تهیه‌کننده: ناصر نداف (گروه پژوهش آکادمی بیگدلی)
امدادرسانی به مناطق جنگ‌زده همواره یکی از چالش‌های بزرگ حقوق بشردوستانه بوده است. طی ماه‌های اخیر، وقوع و تشدید همه‌گیری ویروس کرونا به این مشکل دامن زده است. علیرغم درخواست دبیرکل سازمان ملل مبنی بر برقراری یک آتش‌بس جهانی، درگیری‌ها و مخاصمات مسلحانه در مناطقی مانند یمن همچنان ادامه یافته و در برخی موارد طرفین درگیر به بهانه تدابیر محدودکننده برای مقابله با ویروس کرونا مانع از ارسال کمک‌های بشردوستانه شده‌اند. به عنوان نمونه، گزارش اخیر دیدبان حقوق بشر، به طور مشخص به تشدید بحران کرونا در یمن بر اثر تدابیر محدودکننده طرفین مخاصمه بر انتقال کمک‌های بشردوستانه پرداخته است. از زمان شیوع کرونا تا ماه مِی ۲۰۲۰، مخاصمات مسلحانه در ۱۹ کشور به تنهایی موجب آوارگی ۶۶۱ هزار نفر شده است.
این نوشتار به بررسی تعهدات دولتها به موجب قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه در فراهم کردن امکان دسترسی به کمک‌های بشردوستانه با توجه به بحران کنونی کرونا می‌پردازد.
یکی از وظایف کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، گردآوری شواهد مبنی بر وجود قواعد عرفی حقوق بشردوستانه است. البته در مورد این که این قواعد تا چه میزان واقعاً عرفی شده‌اند اختلاف وجود دارد اما به هرحال منبعی ارزشمند و راهنما برای شناسایی قواعد عرفی و تا حدودی نیز مورد قبول بیشتر دولتها هستند. صلیب سرخ در پایگاه داده‌های خود ۴ اصل را در پیوند با کمک‌های بشردوستانه شناسایی کرده که به طور عرفی در تمامی مخاصمات مسلحانه حاکم و الزام‌آور هستند:
- پاسداشت و حفاظت از کارکنان امدادی بشردوستانه (قاعده ۳۱)؛
- پاسداشت و حفاظت از اشیاء مورد استفاده برای عملیات بشردوستانه (قاعده ۳۲)؛
- تعهد طرفین مخاصمه به تسهیل عبور سریع، بدون ممانعت و تبعیض کمک‌های بشردوستانه برای رسیدن به غیرنظامیان (قاعده ۵۵)؛
- تعهد طرفین مخاصمه به آزادی جابه‌جایی عبور و مرور کارکنان امدادیِ دارای مجوز برای اعمال وظایف خود، جز در موارد ضرورت نظامی گریزناپذیر که می‌توان عبور و مرور آن‌ها را موقتاً محدود کرد (قاعده ۵۶).
در بستر مخاصمات مسلحانه بین‌المللی، ماده ۹ در هریک از کنوانسیون‌های اول، دوم و سوم ژنو و ماده ۱۰ کنوانسیون چهارم ژنو به حق سازمان‌های بشردوستانه به امدادرسانی تصریح کرده‌اند. شرح صلیب سرخ بر ماده ۹ بیان می‌دارد که در صورت عدم تمایل یا توان طرفین مخاصمه به امدادرسانی به زخمیان و بیماران، رد درخواست امدادرسانی از سوی سازمان‌های بین‌المللی خودسرانه و مغایر با حقوق بین‌الملل خواهد بود. ماده ۲۳ کنوانسیون چهارم ژنو نیز که حمایت‌هایی را از همه غیرنظامیان درگیر در مخاصمات مسلحانه بین‌المللی به عمل آورده است، دولتها را ملزم کرده تا امکان جابه‌جایی آزادانه محموله‌های پزشکی و بیمارستانی، مواد غذایی ضروری و پوشاک را فراهم آورند. همچنین، ماده ۷۰ پروتکل الحاقی اول نیز اصل سوم یادشده در زمینه کمک‌های بشردوستانه را مورد اشاره قرار داده است.
در این میان، بند ۳ از ماده ۷۰ پروتکل الحاقی اول در این زمینه و با توجه به شیوع ویروس کرونا اهمیت ویژه‌ای دارد. این بند مقرر می‌کند که به دولتها توصیه می‌شود که تدابیری را برای قاعده‌مند ساختن فعالیت‌های بشردوستانه مانند پیش‌بینی ترتیبات فنی اتخاذ نمایند. در شرایط حاضر، این «ترتیبات فنی» می‌تواند شامل اقداماتی مانند قرنطینه موقت برای مهار گسترش بیماری، تسهیل تشریفات اداری در زمینه صدور روادید برای کارکنان امدادی سازمان‌های بشردوستانه‌ی بی‌طرف، تسریع امور گمرکی و اولویت دادن به عبور محموله‌ها و تجهیزات بشردوستانه و عدم تحمیل هزینه‌های مالیاتی بر آن‌ها، پیش‌بینی کریدورهای بشردوستانه برای انتقال اقلام بشردوستانه و مستثنا کردن پروازهای بشردوستانه از هرگونه ممنوعیت موجود در زمینه پروازهای بین‌المللی در مناطق درگیر باشد.
مطابق ماده ۵۶ کنوانسیون چهارم ژنو نیز دولت اشغالگر باید «تدابیر پیشگیرانه ضروری را برای مقابه با بیماری‌های مسری و اپیدمی» مانند کرونا اجرا نماید. ضمن آن که طرفین مخاصمه ملزم هستند که با افراد مبتلا به کرونا نیز با توجه به تعهد خود به مراقبت از بیماران و زخمیان (ماده ۱۲ کنوانسیون اول ژنو) رفتار کنند.
در چارچوب مخاصمات مسلحانه داخلی نیز بند ۲ از ماده ۱۸ پروتکل الحاقی دوم نیز تصریح می‌کند که چنانچه غیرنظامیان به علت فقدان لوازم ضروری برای بقا دچار مشقّت هستند، اقدامات امدادی برای غیرنظامیان که منحصراً ماهیت بی‌طرفانه، بشردوستانه و بدون هرگونه تبعیض دارد، باید مطابق «رضایت» طرفین درگیر اتخاذ شود.
گزارش اخیر صلیب سرخ، ضمن آن که لزوم اخذ رضایت مقامات مربوطه (طرفین مخاصمه) را برای انجام امدادرسانی سازمان‌های بشردوستانه‌ی بی‌طرف ضروری می‌داند، بیان می‌دارد که این رضایت دلبخواهی نیست. این مسئله که آیا یک طرف مخاصمه می‌تواند به طور قانونی درخواست کمک‌های بشردوستانه از طرف سازمان‌های بی‌طرف را رد کند، به طور تنگاتنگی با تعهداتش در برابر جمعیت تحت کنترل مبنی بر تامین نیازهای اولیه آن‌ها ارتباط دارد. اگر طرف مخاصمه تنواند این تعهد را در قبال جمعیت تحت کنترل ایفا نماید، باید به درخواست امدادرسانی سازمان‌های بشردوستانه بی‌طرف رضایت دهد. پس فقط به دو دلیل می‌توان درخواست خدمات امدادی را رد کرد: ۱) در صورتی که سازمان درخواست‌دهنده بی‌طرف نباشد یا فعالیت‌هایش ماهیتاً بشردوستانه نباشند؛ ۲) آن منطقه نیازی به کمک نداشته باشد؛ چراکه خود طرف مخاصمه مایل و قادر به تامین نیازهای اولیه جمعیت تحت کنترل است.
در شرایط کرونایی کنونی نیز نیاز مناطق درگیر به کمک‌های ضروری بهداشتی و غذایی بیش از پیش احساس می‌شود؛ به ویژه که مناطق محل درگیری پیش از بحران کرونا نیز به شدت گرفتار مشکلات بهداشتی و کمبود مواد غذایی بوده‌اند. بنابراین، طرفین مخاصمه متعهد هستند که برای مقابله با ویروس کرونا به کارکنان امدادی و لوازم بهداشتی همراه آن‌ها مانند ماسک و دارو اجازه ورود به مناطق درگیر را بدهند و از آن‌ها حفاظت کنند.
در مجموع، به نظر نمی‌رسد که طرفین مخاصمه دلیل موجهی برای نپذیرفتن امدادرسانیِ سازمان‌های بشردوستانه مانند صلیب سرخ داشته باشند؛ به ویژه این که این سازمان‌ها برای مقابله با ویروسِ به شدت پیچیده و مسری کرونا بیشتر مجهز هستند. با وجود این، متاسفانه طرف‌های مخاصمه در مناطقی مانند سوریه و یمن، اجازه عبور تجهیزات بهداشتی را نمی‌دهند و حتی در مواردی کاروان‌های امدادی را هدف حمله قرار می‌دهند. علاوه بر این، اگرچه ممکن است دولتها بر مبنای ضرورت مقابله با کرونا و «ترتیبات فنی» مطابق بند ۳ از ماده ۷۰ پروتکل الحاقی اول، مثلاً کارکنان و محموله‌های سازمان‌های بشردوستانه را برای مدتی قرنطینه کنند، قادر به ممانعت کلّی از دسترسی این سازمان‌ها به مناطق درگیر نیستند.
منابع:
ICRC, “IHL Rules on Humanitarian Access and Covid-19”, Available at: https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwjSxu_o_JPtAhUnWhUIHSdcANEQFjABegQIAxAC&url=https%3A%2F%2Fwww.icrc.org%2Fen%2Fdownload%2Ffile%2F117870%2Fihl_humanitarian_access_and_covid-19.pdf&usg=AOvVaw1MO-WkMfEhyJVgSOsA3S-a
https://www.hrw.org/report/2020/09/14/deadly-consequences/obstruction-aid-yemen-during-covid-19
https://www.un.org/press/en/2020/sc14196.doc.htm
https://time.com/5841371/displaced-people-coronavirus-pandemic/
تصویر: UN