معرفی کتاب
«بلاکچین و رمزارز: چالش‌های حقوقی و مقررات‌گذاری بین‌المللی»[۱]
مترجم: دکتر محمد ضیائی بیگدلی
پژوهشگر علوم اقتصادی و بانکی
بازبینی حقوقی: دکتر خدایار سعید وزیری
پژوهشگر حقوق بین‌الملل
امروزه فضای مجازی و استفاده از ارزهای دیجیتال در مبادلات بین‌المللی علاوه بر تسهیل انجام معاملات آزاد و بدون کنترل نهادهای مرکزی از جمله بانک‌های مرکزی و نیز رهایی از وجود قوانین و مقررات دست و پاگیر دولت‌ها برای نظارت بر مبادلات پولی و ارزی بین‌المللی، چالش‌های بسیار اساسی برای قانون‌گذاران و مقررات‌گذاران ایجاد کرده است. حجم مبادلات ارزهای مجازی توسط افراد و استفاده از رمزارزها بعضا به عنوان پول قانونی، به اندازه‌ای قابل توجه است که دولت-ملت‌ها را طی چند سال گذشته به فکر ابداع راه حل‌های اساسی حقوقی و مقررات‌گذاری انداخته است که علاوه بر حفظ ناشناسی طرفین معاملات و محرمانگی هویت‌شان، بتوانند کنترل و نظارت لازم بر نقل و انتقال این گونه ارزها بین طرفین مبادلات را انجام و از سوء استفاده‌های احتمالی و شیوع انواع کلاهبرداری‌ها از طرف افراد سود جو و استفاده غیرقانونی از این ارزها در معاملاتی مانند مواد مخدر، جلوگیری و از اقدامات غیرقانونی مانند پولشویی که زمینه انجام آن‌ها در این گونه مبادلات بسیار محتمل است، تا حد امکان ممانعت به عمل آورند و مانع از تضییع حقوق شهروندان بعضا ناآشنا و شاید فریب‌خورده خود گردند. هر چند به نظر می‌رسد تعداد زیادی از دولت‌ها هنوز از ایجاد توازن بین خواسته شهروندان مبنی بر حفظ حریم خصوصی و محرمانگی داد و ستدهایشان که حق مسلم آن‌هاست و هدف مقامات قانون‌گذار کشورها برای حفظ حقوق شهروندانشان که خود را در برابر آنان مسئول می‌دانند، با وضع مقررات و نظارت شدید عاجز مانده‌اند و هنوز نتوانسته‌اند راه حل بینابینی برای فرار از این تله تناقض‌گونه پیدا کنند. نویسندگان این کتاب با اشراف کاملی که هم در حوزه سایبری و هم حقوق بین‌الملل داشته‌اند، سعی کرده‌اند هر دو روی سکه این معضل عمیقا متناقض سایبری در فعالیت‌های اقتصادی بین‌المللی امروز را که تمام دنیا با آن درگیر است، مورد بررسی دقیق قرار دهند. لازم به ذکر است که محتوای کلی این کتاب بیشتر توصیف و شرح و بسط وضع موجود در زمینه موضوع کتاب است. در این مطلب شرح مختصری از محتوای مطالب کتاب ارائه می‌گردد.
بشر امروزی در شرف ورود به عصری است که به انقلاب صنعتی چهارم یا عصر ماشین دوم موسوم است. انقلاب صنعتی سوم و عصر ماشین در دهه ۱۹۵۰ و با معرفی دیجیتالی شدن و پیشرفت‌های فناورانه‌ای آغاز شد که آن چنان مهم و مکمل هم بودند که جهان را نسبت به آنچه که قبلا بود به شدت متحول ساخت. آن پیشرفت فناورانه با انقلاب صنعتی چهارم تداوم یافت تا جایی که سطح دیجیتالی شدن و محاسبه‌گری منادی به هم پیوستگی و پیشرفت‌های عظیم فناوری‌هایی نظیر هوش مصنوعی، علم روباتیک، محاسبه کوانتومی، اینترنت اشیاء و اجماع غیرمتمرکز از طریق فناوری دفتر کل توزیع شده گردید. سرعت این پذیرش همیشه با مقرراتی که برای همگامی با این فناوری‌ها دست و پنجه نرم کرده مطابقت نداشته است و در نتیجه احتمالا در مورد این که چه موضع حقوقی باید اتخاذ گردد، شکاف یا عدم اطمینان وجود داشته است. در واقع در ۹ دسامبر ۲۰۲۱، صندوق بین‌المللی پول یادداشتی را با این مضمون منتشر کرد که رمزارزها اساسا در حال تغییر سیستم مالی و پولی بین‌المللی هستند. صندوق اعلام کرد که رمزارزها ریسک‌های مالی‌ای ایجاد می‌کنند که «نیاز به تدوین استانداردهای جامع بین‌المللی در مورد ریسک‌هایی که از رمزارزها، اکوسیستم مربوط به آن و معاملات آن متوجه سیستم مالی می‌شود را مورد تاکید قرار می‌دهد؛ در عین حال که توانمندسازی محیطی برای یک دارایی رمزنگاری‌شده که برای آن و کاربردهایش لازم است را مجاز می‌شمارد». دیدگاه صندوق بین‌المللی پول این است که یک چارچوب مقررات‌گذاری بین‌المللی لازم است و آن چارچوب باید شامل صدور مجوز برای ارائه‌کنندگان خدمات رمزارز(صرافی‌های دیجیتال) و حاکی از الزاماتی برای موارد اصلی استفاده از رمزارزها و استیبل‌کوین‌ها باشد که الزامات روشنی را برای نهادهای مالی مقررات‌گذاری شده در معرض و درگیر رمزارز در بر گیرد.
فصل دوم این کتاب تعریف و ابعاد بلاکچین را شامل می‌شود. فناوری بلاکچین یکی از انواع فناوری‌های دفتر کل توزیع شده و با فاصله زیاد، شناخته شده‌ترین آن است. فناوری دفتر کل توزیع شده «نوعی فناوری است که به اشتراک‌گذاری و به روز رسانی سوابق تراکنش‌ها را به شیوه توزیع شده و غیرمتمرکز امکان‌پذیر می‌سازد. در این قسمت نویسندگان بحث‌هایی پیرامون بلاکچین و مفاهیم مربوط به این نوع فناوری را مطرح و نقش آن را در نحوه قانونگذاری و مقررات‌گذاری بین‌المللی مورد بررسی قرار می‌دهند. همان‌طور که از عنوان کتاب برمی‌آید، بلاکچین قلب تپنده این کتاب محسوب می‌شود و در سراسر آن به تفصیل به آن پرداخته می‌شود.
چالش‌های حقوقی در فصل بعدی(فصل سوم) مورد بررسی قرار می‌گیرند. این مسائل حقوقی از طیف وسیعی از انواع حقوق نشئت می‌گیرد، شامل حق حفاظت داده تا مالکیت و قراردادها تا حوزه صلاحیت قضایی. در عین حال جنبه‌های کیفری سوءاستفاده از رمزارز و برقراری نظم و امنیت بلاکچین نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار و سزاوار توجه خاص است.
این کتاب فصول جداگانه‌ای(چهار، پنج و شش) را برای بررسی مقررات‌گذاری در هر منطقه‌ی جغرافیایی در نظر گرفته است. در هر فصل مباحث مقرراتی هر کشور و چالش‌های پیش رو در داخل همان حوزه صلاحیتی مطرح می‌شود. کشورهای پیش‌قراول در پیاده‌سازی و وضع قوانین و مقررات به روز در اجرای فناوری بلاکچین و توسعه و ترویج رمزارزها به عنوان واحدهای پولی قابل قبول عامه مورد شناسایی قرار می‌گیرند و توضیح داده می‌شود که چرا آن حوزه‌های صلاحیتی از مزایای روشنی در مورد اقدامات متهورانه در حوزه رمزارز و بلاکچین برخوردار شده‌اند.
فراهم شدن زمینه برای اقدامات پولشویی و رابطه آن با فناوری بلاکچین و شیوه‌های انتقال رمزارزها موضوعات مهم دیگری است که در این بخش از کتاب به آن پرداخته شده است. این موضوع که آن چنان تازگی نداشته و پیش از این هم در بسیاری از حوزه‌های صلاحیت قضایی وجود داشته است، قبلا هم با شبه پول(پول واقعی) انجام می‌شده است. به طور کلی اقدامات مجرمانه پولشویی عواید حاصل از اقدامات مالی و معاملاتی غیرقانونی را غیرقابل ردیابی می‌سازند یا این گونه عواید را در یک تراست یا نهاد مالی به ثبت می‌رسانند که امکان شناسایی و ردیابی مالکیت واقعی آن‌ها وجود نداشته باشد. مبارزه مستمر و پیگیر قانون‌گذاران و مجریان قانون با مشکل اساسی پولشویی و مبادلات بین‌المللی رمزارزهای بدون هویت و فاقد اصالت قانونی که تقریبا مبتلا به همه کشورهای جهان است، در این بخش از کتاب از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است.
تشریح مفاهیم کلی، ابعاد و کاربرد قراردادهای هوشمند در فناوری بلاکچین و مبادلات رمزارزی در این بخش از کتاب گنجانیده شده است. یک قرارداد هوشمند قطعه‌ای خوداجرا از کد رایانه‌ای است که شامل مجموعه‌ای از قواعد از پیش تعریف شده می‌شود که شروط قرارداد را به طور خودکار اعمال می‌کند. به طور مثال قراردادهای هوشمند در اعمال کد خوداجرا، وسیله‌ای هستند که از طریق آن‌ها با حذف انسان و واسطه‌ها و خودکار کردن اجرای موافقت‌نامه‌ها، احتمال کلاهبرداری را کاهش می‌دهد.
فصل هفتم در مورد استفاده از عرضه‌های اولیه سکه(رمزارز) حوزه‌ای است که جنجال‌های زیادی به راه انداخته است. در کل بین ژانویه و ژوئن ۲۰۱۸، هفت میلیارد دلار در سراسر دنیا از طریق عرضه این رمزارزها جمع‌آوری شده است اما باز فقط کمتر از نیمی از کل آن‌ها در جهان، چهار ماه پس از عرضه پایدار شده‌اند. در نهایت مقررات مربوط به آن‌ها در این بخش تشریح و بررسی می‌شود که آیا آن‌ها به نوعی روش مبتکرانه جدیدی به غیر از تامین مالی ساختار یافته، برای تامین منابع سرمایه‌گذاری به حساب می‌آیند یا روشی برای اخاذی از افراد ساده‌لوح محسوب می‌شود.
اینترنت اشیا موضوع مهمی است که فصل هشت این کتاب به آن می‌پردازد. اینترنت اشیا شبکه‌ای از دستگاه‌ها و وسایل فیزیکی است که مبادله داده‌ها را امکان‌پذیر می‌سازد. در ساده‌ترین شکل آن، این دستگاه‌ها زمینه را برای پایش و کنترل دستگاه‌های از راه دور پیش از این «گنگ» را میسر می‌سازند.
فصل نهم به دو حق مهم به نام‌های حق بر فراموش شدن و حق بر پاک کردن در بستر فناوری بلاکچین می‌پردازد. بین حق حذف یا پاک کردن داده‌ها و فناوری بلاکچین همواره نوعی تضاد وجود داشته است. موضوع مهمی که در این فصل مورد تاکید قرار می‌گیرد، این است که هر چند این حقوق در مقررات عمومی حفاظت از داده‌ها محترم شمرده شده‌اند اما بین این حقوق و مشکلات اجرایی که احتمالا در رعایت مقررات مزبور پیش می‌آید، در عمل تضاد به وجود می‌آید. این تنش زمانی بروز پیدا می‌کند که این حقوق در مقابل تغییرناپذیری دفتر کل توزیع شده و بلاکچین قرار می‌گیرد که اصولا در ترکیب‌بندی و عملکرد خود تغییرناپذیری یک اصل مسلم محسوب می‌شود. در واقع اساسا این فناوری به این سبب ابداع، راه‌اندازی و مورد استقبال عامه قرار گرفت که از مداخله اشخاص ثالث مانند دولت‌ها و ورود به حریم اطلاعات شخصی کاربران اجتناب گردد. لیکن در دنیای واقعی بعید به نظر می‌رسد که بلاکچین‌هایی که کاملا غیرقابل تغییر بوده و هویت کاربران فعال در آن‌ها قابل شناسایی و ردیابی نباشند، مورد پذیرش قرار گیرند.
فصل دهم به معیارهای اجتماعی و حکمرانی صنعت منابع طبیعی و ارتباط آن با بلاکچین می‌پردازد. فناوری بلاکچین به احتمال زیاد تقریبا کلیه زمینه‌های مرتبط با منابع طبیعی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و به همین سبب بخش انتهایی این فصل به تاثیر احتمالی بر منابع طبیعی و چالش‌های حقوقی بین‌المللی در این حوزه اختصاص یافته است.
فصل یازده سازمان‌های خودگردان غیرمتمرکز را مورد بررسی قرار می‌دهد. این‌ها سازمان‌هایی هستند با تعدادی کاربر و تابع یک پروتکل که برنامه‌نویسی و روی بلاکچین اجرا شده و به یکدیگر متصل می‌شوند و با یکدیگر به تعامل می‌پردازند. این سازمان‌ها ناشناس هستند. آن‌ها تفکر انسانی را از معادله حذف کرده‌اند؛ چرا که اصلا نیازی به دخالت انسانی وجود ندارد. در این فصل از کتاب به نقش و اهمیت این سازمان‌ها در تسهیل مبادلات رمزارزها و چالش‌های حقوقی بین‌المللی مربوط به تفصیل پرداخته می‌شود.
فصل دوازده در ویرایش دوم کتاب به متاورس می‌پردازد. این موضوع جدید به این دلیل به ویرایش اول اضافه شده که بلاکچین و رمزارزها در نحوه کارکرد فضای مجازی متاورس نقش بنیادین و فطری ایفا می‌کنند و مولفان احساس کردند این مقوله تحولی بنیادین بوده که نمی‌شود آن را نادیده گرفت. این کتاب با بررسی معضل حوزه صلاحیت قضایی که با ورود اینترنت مورد توجه ویژه قرار گرفته و این که با معرفی وب ۳(دنیای سه بعدی) و متاورس به موضوعی پیچیده‌تر و مهم‌تر تبدیل شده است، به پایان می‌رسد.
النهایه باید گفت هیچ کتابی که با مقررات مربوط به بلاکچین و رمزارز سروکار دارد، بدون این که به مقررات عمومی حفاظت از داده‌ها بپردازد کامل نخواهد بود. بدین سبب این مجموعه مقررات در بخش پیوست نخست به طور کامل ترجمه و در اختیار علاقه‌مندان دانش‌پژوه قرار گرفته است.
خلاصه فهرست مطالب این کتاب به شرح زیر است:
فصل ۱: مقدمه
فصل ۲: بلاکچین و رمزارز چیست؟
فصل ۳: چالش‌های مقررات‌گذاری و حقوقی
فصل ۴: مقررات جهانی: انگلیس و اعضای اتحادیه اروپایی
فصل ۵: مقررات جهانی: آمریکای شمالی
فصل ۶: مقررات جهانی: بقیه دنیا
فصل ۷: عرضه اولیه سکه
فصل ۸: اینترنت اشیا
فصل ۹: حق بر فراموش شدن و حق بر پاک کردن
فصل ۱۰: معیارهای اجتماعی و حکمرانی زیست‌محیطی(منابع طبیعی)
فصل ۱۱: سازمان‌های خودگردان غیرمتمرکز: مقررات و مسئولیت
فصل ۱۲: متاورس
پیوست ۱: مقررات عمومی حفاظت از داده‌ها
در خاتمه یادآور می‌شود که مطالعه این اثر علمی به فعالان حوزه تجارت خارجی، کارشناسان حوزه‌های فناوری اطلاعات و شیوه نامه اینترنت، فعالان شاغل در حوزه مقررات‌گذاری مالی بین‌المللی، فعالان شاغل در زمینه‌های جرایم شرکتی و مالی بین‌المللی، فعالان شاغل در زمینه‌های املاک و مستغلات، فعالان شاغل در زمینه ارائه خدمات مشاوره به خصوص مدیران شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران و غیره و همچنین به دانشجویان و اساتید رشته‌های حقوق بین‌الملل، اقتصاد بین‌الملل، حقوق عمومی و خصوصی، کارشناسان حوزه فناوری اطلاعات و اینترنت و سایر صاحب‌نظران و علاقه‌مندان رشته‌های مرتبط موکدا توصیه می‌شود.
چاپ نخست این اثر در ۲۰۱۹ منتشر و در فوریه ۲۰۲۳ تجدید چاپ گردید و به محتوای قبلی مطالب مهم، جدید و روزآمدی از جمله فضای سایبری متاورس اضافه گردید. کتاب فوق‌الذکر توسط نگارنده این سطور ترجمه شده، در حال ویراستاری ادبی و علمی است و انشاءالله به زودی به زیور طبع آراسته خواهد شد.[۲]
[۱] Blockchain and Cryptocurrency: International Legal and Regulatory Challenges by Dean Armstrong QC, Dan Hyde, and Sam Thomas, Bloomberg Professional Law, second edition, 22 February 2023.
[2] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)