آپارتاید اقلیمی؛ خطری برای جهان معاصر

با نگاهی به گزارش فیلیپ آلستون[۱] (گزارشگر ویژه شورای حقوق بشر ملل متحد در امر فقر مفرط و حقوق بشر) و مقاله دسموند توتو[۲]

ترجمه و تلخیص: سیدعلی حسینی آزاد (پژوهشگر دوره دکتری حقوق بین‌­الملل دانشگاه علامه طباطبائی)

جهان به نحو گریزناپذیری به سوی یک آپارتاید اقلیمی جدی شتابان است و اگر تدبیری سریع و کارآمد در این خصوص اتخاذ نشود، اضمحلال اقشار فقیر و جوامع ضعیف ناگزیر خواهد بود. به زبان ساده مقصود از آپارتاید اقلیمی این است که با گرمایش زمین و تغییر شرایط حیات جوامع ثروتمند به راحتی قدرت و توان گریز از بحران را دارند ولی اقشار کم ­درآمد و مردم فقیر زیر تأثیرات گرمایش زمین رنج خواهند کشید. بی­گمان، مردمی که خود کم­ترین نقش در تولید گازهای گلخانه­ای و درنتیجه گرمایش و تغییر اقلیم داشته­اند، قربانی اصلی این پدیده خواهند بود.

فیلیپ آلستون، گزارشگر ویژه ملل متحد در امر فقر مفرط و حقوق بشر بیان می­دارد که «حتی اگر اهداف کنونی به دست آید، ده ها میلیون انسان در اثر جابجایی و گرسنگی­های گسترده فقیر شده اند». وی در ادامه بیان داشت که تغییرات اقلیمی می­تواند تمام پیشرفت­های ۵۰ سال اخیر در زمینه توسعه، بهداشت جهانی و زدودن فقر را ضایع کند. این مسئله می­تواند تا سال ۲۰۳۰ منجر به فقر بیش از ۱۲۰ میلیون انسان دیگر شود و جدی­ترین تأثیرات را بر کشورها و مناطق فقیر و مکان­های فقیرنشین خواهد داشت. حتی در بهترین سناریوی آرمانی که گرمایش زمین تا سال ۲۱۰۰ تنها ۵/۱ درجه سانتیگراد باشد، باز هم شاهد دمای بالا در بسیاری مناطق خواهیم بود که این امر منجر به نا امنی غذایی، زوال درآمدها و وخامت بهداشت خواهد شد. در این شرایط، بسیاری میان مهاجرت و قحطی یکی را بر می­گزینند. آقای آلستون اضافه می­کند که «شوربختانه، به رغم نقش اندک ملت­های فقیر در انتشار جهانی گازهای گلخانه­ای، آنها بار اصلی ناشی از تغییرات اقلیمی را بر دوش خواهند کشید و این در حالی است که آنان کمترین ظرفیت را برای محافظت از خود دارند. ما شاهد یک آپارتاید اقلیمی خواهیم بود در شرایطی که ثروتمندان قادر به فرار از مهلکۀ گرمایش زمین، گرسنگی و مخاصمه خواهند بود، اما باقی جهان گرفتار رنج و درد خواهند بود».

قطعاً زیستن در جهانی به شدت متمایز و برخوردار از طبقات اجتماعی متفاوت، زمینه­ساز نادیده گرفتن و به فراموشی سپردن این حقیقت مهم است که انسان­ها همه جزئی از یک اجتماع هستند. در چنین اجتماعی است که اصطلاح «سازگاری» (Adaptation) به تازگی وارد ادبیات حقوقی تغییرات اقلیمی شده است. به این معنی که جوامع مختلف در شرایط تغییر اقلیم قدرت سازگاری و وفق دادن خود با محیط پیرامون را دارند. اما نکته جالب توجه اینجاست که حتی چنین امری نیز برای ثروتمندان میسر تر بوده تا اقشار فقیر و کم­درآمد.

چگونه می­توان انتظار داشت که یک بانوی کشاورز فقیر در مالاوی بتواند خود را با خشکسالی­های پیاپی و یا بارندگی کم وفق دهد. آیا اگر با کاهش غذا و معیشت زندگی خانواده و یا ترک تحصیل فرزندانش خود را با شرایط پیش­آمده وفق دهد و نقصان پدیدار شده را جبران نماید، می­توان سخن از انطباق­پذیری یا سازگاری به میان آورد؟. و یا چگونه می­توان گفت ساکنین دلتاهای بزرگ نظیر دلتای گنگ یا دلتای رود مکونگ خود را با آب گرفتگی و غرق شدن خانه­ها و زمین­هایشان وفق دهند؟!. این مردمان از معضلی رنج خواهند برد که خود آن را ایجاد نکرده­اند. از این جهت، هیچ جامعه­ای که از ذره­ای عدالت، شفقت و احترام به حقوق بنیادین بشر برخوردار است نباید چنین الگوهای سازگاری را قبول کند.

البته تغییرات اقلیمی گذشته از ترسیم یک آپارتاید اقلیمی، در عین حال دموکراسی و حقوق بشر را نیز تحت تأثیر قرار می­دهد. تغییرات اقلیمی اثرات عمده­ای بر حقوق بشر خواهد داشت. حق حیات، حق بر غذا، حق بر مسکن و حق بر آب به طور جدی از این پدیده متأثر خواهد شد. به همان اندازه تغییرات اقلیمی می­تواند آثار سوئی بر دموکراسی داشته باشد. در جایی که دولت­ها برای غلبه بر پیامدهای تغییرات اقلیمی، ناگزیر از وادار کردن ملت خود برای پذیرش ملزومات جدید اقتصادی و اجتماعی هستند و در چنین حالتی حق­های مدنی و سیاسی بطور جدی آسب پذیر خواهند شد. نهادهای حقوق بشری به ندرت به ارمغان تغییرات اقلیمی بر حقوق بشر نظر می­افکنند، و با اینکه زمان فوق­العاده اندکی برای پرهیز از نتایج مصیبت­بار آن وجود دارد، به این مسأله صرفاً در میان فهرستی بلند بالا از موضوعات مختلف می­نگرند. در برابر یک بحران تمام عیار که حق­های بشری شمار عظیمی از مردم را تهدید می­کند، اجزا و تمام موضوعات متودولوژی حقوق بشر به نحو اسفناکی ناکارآمد است.

البته، نباید از یاد برد که هرچند جهان ثروتمندان شاید به گونه­ای باشد که بتواند آنها را در کوتاه­مدت از معضلات تغییرات اقلیمی برهاند. اما زمانی که تغییر اقلیم به نابودی حیات، جابجایی و کوچ افراد و اضمحلال نظام­های اجتماعی و اقتصادی منجر شود، هیچ کشوری، حتی کشورهای غنی و قدرتمند از پیامدهای مخرب آن مصون نخواهند ماند. در دراز مدت، مشکلات و معضلاتی که گریبانگیر فقرا است، به جوامع ثروتمند نیز نفوذ و رسوخ خواهد کرد و بحران­های اقلیمی به یک تهدید امنیتی همگانی تبدیل خواهد شد.

متأسفانه اقدامات انجام شده از سوی دولت­ها و بخصوص دولت­های ثروتمند از حد شعار فراتر نمی­رود. سخنرانی­های سوزناک توسط مقامات دولتی در کنفرانس­های متداول منجر به هیچ اقدام معنی­دار و مؤثری نخواهد شد. بقول آلستون: «دولت­ها بر تمام هشدارها و خطر قرمزهای علمی مهر بطلان زده­اند» و مسأله­ای که سابقاً بعنوان فاجعه مطرح می­شد، در حال حاضر به نظر می­رسد بهترین موضوع برای سخنرانی ها باشد.» دولت­ها حتی در برآوردن تعهدات ناکافی فعلی خود در کاهش انتشار کربن و تأمین مالی اقلیمی قصور می ورزند، در حالی که هر سال بالغ بر ۲/۵ تریلیون دلار به عنوان سوبسید به صنایع سوخت های فسیلی اختصاص می­دهند.

تداوم روند فعلی عاقبتی جز فاجعه ی اقتصادی نخواهد داشت. به تعبیر آلستون، کامیابی اقتصادی و پایداری زیست محیطی بطور کامل در یک راستا هستند اما نیازمند تفکیک رفاه اقتصادی و کاهش فقر از انتشار سوخت­های فسیلی می­باشد. چنین گذاری مستلزم سیاست­های قوی در سطح محلی به منظور حمایت از کارگرهای بی­خانمان و تضمین شغل می­باشد. به تعبیر آلستون «یک شبکه تأمین اجتماعی قدرتمند، بهترین واکنش به آسیب­های اجتناب­ناپذیری است که تغییرات اقلیمی به همراه دارد». وی همچنین می­افزاید که «این بحران بایستی بعنوان یک سازمان دهنده برای دولت ها در جهت اجرای حقوق اجتماعی و اقتصادی عمل کند؛ حقوقی که برای مدت­های مدید نادیده گرفته شده است؛ این حقوق از جمله شامل تأمین اجتماعی و دسترسی به غذا، مراقبت­های بهداشتی، پناهگاه و شغل شایسته می­باشد».

در پایان باید به خاطر داشت که تنها راه برای حل بحران اقلیمی و آخرین راه حل، کاهش سریع انتشار گازهای گلخانه­ای است که آن هم جز به مدد همکاری­های جدی بین­المللی میسر نخواهد بود. همکاری جمعی میان دولت­های ثروتمندی که نقش عمده و اساسی در انتشار گازهای گلخانه­ای دارند.

منابع

1. https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=24735 (last visited on: 23/12/2020)
2. https://news.un.org/en/story/2019/06/1041261 (last visited on: 23/12/2020)
3. http://hdr.undp.org/en/content/we-do-not-need-climate-change-apartheid-adaptation (last visited on: 23/12/2020)

[1] . Philipe

[2] . Desmond Tutu