تعهدات حقوق بشری.
به امید فردایی بهتر
به رغم چالش هایی که بر شمرده شد، می توانیم برای شروع با فراگیری درس های گذشته، آرزوی دنیای بهتری داشته باشیم.
در لحظات تاریخی بحران ها، مانند بحران هایی که اکنون در سراسر جهان با آنها مواجهیم، وجدان انسان نباید در برابر چنین ناملایمات بزرگ سر تعظیم و تسلیم فرود آورد، بلکه برعکس باید برای رویارویی با آنها و ساخت جهانی بهتر، از خواب غفلت برخیزیم و این شهامت را در داشته باشیم و اطمینان حاصل کنیم که پایبندی به نگرش اومانیستی و جهان شمولی نظام بین المللی حقوق بشر یه نفع جامعه جهانی است. مسلماً نسل جدید، حقوق بین الملل معاصر را به عنوان حقوق بین الملل برای بشریت پایه گذاری خواهد کرد و انسانی شدن حقوق بین الملل به معنای واقعی کلمه، نمود پیدا خواهد نمود .