نگاهی بر حق بر آموزش (به مناسبت فرا رسیدن ۲۴ ژانویه روز جهانی آموزش)

نویسنده: امیرحسین محبعلی

(دانشجوی دکتری حقوق بین­ الملل دانشگاه علامه طباطبائی)

 

“ما برای اطمینان از آموزش با کیفیت فراگیر و عادلانه و ترویج فرصت های یادگیری مادام العمر برای همه باید کارهای بیشتری را در جهت پیشبرد هدف شماره ۴ توسعه پایدار انجام دهیم”.

                                                                                                                        آنتونیو گوترش

                                                                                                                        دبیرکل سازمان ملل متحد

مقدمه

اندیشیدن و تعقل، وجه فارق انسان از سایر موجودات عالم هستی است. قوه تعقل علاوه بر اینکه استعدادی ذاتی انسان است، استیفاء آن حقی مطلق برای تمامی انسان ها پدید می آورد که انسان بما هو انسان می تواند از آن بهره مند گردد. در این استعداد، به هیچ عنوان و تحت هیچ شرایطی قابل محدودسازی نیست و به بیان بهتر این حق بشری یعنی حق آزادی اندیشه، در زمره حقوق غیر قابل عدول و تخطی محسوب می شود که در بند ۲ ماده ۴ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی به آن اشاره شده است.

 

حق بر آموزش در اسناد بین المللی حقوق بشری

دولت ها در زمینه حق بر آموزش، دارای تعهد به احترام، تضمین و اجرای موثر هستند. تضمین و اجرای این حق بنیادین از سوی دولت ها در اسناد پرشماری مورد شناسایی قرار گرفته است. برای مثال منشور ملل متحد در ماده ۵۵ بر همکاری بر عرصه های فرهنگی و ترویج احترام موثر و جهانی به حقوق و آزادی های بشری بدون هیچگونه تبعیض تاکید می ورزد که ترویج حقوق بشر در این مفهوم با آموزش حقوق بشر پیوند می خورد.

بند نخست ماده ۲۶ اعلامیه جهانی حقوق بشر مقرر می دارد: هرکس حق دارد از آموزش و پرورش بهره­مند شود. آموزش و پرورش حداقل تا حدودی که مربوط به آموزش ابتدایی و پایه­ای است باید رایگان باشد[۱]. شق الف بند دو ماده ۱۳ میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز بر آموزش و پرورش ابتدایی و اجباری رایگان تاکید می ورزد[۲]. بند یک ماده ۱۸ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی نیز مقرر می دارد: “هرکس حق آزادی فکر و وجدان و مذهب دارد. این حق شامل آزادی داشتن یا قبول یک مذهب یا معتقدات به انتخاب خود همچنین‌آزادی ابراز مذهب یا معتقدات خودخواه به طور فردی یا جماعت خواه به طور علنی یا در خفا در عبادات و اجرای آداب و اعمال و تعلیمات مذهبی‌می‌باشد”[۳]. کنوانسیون حقوق کودک که در سال ۱۹۸۹ تصویب شد، فراتر از این رفته و مقرر داشته که کشورها باید آموزش عالی را برای همه قابل دسترسی کنند[۴]. هنگامی که برنامه توسعه پایدار ۲۰۳۰ در سپتامبر ۲۰۱۵ تصویب شد، جامعه بین المللی این مهم که آموزش برای موفقیت هر ۱۷ هدف توسعه پایدار ضروری است را مورد شناسایی قرار داد. به طور خاص هدف شماره ۴ توسعه پایدار، “تضمین آموزش با کیفیت، فراگیر و عادلانه و ترویج فرصت های یادگیری مادام العمر برای همه” تا سال ۲۰۳۰ است.

در مسیر احترام، تضمین و اجرای حق بر اندیشه، حقی به نام حق بر آموزش مورد شناسایی جامعه بشری قرار گرفت. توسعه و پیشرفت نظام حقوق بین الملل بشر، همواره مرهون سه عامل است. عامل اول، عامل هنجاری یا استانداردسازی است که در مجموع به تورم هنجاری رسیده است. عامل دوم، عامل نظارت است که سطوح مختلفی از جمله ملی، منطقه ای و بین المللی دارد و عامل سوم، عامل فرهنگی است. به بیان بهتر فرهنگ سازی به عنوان پایه و اساس اجرای حق های بیان، کارویژه این عامل است و در برگیرنده آموزش می شود. سازمان ملل متحد از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۵ را دهه آموزش حقوق بشر نامید.

حق بر آموزش در اسلام

در منابع دینی در باب اهمیت تعلیم و تعلم بسیار سخن رفته، تا جایی که این شیوه‌ی تربیت و آموزش به عنوان یکی از متعالی‌ترین اهداف انبیاء شمرده شده است و از دیدگاه قرآن نیز شخص عالم دارای برتری است و جایگاه شایسته‌ای دارد. ماده‌ی ۱۱ اعلامیه حقوق بشر اسلامی معروف به اعلامیه قاهره مورخ ۱۹۹۰، این حق را برای هر کودکی از بدو تولد محترم دانسته و تأکید داشته که والدین و دولت باید به آموزش و تربیت فرزند توجه داشته باشند. همچنین ماده‌ی ۱۲ اعلامیه به شرح و بسط ماده‌ی ۱۱ پرداخته است. ماده‌ی ۱۲ مقرر می دارد: طلب علم بر هر کسی که توانایی آن را داشته باشد واجب است و تعلیم انسان‌ها بر دولت و جامعه تکلیف است؛ بنابراین بر دولت و بر هر کس از فرد و جامعه‌ای که توانایی دارد، تأمین طرق و آماده ساختن وسایل تعلیم واجب است. همچنین تضمین تنوع تعلیم بر آنان واجب است، به طوری که مصالح جامعه را برآورد و معرفت دین اسلام و حقایق عالم هستی و تصرف معقول در آن حقایق را به سود بشریت امکان پذیر سازد[۵].

 

حق بر آموزش در قانون اساسی ایران

اصل نوزدهم قانون اساسی ایران مقرر می دارد: مردم ایران از هر قوم و قبیله ای که باشند از حقوق مساوی برخوردارند و رنگ و نژاد و زبان و مانند اینها سبب امتیاز نخواهد بود. همچنین اصل بیستم قانون اساسی مقرر می دارد همه افراد ملت اعم از زن و مردم یکسان در حمایت قانون قرار دارند و از همه حقوق انسانی سیاسی اقتصادی اجتماعی و فرهنگی برخوردارند. آشکار است که قانون اساسی ایران با ایجاد تبعیض ناروا مقابله نموده و راه توجیه آن را مسدود نموده است . مقاوله نامه مبارزه با تبعیض در امر آموزش نیز متضمن همین معنا می باشد[۶].

 

حق بر آموزش در سومین گزارش ملی ایران به سازو کار UPR

در سومین گزارش ملی ایران به سازوکار UPR، بخشی مجزا به حق بر آموزش اختصاص داده شده است. در این بخش پس از بر شمردن دستاوردهای ایران در حوزه آموزش، موضوعات مقابله با بی سوادی و آموزش عالی نیز مورد اشاره قرار گرفته و گزارش هایی در آن رابطه ارائه گشته است. در این بخش از گزارش آمده: تمامی دانش آموزان به آموزش رسمی کشور دسترسی دارند. کودکانی که از حق بر آموزش به واسطه دلایلی اعم از ترک تحصیل، بیماری و غیره محروم گردیده‌اند، از آموزش غیرحضوری و حضوری برخوردار می­شوند. بر اساس قانون حمایت از کودکان و نوجوانان، ممانعت از تحصیل کودکان به عنوان جرم تلقی شده و مجرم به پرداخت جزای نقدی محکوم می­شود[۷].

در بند مروبط به آموزش عالی نیز بیان شده: دسترسی به آموزش عالی در تمامی نقاط کشور برای همگان میسر است[۸].

بازیابی و احیای مجدد آموزش برای نسل COVID-19

روز جهانی آموزش در جریان بیماری همه گیر COVID-19 رخ می دهد که منجر به اختلال در مقیاس و شدت بی سابقه در یادگیری جهانی می شود. تعطیلی مدارس، دانشگاه ها و سایر موسسات یادگیری، و همچنین ایجاد اختلال در بسیاری از برنامه های آموزشی مادام العمر، زندگی ۱.۶ میلیارد دانش آموز را در بیش از ۱۹۰ کشور تحت تأثیر قرار داده است. با شروع سال جدید ، اکنون زمان آن است که همکاری و همبستگی بین المللی را افزایش دهیم تا آموزش و یادگیری مادام العمر را در مرکز فعالیت های ترمیمی و تحولی به سمت جوامع فراگیرتر، ایمن و پایدار قرار دهیم. یونسکو و همکارانش با دریافت روح و هدف روز جهانی آموزش، پیشگام جشنواره “سیاره یادگیری (Learning Planet)” هستند تا یادگیری در همه زمینه ها را گرامی بدارند و نوآوری هایی را که توانایی و استعداد هر زبان آموز را برآورده می کند، صرف نظر از شرایط آنها، به اشتراک بگذارند. به عنوان بخشی از جشن های روز ، از برندگان مسابقه مقاله “Le Petit Prince” رونمایی می شود[۹].

 

چالش های دستیابی به آموزش جهانی

آموزش به کودکان نردبانی برای خروج از فقر و راهی برای آینده ای امیدوار کننده ارائه می دهد. اما حدود ۲۶۵ میلیون کودک و نوجوان در سراسر جهان فرصت ورود یا تکمیل مدرسه را ندارند. ۶۱۷ میلیون کودک و نوجوان قادر به خواندن و انجام ریاضیات پایه نیستند. کمتر از ۴۰٪ دختران در صحرای آفریقا تحصیلات متوسطه را به پایان می رسانند و حدود چهار میلیون کودک و جوان پناهنده، خارج از مدرسه هستند. حق تحصیل آنها نقض می شود و این غیرقابل قبول است. بدون آموزش با کیفیت فراگیر و عادلانه و فرصت های مادام العمر برای همه، کشورها در دستیابی به برابری جنسیتی و شکستن چرخه فقر که میلیون ها کودک، جوان و بزرگسال را تحت تاثیر می گذارد، موفق نخواهند شد[۱۰].

 

هدف شماره چهار توسعه پایدار: وقایع و آمار

  • ثبت نام در آموزش ابتدایی در کشورهای در حال توسعه به ۹۱ درصد رسیده است اما ۵۷ میلیون کودک در سن ابتدایی خارج از مدرسه هستند.
  • بیش از نیمی از کودکانی که در مدرسه ثبت نام نکرده اند در کشورهای جنوب صحرای آفریقا زندگی می کنند.
  • تخمین زده می شود که ۵۰ درصد کودکان خارج از مدرسه در سن دبستان، در مناطق تحت تأثیر درگیری و منازعات مسلحانه زندگی می کنند[۱۱].

اهمیت گرامیداشت روزهای جهانی

روزهای بین المللی فرصتی است برای آموزش مردم در مورد موضوعات مورد توجه و نگرانی، بسیج اراده سیاسی و منابع برای رسیدگی به مشکلات جهانی و جشن گرفتن و تقویت دستاوردهای بشریت. تعیین روزهای بین المللی به قبل از تأسیس سازمان ملل متحد بر می گردد، اما سازمان ملل متحد آنها را به عنوان ابزاری قدرتمند برای حمایت از افراد پذیرفته است. ما همچنین سایر مشاهدات سازمان ملل را مشخص می کنیم[۱۲].

 

[۱]. Available at: https://iran.un.org/fa/25935-alamyh-jhany-hqwq-bshr

Last seen: 30th January

[۲] . Available at: https://rc.majlis.ir/fa/law/show/97260

Last seen: 30th January 2021

[۳] . Available at: https://rc.majlis.ir/fa/law/show/97259

Last seen: 30th January 2021

[۴] . ماده ۲۸، قابل دسترسی در:

https://rc.majlis.ir/fa/law/show/92374

[۵] . قابل دسترسی در:

http://ijtihadnet.ir/%D9%85%D8%AA%D9%86-%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84-%D8%A7%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82-%D8%A8%D8%B4%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C/

Last seen: 30th January 2021

[۶] . قابل دسترسی در:

https://rc.majlis.ir/fa/content/iran_constitution

[۷] . Available at: https://www.ohchr.org/EN/HRBodies/UPR/Pages/IRindex.aspx

Last seen: 30th January 2021

[۸] . Ibid

[۹] . Available at: https://www.un.org/en/observances/education-day

Last seen: 28th January 2021

[۱۰] . Ibid

[۱۱] . Ibid

[۱۲] . Ibid

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *