آموزش آکادمیک حقوق هسته‌ای در جهان و ایران

نویسنده: دکترصالح رضایی پیش رباط (استادیار پژوهشگاه علوم  فنون هسته‌ای)

“حقوق هسته ای” (Nuclear Law) از شاخه­ های نسبتاً جدید حقوق به شمار می آید که در پی کشف رادیو اکتیویته در اواخر قرن نوزده و سپس نیروی اتم  در دهه ۱۹۳۰ رشد و توسعه پیدا کرد.امروزه انرژی هسته‌ای در زمینه های مختلف،از قبیل تولید برق، تولید دارو و تشخیص و درمان بیماری ها، صنعت، حفاری های بزرگ،آفت زدایی و بهبود محصولات کشاورزی، تعیین قدمت آثار تاریخی و باستانی،محیط زیست و …کاربرد دارد[۱].

مفهوم حقوق هسته ای و سرفصل های آن

بر اساس تعریف آژانس بین المللی انرژی اتمی، “حقوق هسته ای” یا “حقوق اتمی” [۲] به مجموعه قواعد حقوقی خاصی اطلاق می شود که با هدف تنظیم رفتار اشخاص حقوقی یا حقیقی فعال در فعالیت‌های مربوط به مواد شکافت‌پذیر، پرتوهای یونساز و پرتوهای‌طبیعی تصویب شده است”[۳].این مفهوم نخستین بار در سال ۱۹۵۲ توسط انجمن وکلای آمریکا مورد‌‌ استفاده قرار گرفته و وارد ادبیات حقوقی شد[۴].ایمنی هسته ای،امنیت و مقابله با تروریسم هسته ای،منع اشاعه‌ و پادمان هسته ای،تجارت‌و واردات‌ وصادرات مواد و کالاهای هسته‌ای،مدیریت پسماندهای پرتوزا،مسئولیت مدنی و جبران خسارت هسته ای، سازمان های بین المللی هسته ای و محیط زیست و انرژی هسته ای سرفصل های این رشته را تشکیل می دهدمحیط زیست از موضوعاتی است که اخیرا جزو سر فصل های حقوق هسته ای قرار گرفته است.حقوق هسته‌ای تا سال ۱۹۸۶(حادثه چرنوبیل) اساسا به حفاظت محیط زیست توجه نداشت. اما پس از آن و در پی روشن شدن اثرات مخرب حوداث هسته ای بر محیط زیست، پیشگیری و یا کاهش زیان ناشی از فعالیت های هسته ای  به محیط زیست به بخشی از اهداف آن تبدیل شد.حقوق محیط زیست نیز، به حواث و فعالیت های هسته ای،به عنوان منبع تهدید بالقوه محیط زیست توجه نموده و مقررات و ضوابطی را جهت پیشیگیری یا کاهش خطرات ناشی از آنها تصویب نموده است.ارتباط بین این دو رشته پس ازحادثه فوکوشیما(۲۰۱۱) بیشتر شده است.[۵]

آموزش حقوق هسته ای

منظور از آموزش آکادمیک به مفهوم خاص، آموزش در دانشگاهها و موسسات رسمی است که منجر به اخذ مدارک تحصیلی در مقاطع تحصیلی مختلف در موضوع یا رشته مورد نظر شود.از دهه ۱۹۶۰ آموزش مباحث مختلف حقوق هسته ای به صورت موردی از سوی حقوقدانان در مراکز آموزشی مطرح و مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.به لحاظ تاریخی، آکادمی حقوق بین الملل لاهه را باید از نخستین مراکز آموزشی دانست که به آموزش حقوق هسته ای توجه نموده و در سال ۱۹۶۲ دربخش دروس حقوق بین الملل عمومی خود موضوعی را تحت عنوان “برخی از مسایل حقوق بین المللی کاربردهای صلح جویانه انرژی هسته ای”[۶] در برنامه آموزشی خود قرارداد .پس از آن نیز  این آکادمی در سال های ۱۹۹۰[۷] و ۲۰۰۶ [۸] مباحثی از حقوق هسته ای را در برنامه های آموزش حقوق بین الملل عمومی خود گنجانده و تدریس نمود.علیرغم اهمیت موضوع،نهادهای بین المللی و ملی ذیربط در حوزه انرژی هسته ای، به آموزش حقوق هسته ای دیرتر و کم تر توجه کردند.آژانس بین المللی انرژی اتمی و آژانس انرژی هسته ای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، به عنوان دو سازمان بین المللی ذی صلاح در زمینه انرژی هسته ای،آموزش حقوق هسته ای را از اوایل قرن جدید در برنامه خود قرار دادند.در این زمینه آژانس انرژی هسته ای پیشگام بود و در سال ۲۰۰۱ این سازمان، با همکاری دانشگاه مونپولیه ۱ فرانسه، مدرسه بین المللی حقوق هسته ای را با هدف افزایش دانش و  توانمندی کارشناسان در مراکز دولتی و خصوصی هسته ای  تاسیس نمود.این مدرسه هر سال در ماه های آگوست و سپتامبر  دوره های دو هفته ای را در خصوص حقوق  هسته ای برگزار می کند و تا کنون بیش از ۱۰۰۰ نفر در این دوره ها شرکت نموده اند[ ۹]. شرکت کنندگان در این دوره ها،در صورت نگارش رساله ای کوتاه راجع به حقوق هسته ای،دیپلم حقوق هسته ای دریافت می کنند.   علاوه بر این،آژانس انرژی هسته ای،از سال ۲۰۱۶ هر سال در فصل زمستان دو دوره آموزشی تحت عناوین “بایسته های حقوق بین الملل هسته ای[۱۰] ” و “بنیادهای حقوق بین الملل هسته ای”[۱۱] را در محل سازمان در پاریس برگزار می کند.آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز،آموزش حقوق هسته ای را به طور مجزا  و جدی در سال ۲۰۱۱ و  با تاسیس موسسه حقوق هسته ای آغاز نمود. این موسسه هر سال در ماه اکتبر به مدت دو هفته و با هدف افزایش دانش حقوق هسته ای کارشناسان دولت های عضو آژانس‌و کمک به آنها برای تحلیل بهتر مباحث حقوقی انرژی هسته ای و همچنین تقویت توانمندی در قواعد هسته ای خاص دوره های خود را برگزار می کند.تاکنون بیش از ۴۰۰ نفر در این دوره ها شرکت نموده اند[۱۲]. در قاره آسیا نیز، از سال ۲۰۱۵، مدرسه مطالعات پیشرفته وابسته به موسسه انرژی و منابع[۱۳] هند نیز با کمک انجمن حقوق بین الملل هسته ای و انجمن حقوق هسته ای هند آموزش دوره های کوتاه مدت حقوق هسته ای را بر گزار می نماید.انجمن حقوق بین الملل هسته ای در سال ۱۹۷۲ و با هدف تسهیل تبادل دانش در زمینه حقوق هسته ای،ترویج همکاری ،توسعه و پیگیری مطالعات و دانش حقوقی مربوط به کاربرد های صلح جویانه انرژی هسته ای ،تبادل دانش بین اعضا و موسسه و همکاری علمی با دیگر سازمان هایی که اهداف مشابه دارند،تاسیس گردید.انجمن در راستای اهداف خود نشست علمی،سمینار،کنفرانس، سخنرانی و کنگره در خصوص حقوق هسته ای برگزار می کند و در زمینه آموزش حقوق هسته ای به صورت مستقیم یا غیر مستقیم(کمک به موسسات آموزشی دیگر) فعالیت دارد.انجمن در زمینه انتشار کتب و مقالات مربوط به حقوق هسته ای یا مشارکت در انتشار آنها نیز فعال است. در حال حاضر این انجمن دارای ۶۰۰ عضو از کشورهای مختلف جهان است و افرادی که دارای تخصص در زمینه حقوق هسته ای می باشند می توانند به عضویت آن در آیند[۱۴].

در خصوص آموزش آکادمیک یا دانشگاهی حقوق هسته ای، که منجر به اخذ مدارک تحصیلی در مقاطع تحصیلی مختلف شود، نیزاقدام جدی صورت نگرفته است.این در حالیست که به رشته های مشابه مانند حقوق محیط زیست،حقوق فضا و حقوق فناوری و اطلاعات و ارتباطات،به نسبت توجه  بیشتری شده و رشته های دانشگاهی در مقاطع مختلف برای آنها تاسیس شده است.در وضعیت کنونی، دانشگاه داندی(Dundee) اسکاتلند را باید تنها دانشگاه در جهان دانست که رشته ی دانشگاهی تقریبا خاصی را در خصوص حقوق هسته ای در مقطع کارشناسی ارشد و تحت عنوان “حقوق و سیاست بین المللی و تطبیقی هسته ای” دایر نموده و از سال ۲۰۰۷ به طور منظم و به صورت تمام وقت(۱۲ ماه) و پاره وقت (۲۴ ماه) دانشجو می پذیرد.در سال های اخیر، برخی دیگر از دانشگاههای جهان نیز(بیشتر در اروپا و امریکا) به صورت غیر منطم  و موردی دوره های مربوط به حقوق هسته ای  را درمقاطع کارشناسی ارشد،دکتری و پسا دکتری برگزار نموده‌اند. به عنوان مثال در سال ۲۰۱۳ مدرسه حقوق دانشگاه آلاباما در مقطع دکتری در رشته حقوق بین الملل هسته ای دانشجو جذب نمودند. در برخی دانشگاهها  نیز مباحث حقوق هسته ای در قالب تعدادی واحد درسی در رشته حقوق انرژی آموزش داده می شود.

آموزش حقوق هسته ای در ایران

علیرغم قدمت نسبتا زیاد فعالیت های هسته ای در کشور و اهمیت موضوعات حقوقی مربوطه‌به انرژی هسته ای،به ویژه در سال های اخیر،آموزش رشته حقوق هسته ای چندان مورد توجه مراکز آموزشی و نهاد های اجرایی ذیربط کشور قرار نگرفته است.در این خصوص،علیرغم اینکه در سال ۱۳۸۷درس حقوق هسته ای در قالب ۲ واحد اختیاری در مقطع تحصیلی دکتری مهندسی هسته ای در پژوهشگاه علوم و فنون هسته ای تصویب شد،لیکن این درس تاکنون در هیچ دوره ای تدریس نشده است.در سال ۱۳۹۶ نیز، با اینکه شورای عالی برنامه ریزی آموزشی،حقوق هسته ای را به عنوان ۲ واحد تخصصی در رشته حقوق انرژی تصویب نمود،اما این رشته نیز هنوز در دانشگاههای کشور دایر نشده و آموزش داده نمی شود.در زمینه آموزش های کوتاه مدت حقوق هسته ای نیز وضعیت رضایت بخش نیست و در این خصوص، به غیر چند مورد انگشت شمار، دوره آموزشی برگزار نشده است. دلیل اصلی کم توجهی به آموزش حقوق هسته ای در ایران را باید در فقدان عزم جدی دانشگاهها و مراکز آموزشی و همینطور موسسات اجرایی ذی ربط جستجو نمود.این در شرایطی است که ضرورت آموزش آکادمیک این رشته ای در قالب رشته ای مستقل و خاص و  یا حداقل در قالب تعدادی واحد درسی در رشته های مختلف حقوق به شدت احساس می شود و قطعا تحقق آن می تواند،علاوه بر کمک به ساماندهی بهتر آموزش و پژوهش های مربوط به حقوق هسته ای درکشور،درتقویت تصمیم سازی ها و تصمیم گیری ها و اتخاذ راهبردهای حقوقی ملی مربوط به انرژی هسته نیز موثر واقع شود.

منابع:

1. رجوع شود به “کتاب انرژی هسته ای به زبان ساده”،انتشارات سازمان انرژی اتمی ایران۱۳۹۷،این کتاب از طریق پایگاه اینترنتی سارمان به نشانی www.aeoi.org.ir قابل دانلود است.
2. Handrlica, Jakub, ,”Atomic law or Nuclear Law” BRICS LAW JOURNAL, Volume V Issue 3,2018

3.Stoiber et.al. “Handbook on Nuclear law, IAEA,Vienna,2003,p.4

4. Handrlica, Jakub ” Nuclear law revisited as an academic discipline”, The Journal of World Energy Law & Business, Volume 12, Issue 1, March 2019, Pages 52–۶۸
5. Bourdon, Pierre,” The growing interrelationship between nuclear law and environmental law“,2015,paris in https://inis.iaea.org.

 ۶.Arangio-Ruiz, Gaetano,” Some International Legal Problems of the Civil Uses of Nuclear Energy’ (Volume 107),collected courses of Academy of International law first published in 1962

7.Goldblat, Josef. “The nuclear non-proliferation régime : assessment and prospects, (Volume 256)”, in: Collected Courses of Academy of International law  First published in 1995.

8. Shaker,M.I,”The evolving international Regime of Nuclear Nonproliferation”, collected course of Academy of International law first published in 2005
9. The International School of Nuclear Law (ISNL) in https://www.oecd-nea.org
10. International Nuclear Law Essentials (INLE)
11. The Fundamentals of International Nuclear Law (FINL)

12.Nuclear Law Institute (NLI) in www.iaea.org

13.The Energy and Research Institute  School of Advanced Studies

14. International Nuclear Law Association (INLA) in http://aidn-inla.be