سمپوزیوم مشترک: انجمن آکسفورد برای رعایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه

نویسنده: Elizabeth Stubbins Bates

مترجم: امین رئوفی-پژوهشگر حقوق بین‌الملل

ویراستار علمی: دکتر سید مصطفی میرمحمدی-دانشیار دانشگاه مفید قم

این اولین مطلب در یک سمپوزیوم مشترک است که توسط مجله اروپائی حقوق بین‌الملل: گفت‌وگو و مقالات جنگ و وبلاگ مؤسسه لیبر در وست پوینت[۱] برگزار می‌شود. این سمپوزیوم، منعکس‌کننده مجموعه‌ای از گفتگوهاست که در چارچوب انجمن آکسفورد برای رعایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه به عنوان ابتکاری جهت ترویج گفت و گو میان دانشمندان و فعالان با موضوع آموزش نظامی و رعایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه برگزار شد.

کلمه «رعایت» از نظر حسن‌نیت هم‌چون عبارت «بشردوستانه» در حقوق بین‌الملل بشردوستانه، به خودی خود مفهومی مبهم است. در هر دو اصطلاح، آن‌چه که حقوق بین‌الملل بشردوستانه مجاز می‌داند –یعنی کشتن و انهدام با محدودیت‌های خاص- در توازن انعطاف‌پذیر میان ضرورت نظامی و اصل انسانیت پنهان است. (Weizman, Scarry, af Jochnick and Normand).

حقوق بین‌الملل بشردوستانه کشتار رزمندگان و انهدام اهداف نظامی را مجاز می‌داند اما هدف قرار دادن غیررزمندگان را ممنوع نموده و حمایت‎‌هایی را از مجروحان، کشتی‌شکستگان و اسیران جنگی به عمل می‌آورد. همان‌گونه که پروفسور بنونیستی[۲](همصدا با Luban) توضیح می‌دهد، انتخاب بین “حقوق بین‌الملل بشردوستانه” یا “حقوق مخاصمه مسلحانه” نشانه‌ای برای قرار گرفتن در هر یک از دو “جبهه” است؛ زیرا نامگذاری‌ها، نشانه‌هایی برای اولویت‌های تفسیری هستند.

با این حال، «رعایت» از حیث دیپلماتیک می‌تواند مفهومی دوپهلو باشد: دولت‌هایی که در نشست‌های چندجانبه با موضوع رعایت حقوق بین‌الملل شرکت می‌کنند، ممکن است باورهای بشردوستانه خود را به نمایش بگذارند ولی در عین حال، تأمین‌کننده “سلاح‌ها و دیگر انواع کمک‌های نظامی و امنیتی” به دولت‌ها و گروه‌های مسلحی هستند که حقوق بین‌الملل بشردوستانه را نقض می‌نمایند. در خصوص حمایت از غیرنظامیان، سازمان‌های جامعه مدنی بر این باورند که “رعایت قانون در حداقل آن قرار دارد”. محققین [فعال در حوزه] رعایت [حقوق]، دیدگاه‌های آرمان‌گرایانه بشردوستانه دارند. ما بر محدودیت هنجارهای حقوق بین‌الملل بشردوستانه و الزامات مبتنی بر رعایت و اجرا که حتی در زمان صلح نیز برقرار هستند، تأکید می‌کنیم. این موارد شامل ترویج و آموزش نظامی در حدود هنجارهای حقوق بین‌الملل بشردوستانه، تعهد به “احترام و تضمین به احترام” به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو و پروتکل‌های الحاقی آنها در هر شرایطی و لزوم جرم‌انگاری، تعقیب و استرداد مظنونان به نقض شدید حقوق بین‌الملل بشردوستانه در مخاصمات مسلحانه بین‌المللی، مفاد پروتکل الحاقی اول در مورد مشاوران حقوقی و مسئولیت فرماندهان در جلوگیری و ممانعت از نقض قواعد حقوق ژنو می‌گردد.

در این مطلب، من مشکل رعایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه را بیان می‌کنم و اینکه چرا گفت و گوی دانشمند-کارشناس (فعال)، هرچند با نتیجه اندک، ثمربخش است. من ابتکار دانشمند-کارشناس خود را که همان انجمن آکسفورد برای رعایت حقوق بشردوستانه است، با هدف ترتیب دادن گفت و گوهایی میان مشاوران حقوقی نظامی و دانشگاهیان در استرالیا، دانمارک، بریتانیا، ایالات متحده آمریکا و زامبیا و با شرکت وکلایی از جنبش صلیب سرخ و هلال احمر ارائه می‌کنم. در پایان، مطالب وبلاگ این سمپوزیوم مشترک را معرفی می‌نمایم.

مشکل رعایت دائمی حقوق بین‌الملل بشردوستانه

نگرانی‌ها در مورد رعایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه مسئله جدیدی نیست. هرش لاترپاخت در سال ۱۹۶۱ در نوشته‌ای خاطرنشان کرد که مشاوران حقوقی نظامی در مورد محتوای نامشخص حقوق ژنو «تردیدهای منطقی» دارند و در کار خود به انعطاف نیاز دارند؛ زیرا اگر رعایت حقوق بین‌الملل در نقطه تلاقی با قانون قرار گیرد، حقوق جنگ نیز به طور آشکاری در نقطه تلاقی با حقوق بین‌الملل قرار می‌گیرد. چرا این گونه است؟

از دیدگاه من، سه دلیل وجود دارد: ۱. قواعد اولیه محل اختلاف که در صورت تفسیر نادرست با پیامدهای مرگباری همراه خواهند بود؛ ۲. تعهدات حقوق بین‌الملل بشردوستانه متوجه افراد، سربازان و مبارزان گروه‌های مسلح است که فهم آن‌ها از حقوق بین‌الملل بشردوستانه و تمایل آن‌ها به اجرای [این قواعد] نقش مهمی در رعایت آن از سوی دولت دارد؛ ۳. فقدان شفافیت در رویه دولت به دلیل مذاکرات دوجانبه محرمانه (بین دولت‌ها با یکدیگر و دولت‌ها و کمیته بین‌المللی صلیب سرخ) و به دلیل این که سازکارهای نظارتی چندجانبه حقوق ژنو یا نادیده گرفته می‌شوند و یا هرگز بر آن توافق نشده است. در خصوص سومین نکته، تفاوت ظریفی بین حقوق ژنو و حقوق لاهه در مورد سلاح‌ها وجود دارد.

1. در حالی که کلیه هنجارهای حقوقی نیازمند تفسیر هستند و هنجارهای مورد مناقشه در تمامی شاخه‌های حقوق بین‌الملل یافت می‌شوند، قواعد اولیه حقوق بین‌الملل بشردوستانه در مورد قابل اعمال بودن (مرزهای توصیفی مخاصمات مسلحانه بین‌المللی و غیر بین‌المللی و آستانه [تحقق] برای مورد اخیر)، میزان تطابق آن‌ها با حقوق بین‌الملل بشر و نامشخص بودنشان (آنان که حمایت از نیروی نظامی را ترجیح می‌دهند، وزن ضرورت نظامی را سنگین‌تر از حمایت از غیرنظامیان می‌دانند و یا کسانی که بر اصل انسانیت تأکید می‌کنند، وزن حمایت از غیرنظامیان را سنگین‌تر از ضرورت نظامی می‌دانند) مورد مناقشه‌اند. تفاسیر حقوق بین‌الملل بشردوستانه ممکن است در ائتلاف نیروهای مسلح دولتی متفاوت باشد و به اختلاف نظر در مجاز بودن [انهدام] اهداف با استفاده دوگانه بر اساس حقوق بین‌الملل بشردوستانه منجر شود. در حالی که کلیه [قواعد] حقوق بین‌الملل بشردوستانه مورد مناقشه نیستند (در ممنوعیت شکنجه کسانی که دیگر قادر به جنگ نیستند و حمایت‌های اساسی از اسیران جنگی تردیدی وجود ندارد)، این عدم قطعیت‌ها در کنار پیامدهای خونینی که تفاسیر نادرست به جای می‌گذارد، معضل رعایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه را به طور مشخص پیچیده‌تر می‌کند.
2. شخصِ سرباز و رزمنده گروه مسلح غیردولتی در رعایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه حائز اهمیت هستند. با اینکه تصمیمات و سیاست‌های هدف‌گیری برنامه‌ریزی شده در مورد بازداشت، مشخصاً توسط مقامات ارشد نظامی و غیرنظامی اتخاذ می‌شوند، اما هدف‌گیری، دستگیری و بازداشت فرصت‌طلبانه غالباً در مخاصماتی که از درگیری‌های سنتی به درگیری‌های نامتقارن (نابرابر) کشیده می‌شود، به یک افسر جزء واگذار می‌شود. حقوق بین‌الملل بشردوستانه به‌سان ایده “بسون Besson” در مقاله خرق حجاب دولت است[۳] و از این تصور که دولت‌ها تنها موضوع حقوق بین‌الملل هستند، فراتر می‌رود. تا زمانی که از بین اولویت‌های موجود، آموزش حقوق بین‌الملل بشردوستانه در اولویت‌های بعدی قرار ‌گیرد و تنها به یک سخنرانی سالانه در مورد حقوق قابل‌اعمال بسنده ‌شود، اطلاع سربازان [از قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه] محل تردید قرار می‌گیرد. تمایل آن‌ها به پیروی [از قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه] تحت تأثیر سخنانی قرار می‌گیرد که آن‌ها در واحد نظامی خود و در مقیاس گسترده‌تر، در نیروی مسلح یا گروه خود در مورد حقوق بین‌الملل بشردوستانه می‌شنوند.
3. مادامی که حقوق بین‌الملل بشردوستانه دربردارنده ۱) تحقیقات در مورد نقض‌های ادعایی [حقوق بین‌الملل بشردوستانه]، ۲) نشست دولت‌ها برای بحث پیرامون “مشکلات عمومی” در اجرای حقوق ژنو، ۳) وظیفه طرف‌های مخاصمه در تعیین نیروهای حامی یا جانشینان آن‌ها (کمیته بین‌المللی صلیب سرخ) و ۴) [تشکیل] یک کمیته بین‌المللی حقیقت‌یاب است، این سازکارها یا غیرقابل استفاده‌اند (تحقیقات و نشست دولت‌ها که هرگز استفاده نشده است و یا قدرت‌های حامی که از زمان جنگ فالکلند بلااستفاده مانده است) یا در مورد کمیته بین‌المللی حقیقت‌یاب تنها یک بار استفاده شده‌اند. این بر خلاف حقوق لاهه است که سازکارهای گزارش و اجرای آن در مورد معاهدات مربوط به سلاح‌های متعارف، مین‌های ضدنفر، سلاح‌های شیمیایی و بمب‌های خوشه‌ای قابل‌استفاده است. بدیهی است، وجود سازکار اجرا، پایبندی دولت‌ها و گروه‌های مسلح به این معاهدات را در عمل تضمین نمی‌کند.

در خصوص حقوق ژنو، “پژیک Pejic” بر این نظر است که هیچ شاخه دیگری از حقوق بین‌الملل برای فعال نمودن سازکارهای نظارتی خود تا این حد به رضایت دولت‌ها نیاز ندارد. گفت و گوی محرمانه دوجانبه چه با سایر کشورها و گروه‌های مسلح و چه بین دولت‌ها و کمیته بین‌المللی صلیب سرخ همواره ترجیح داده می‌شود. حقوق بین‌الملل بشردوستانه با مشکل شفافیت روبروست که منجر به ایجاد یک شکاف داده‌ای در مورد میزان پایبندی دولت‌ها و گروه‌های مسلح [به حقوق بین‌الملل بشردوستانه] یا نقض قواعد اولیه آن می‌شود.

از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و دولت سوئیس ابتکار عمل چندجانبه‌ای را تحت عنوان “تقویت رعایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه” رهبری کردند. علی‌رغم توافق قابل‌توجه در طول این فرآیند در مورد یک نشست داوطلبانه و غیرالزام‌آور برای بحث در مورد مسائل کلی در حوزه رعایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه، حصول اجماع در سی و دومین کنفرانس بین‌المللی جنبش صلیب سرخ و هلال احمر غیرممکن بود و این ابتکار عمل به نتیجه نرسید (موضوع بخشYvette Zegenhagen  و  Michael Meyerدر این مجموعه وبلاگ).

متعاقب آن، از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ یک فرآیند بین‌دولتی به منظور ارتقای احترام به حقوق بین‌الملل بشردوستانه شکل گرفت که این هم نتوانست توافقی بر سر سازکار رعایت به دست آورد و به تصویب قطعنامه‌ مربوط به (اجرای حقوق بین‌الملل بشردوستانه در سطح ملی) منتهی شد و کمیته بین‌المللی صلیب سرخ نیز از آن زمان، دستورالعمل‌هایی برای [اجرای] آن صادر کرده است. [هم‌چنین] در مورد افزایش استفاده از [ظرفیت] کنفرانس بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر، مجامع منطقه‌ای حقوق بین‌الملل بشردوستانه، [درنظرگرفتن] یک ابزار دیجیتال برای کشورها به منظور به اشتراک گذاشتن بهترین تجربیات [خود] در زمینه حقوق بین‌الملل بشردوستانه و گفت‌و‌گوی بین دولت‌ها در مورد حقوق بین‌الملل بشردوستانه توافق صورت گرفت. روش‌های پیش‌گفته را نمی‌توان سازکارهای رعایت [حقوق بین‌الملل بشردوستانه] به معنای صحیح کلمه دانست؛ زیرا دولت‌ها این قدرت را دارند تا معنای “رعایت” را تفسیر کنند و تصمیم بگیرند تا کدام رویه‌ها را به اشتراک بگذارند و کدام را محرمانه نگه دارند.

گفت و گوی علمی-عملی در مورد رعایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه

هدف از تأسیس انجمن آکسفورد برای رعایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه که در راستای نیل به مذاکرات پایبندی تشکیل شده است، استفاده از یافته‌های پژوهشی برای گفتگوی با دولت‌هاست که چگونه حقوق بین‌الملل بشردوستانه به اجرا گذاشته شود. من و همکارانم  Andrew Bell و  Dale Stephens گفت و گوهای ویدئویی با وکلای نظامی و مشاوران حقوقی در انجمن‌های ملی صلیب سرخ (با حضور شرکت‌کنندگانی که همگی در ظرفیت شخصی خود سخن می‌گفتند) انجام دادیم. این گفت و گوها بر تعهد به آموزش حقوق بین‌الملل بشردوستانه به نیروهای مسلح متمرکز بود که بر اساس تحقیقات خود ما (Stubbins Bates, Bell and Stephens) انجام شد. مباحث مفیدی پیرامون “تقویت متقابل” بین حقوق و ارزش‌های مشترک، بهترین روش طراحی آموزش حقوق بین‌الملل بشردوستانه به اعضای نیروهای مسلح و اهمیت گزارش‌دهی دولتی در پیشرفت فزاینده اجرای حقوق بین‌الملل بشردوستانه مطرح شد. از دیدگاه Yvette Zegenhagen، رئیس دپارتمان حقوق بین‌الملل بشردوستانه در صلیب سرخ استرالیا، حقوق بین‌الملل بشردوستانه در خصوص “تضمین به وجود حلقه مشترک انسانیت در پرتنش‌ترین شرایط” سخن می‌گوید. مفاد معاهدات، ترویج آنها و تعامل گفتمانی با نیروهای مسلح و گروه‌های مسلح همگی برای ایجاد این “حلقه مشترک انسانیت” در عمل، لازم ولی ناکافی هستند.

طرح کلی سمپوزیوم

پس از این مطلب مقدماتی، مقاله  Dale Stephens و  Eve Massingham در وبلاگ مقالات جنگ ارائه خواهد شد. آن‌ها رویه دولتی را در حمایت از ماده ۱ مشترک کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو و در خصوص تعهد به”احترام و تضمین به احترام” و عبارت “در هر شرایط” را تجزیه و تحلیل می‌کنند.  Stephens و  Massingham استدلال می‌کنند که این تعهد اصولا ً به تعهدات داخلی یک دولت در احترام به حقوق بین‌الملل بشردوستانه مربوط می‌شود. علاوه بر این، از دولت‌ها می‌خواهد علی‌الخصوص در گفت و گوهای خود با شرکای ائتلاف پیرامون رعایت [حقوق بین‌الملل بشردوستانه]، “متعهد و پاسخگو” باشند. مطلب اندرو بل به میزبانی EJIL:Talk در ادامه آن خواهد آمد. وی جایگاه هنر در پژوهش‌های علوم سیاسی مربوط به اجتماعی شدن مبارزان و هنجارهای خویشتن‌داری بررسی می‌کند و این را با تعهد به گنجاندن حقوق بین‌الملل بشردوستانه در آموزش یا تربیت نظامی همسو می‌نماید. ارزیابی برنامه‌های آموزشی کماکان ضروری می‌نماید.

مطلب Craig Jones که در وبلاگ مقالات جنگ منتشر خواهد شد، برداشتی از تک‌نگاری اخیر او در مورد مشاوران حقوقی نظامی است. او در مطلب خود با استدلالی ظریف و توأم با غنای تجربی، نقش “گسترده” مشاوران حقوقی در هدف‌گیری برنامه‌ریزی‌شده را با مشارکت خاص آنان در هدف‌گیری پویا در تعارض می‌بیند.

سرهنگ تام اوکلی با ارائه بازتاب آمریکایی‌محور از مشاوران حقوقی نظامی، نقش آموزش قبل از استقرار در حقوق مخاصمات مسلحانه را هم برای حفظ “فضای مانور قانونی” فرماندهان و هم اطمینان به پایبندی به قانون، برجسته می‌نماید. مطلب وی در EJIL:Talk ارائه خواهد شد.

وبلاگ Yvette Zegenhagenو  Michael Meyer در مورد مقالات جنگ، بازتابی عمیق در مورد ابتکار کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و سوئیس در مورد تقویت پایبندی به حقوق بین‌الملل بشردوستانه و پیامدهای قطعنامه مصوب در سی و دومین کنفرانس بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر را ارائه خواهد کرد.

من این مجموعه وبلاگ را با مطلبی در EJIL:Talk با ارزیابی انتقادی فرآیند بین‌دولتی، قطعنامه بیان اهمیت حقوق بین‌الملل بشردوستانه و ابتکارات دیپلماتیک با حضور اندکی از کشورها در خصوص حقوق بین‌الملل بشردوستانه به پایان می‌برم.

[۱] آکادمی نظامی ایالات متحده آمریکا (USMA) با نام محل استقرار آن در منطقه وست پوینت (West Point) نیویورک نیز شناخته می‌شود.

[۲] استاد حقوق بین‌الملل مؤسسه لاترپاخت

[۳] Besson, Samantha., The Authority of International Law; Lifting the State Veil, Sydney Law Review, Vol. 31:343.