باسمه تعالی
نیم قرن تلاش
دستاوردهای نیم قرن خدمات دانشگاهی
استاد محمدرضا ضیائی بیگدلی
در این سال های پایانی فعالیت های علمی و جسمانی در محیط‌های مختلف دانشگاهی، بر خود واجب دانستم تا به مناسبت پنجاهمین سالگرد خدمات دانشگاهی خود ، دستاوردهای مهم این پنجاه ساله را که به زعم خودم مفید و مؤثر تشخیص داده ام، خدمت استادان گرامی و دانشجویان عزیز معروض دارم.
باشد که این خدمت پایانی از ما به یادگار بماند و آیندگان از ما به نیکی یاد کنند.
به قول حافظ شیرین سخن علی الرحمه
از صدای سخن عشق ندیدم خوش تر
یادگاری که در این گنبد دوار بماند.
در این تجربه اندوزی پنجاه ساله، سوابق تدریس و آموزش دانشگاهی در دانشگاه های مختلف، دروس گوناگون و دوره‌های تحصیلی متنوع از یک سو و مدیریت های دانشگاهی، اعم از مدیریت گروه به مدت بیست سال متوالی یا متناوب ، مدیریت دانشکده و تلاش بی وقفه در تأسیس آن، معاونت دانشکده و دانشگاه و مشارکت فعال در ایجاد آن ، مؤثر و تعیین کننده بوده‌اند. البته از آنجا که پژوهش دانشگاهی را نمی توان جدا از آموزش دانشگاهی دانست، لذا فعالیت های پژوهشی – حداقل از حیث کمی- را نمی توان در این تجربه اندوزی نادیده انگاشت.
به علاوه ، سایر اشکال فعالیت دانشگاهی از جمله عضویت و مشارکت در نهادهایی همچون هیئت ممیزه دانشگاه به مدت ۱۱ سال، سردبیری و عضویت در هیأت تحریریه چند مجلۀ علمی – پژوهشی دانشگاهی و علمی غیر دانشگاهی طی سال های متمادی ، مشاورت علمی و اجرایی دانشگاه، مدیریت حقوقی دانشگاه و حتی حقوقی خارج از دانشگاه هر چند بسیار محدود، به این تجربه اندوزی کمک کرده اند.
نوشتار من شامل دو بخش است . بخش نخست، نکاتی در مورد استادان و بخش دوم رهنمودهای خاص برای تمامی دانشجویان و دانش آموختگان تحصیلات تکمیلی مخصوصاً رشته حقوق بین الملل
بخش نخست : نکاتی در مورد استادان
۱.ویژگی های فردی استادان
ویژگی اول: استادان باید دارای شایستگی علمی باشند . منظور از شایستگی علمی ، دارا بودن عالی ترین مدرک تحصیلی تخصصی از یک دانشگاه معتبر و داشتن معلومات عالی تخصصی روز آمد است
ویژگی دوم: استادان باید دارای شایستگی اخلاقی فردی و اجتماعی باشند, از جمله تقوا وتعهد، ادب و متانت، خوشرویی، خوش رفتاری، عدم انتقال مشکلات و مسائل شخصی و خانوادگی به محیط دانشگاه ، توان مواجهه با مشکلات رفتاری دانشجویان، رفتار پدرانه با دانشجویان، داشتن روحیۀ زندگی و درک جوانی دانشجویان، قدرت تعامل و تفاهم با دانشجویان و همکاران دانشگاهی، دارا بودن خلاقیت و نوآوری درامر آموزش و تدریس، دارا بودن تفکر منطقی و علمی و بالاخره ، تحمل شنیدن صدای مخالف
اصولاً شایستگی اخلاقی بر شایستگی علمی مرجح است.
ویژگی سوم: عشق به تدریس همراه بااحساس وظیفه
ویژگی چهارم: دارا بودن سلامت جسمانی و روانی
ویژگی پنجم: آراستگی و پیراستگی ظاهری، شأن کلاس به عنوان یک مکان مقدس ایجاب می‌کند که استاد با ظاهری مرتب و تمیز در کلاس حضور یابد.
ویژگی ششم :آشنایی استاد با اصول کلی مدیریت، روانشناسی و علوم تربیتی، منطق، جامعه شناسی و ارتباطات
ویژگی هفتم: قدرت بیان وانتقال مفاهیم.
- فضای مناسب کلاس
شاید در بادی امر چنین به نظر رسد که موضوع مناسب بودن کلاس ارتباطی با استاد ندارد، اما چه بسا ممکن است مؤثر در مقام باشد.
فضای کلاس درس اگر از حیث اندازه، هوا، نور، صدا، چینش صندلی های دانشجویان و استاد و تعداد دانشجویان مناسب باشد، استاد می‌تواند در محیطی سالم و آرام به تدریس اشتغال ورزد و دانشجویان می‌توانند از معلومات استاد بهره لازم و کافی را کسب کنند.
برخی از متخصصان تعلیم و تربیت معتقدند که باید هر از چندگاهی، تدریس را در فضای غیر کلاس و حتی فضای سبز (البته در صورت امکان) ارائه داد.
در مورد تعداد دانشجویان هر کلاس به نظر من، کارشناسی حداکثر۳۰ نفر، کارشناسی ارشد حداکثر ۱۵ نفر و دکتری ۷ نفر مناسب است. البته اگر تعداد از حد معینی کمتر باشد، این امر نیز آسیب زننده خواهدبود.
- ارائه بهینه درس
ارائه بهیمه کلاس مستلزم رعایت این موارد است : آمادگی قبلی استاد و دانشجویان به مطالب درس هر جلسه؛ آمادگی قبلی استاد به محتوای درس و ارائه پلان کلی درس پیش از شروع نیمسال ؛
معرفی اجمالی درس و ضرورت وجودی آن در برنامه (هدف، موضوع و فایده) توسط استاد در جلسه اول درس؛
معرفی منابع درس ، اعم از اصلی یا کمکی و به روز توسط استاد در جلسه اول درس؛
ارائه درس براساس سیستم سقراطی، یعنی نظام پرسش و پاسخ میان استاد و دانشجویان و حتی دانشجویان از یکدیگر در چارچوب مطالب درس هر جلسه که در جلسه پیش از آن مشخص شده است ؛
اجازه و تقویت روحیۀ نقادی و نقدپذیری، پرسشگری و پاسخ گویی در مناسبات متقابل استاد و دانشجویان؛
تدریس یک درس توسط دو استاد در دوره های تکمیلی (متأسفانه بسیاری از استدان حاضر به اِعمال چنین روشی نیستند)
- مدیریت کلاس
مدیریت کلاس قبل از هر چیز مستلزم آن است که استادان جدیدالاستخدام حداقل به مدت دو سال به عنوان آسیستان در معیت استادان با سابقه حداقل ۱۵ سال در کلاس حاضر شده و متولوژی آموزش یا تدریس را بیاموزند.
مدیریت کلاس مستلزم رعایت نکات زیر است :
معرفی اجمالی استاد توسط خود وی و درخواست از دانشجویان به معرفی خود و بازگو کردن سوابق تحصیلی شان در همان جلسه نخست درس و سعی در حفظ اسامی آنان؛
ملزم دانستن دانشجویان به حضور فیزیکی، به موقع و فعال در کلاس؛
خودداری از اخراج دانشجویان ، مگر درموارد خاص و استثنایی؛
تشویق دانشجویان، مخصوصاً دانشجویان تحصیلات تکمیلی به ارائه کنفرانس و گزارش علمی و تخصیص امتیاز برای این امر؛
بازداشتن دانشجویان به جزونویسی و نت برداری، مگر نکات مهم و سئوال برانگیز؛
عدم ارائه بدون وقفه، یکنواخت و خسته کنندۀ درس؛
استفاده از وسایل کمک آموزشی.
- رابطه علمی- اخلاقی میان استاد و دانشجویان
آشنا کردن دانشجویان به مسائل اخلاقی و آداب اجتماعی در حین تدریس.
آزادی عقیده و بیان برای دانشجویان در رابطه با درس.
عدم اجبار دانشجویان به تکالیف و انجام تحقیقات خارج از توانشان.
ایجاد انگیزه در دانشجویان برای مطالعه بیشتر و بهتر درس.
اختصاص زمانی از کلاس از سوی استاد برای رفع اشکالات علمی دانشجویان.
اختصاص ساعاتی در هفته برای ملاقات با دانشجویان توسط استاد.
- انجام آزمون های درسی بر اساس اصول علمی
پرهیز از نمره محوری و تهدید دانشجویان با نمره.
ضرورت انجام امتحان میان ترم.
شرایط امتحان موفقیت آمیز از حیث تعداد سئوال ها، توصیفی- تحلیلی بودن سئوال ها، انتخابی نبودن سئوال ها.
اختصاص نمره برای حضور فعال و مستمر دانشجویان در کلاس توسط استاد.
تصحیح اوراق امتحانی توسط استاد در فضای آرام ، بدون شتاب و دور از تنش.
بازخوانی اوراق امتحانی پس از تصحیح توسط استاد تا از اشتباه احتمالی در تصحیح اولیه جلوگیری کند.
اجازۀ اعتراض به نمرۀ نهایی به دانشجویان در یک مهلت معقول.
بخش دوم : رهنمودهای خاص برای تمامی دانشجویانو دانش آموختگان تحصیلات تکمیلی مخصوصاً رشته حقوق بین الملل
- رمز موفقیت در دوره
داشتن تمایل و علاقه شدید به رشته مورد انتخاب .
صرف وقت لازم و کافی برای شرکت مستمر و فعال در کلاس های درس.
تسلط کامل به زبان خارجی عمومی و متون حقوقی خارجی و بین‌المللی.
داشتن روحیه پرسش گری و پرسش نگری، پاسخ جویی و پاسخ نگری، چه در کلاس درس و چه در نشست‌های علمی.
این مورد متأسفانه در مورد دانشجویان خانم کمتر ملاحظه می شود.
حضور مستمر و فعال در کلیۀ نشست های تخصصی و کارگاه های آموزشی.
در ابتدای دوره، دانشجویان ارشد باید مروری بر دروس مرتبط دورۀ کارشناسی حقوق و دانشجویان دکتری مروری بر دروس کارشناسی ارشد رشتۀ مربوط داشته باشند زیرا پیش نیاز بسیاری از دروس کارشناسی ارشد، دروس کارشناسی و دکتری، دروس کارشناسی ارشد است .
مطالعه کتاب ها و مقالات مرتبط ، مخصوصاً کتابها و مقالات روز.
پیگیری اخبار و رویدادهای مرتبط مخصوصاً در رشته حقوق بین الملل.
حضور مستمر در جلسات دفاع از پایان نامه های ارشد سایر دانشجویان ارشد و رساله های دکتری سایر دانشجویان دکتری .
سعی بلیغ دانشجویان دکتری در شرکت در دوره‌های تخصصی خارج از کشور.
تمرین مقاله نویسی، از جمله مقالات مستخرج از کارهای تحقیقاتی کلاس.
تدریس در دورۀ دبیرستان، تدریس دروس حقوقی، حداقل در مؤسسات علمی- کاربردی یا مؤسسات آموزش عالی غیر انتفاعی.
۲: آینده پژوهی و کارآفرینی دانشجویان و دانش آموختگان
الف. در مورد دانشجویان و دانش آموختگان کارشناسی ارشد
ادامۀ تحصیل در دورۀ دکتری ، مخصوصاً در دانشگاه های دولتی در رشتۀ مورد علاقه، چه در ایران و چه خارج از کشور.
توضیح : تفاوت حقوق بین‌الملل با سایر شاخه های حقوق در این است که رشتۀ حقوق بین‌الملل در همه کشورهای جهان مشابه است و تفاوت چندانی در دروس و سرفصل های آنها وجود ندارد، اما سایر رشته های حقوق حداقل کاملاً چنین نیست .
در مورد رشته حقوق بین الملل، اشتغال به کار در مقام قاضی یا وکیل دادگستری و مشاوره یا کارشناس حقوقی در امور بین الملل در مؤسسات و نهادهای دولتی و غیردولتی. امروزه کمتر مؤسسه ای است که به کارشناس مسائل حقوق بین الملل نیاز نداشته باشد. دراین رابطه ،تفاوت یک دانش آموخته ارشد حقوق بین الملل با دانش اموخته سایر رشته های حقوق در این است که فرضاً وکیلی که دانش آموخته ارشد حقوق کیفری باشد ، این کارشناسی ارشد فایده چندانی برای او ندارد. اما برعکس، وکیلی که دارای کارشناسی ارشد حقوق بین الملل باشد، هم می‌تواند در امور حقوق داخلی وکالت کند و هم در امور حقوقی بین المللی.
اشتغال به کار به عنوان محقق و پژوهشگر حقوق در مؤسسات و نهادهای تحقیقاتی (این مورد دانش آموختگان دکتری را نیز شامل می شود).
ب- در مورد دانشجویان دکتری
برنامه ریزی برای ادامۀ تحصیل در دورۀ های پست دکتری در خارج از کشور.
استخدام به عنوان عضو هیأت علمی آموزشی یا پژوهشی در دانشگاه های ایران و یا خارج از کشور .
توجه: در آینده نه چندان دور با عنایت به توسعۀ روزافزون دوره های دکتری در دانشگاه های مختلف ایران، رقابت شدید و سخت خواهد بود، اما چند ملاک یقیناً در استخدام بسیار تعیین کننده و در اولویت است ، از جمله :
دانشگاه محل تحصیل و فارغ التحصیل شدن ؛
موفقیت بسیار درخشان در تحصیل. یکی از ملاک ها میانگین نمرات در دوره های تحصیلی کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری است ؛
تسلط کامل به زبان خارجی و متون حقوقی، مخصوصاً برای دانش آموختگان حقوق بین المللی؛
دارا بودن آثار قلمی ارزشمند در زمینه های تخصصی، از جمله مقالات ، کتاب ها؛
داشتن گواهی های شرکت در سمینار ها ، دوره ها وکارگاه های آموزشی تخصصی؛
سابقۀ تدریس؛
سابقۀ کار مرتبط؛
تسلط کامل به مطالب پایان نامه و رساله خود ؛
توصیه نامه های علمی از استادان شناخته شده ای که با دانش آموختگان در دوره های تحصیلی مخصوصاً دانش آموختگان دکتری درس داشته اند؛
تسلط به مسائل و موضوعات جدید حقوقی ، مخصوصاً دانش آموختگان حقوق بین الملل.
در پایان، برای تمامی استادان ، دانش آموختگان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته های مختلف حقوق ، مخصوصاً حقوق بین الملل، آرزوی سلامتی و موفقیت دارم.
تصویر: https://www.atnanews.ir