[۱]
مترجم: سحر خوشدل
پژوهشگر حقوق بین¬الملل
ویراستار علمی: دکتر عبدالله عابدینی
عضو هیات علمی پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی(سمت)
امیلیا ترولاک، کارشناس حقوقی در سازمان غیر دولتی«REDRESS» است که بر روی موضوع سازکارهای عدالت و مسئولیت کیفری در شمال آفریقا کار می‌کند.
در اوایل ماه جاری، نماینده حقوقی قربانیان شرح خواسته خود را در محاکمه‌ای بی‌سابقه نزد دیوان کیفری بین‌المللی علیه علی محمد علی عبدالرحمن، فرمانده سابق جنجاوید معروف به علی کوشیب، ارائه کرد.
علی کوشیب به جنایات علیه بشریت و جنایات جنگی در دارفور غربی متهم است. ادعا می‌شود که او مرتکب جنایاتی از جمله قتل، تجاوز جنسی و غارت در سال ۲۰۰۳ و همچنین شکنجه و قتل بیش از ۲۰۰ مرد و پسر بازداشت شده در سال ۲۰۰۴ شده است. محاکمه علی کوشیب که سال گذشته آغاز شد، اولین پرونده‌ای است که تا به امروز علیه یک عامل جنایات در دارفور در یک دادگاه سودانی یا بین‌المللی طرح می‌شود.
همچنان که «REDRESS» قبلا تاکید کرده بود، این پرونده نشان می‌دهد سال‌ها پس از وقوع جنایات هم می‌توان به عدالت و مسولیت کیفری دست یافت.
اساسنامه رم بر حقوق اساسی قربانیان از جمله حق آن‌ها برای شرکت در مراحل دادرسی تایید کرده است. ناتالی فون ویستینگهاوزن، نماینده حقوقی قربانیان، در شرح خواسته خود خاطرنشان کرد که مشارکت قربانیان در این پرونده به ویژه برای نشان دادن این که چگونه جنایات ارتکابی «بر قربانیان شرکت‌کننده، خانواده‌های آن‌ها و جامعه بزرگ‌تر نژاد «فر» تاثیر گذاشته» و این که چگونه وضعیت این افراد قبل، در طول و بعد از جنایات دارفور در سال ۲۰۰۳ و ۲۰۰۴ تغییر کرده است، اهمیت بسیاری دارد. با این حال فون ویستینگهاوزن همچنین در اظهارات اولیه خود تاکید کرد که امکان برقراری ارتباط با قربانیان شرکت‌کننده تحت تاثیر مخاصمات مسلحانه جاری قرار گرفته که بین نیروهای مسلح سودان(SAF) و نیروهای پشتیبانی سریع(RSF) که در آوریل ۲۰۲۳ آغاز شده است. به دلیل تشدید خشونت‌ها در دارفور، دو نفر از قربانیان شرکت‌کننده که همچنان در دارفور زندگی می‌کنند، قادر به سفر و ادای شهادت نبودند. در نتیجه اگرچه او شهادت‌های بسیاری از قربانیان را هم در اظهارات اولیه و هم در شرح خواسته آورده شده بود، دادگاه تنها قادر به شنیدن شهادت حضوری از سه قربانی بود (که همه آن‌ها اکنون در خارج از سودان هستند).
تاثیر درگیری‌های جاری بر بازماندگان جنایات قبلی دارفور را نمی‌توان دست کم گرفت. اگر چه دفتر دادستان دیوان کیفری بین‌المللی تا کنون از اظهار نظر در مورد درگیری کنونی بین نیروهای مسلح سودان و نیروهای امنیتی جانجاوید خودداری کرده است، اظهارات اولیه فون ویستینگهاوزن به وضوح نشان می‌دهد که درگیری کنونی را نمی‌توان جدا از وقایع منجر به محاکمه علی کوشیبتفسیر کرد.
او در طول دو روز جلسات عمومی، ارتباط‌های تلخی بین مخاصمات جاری و سابقه بی‌کیفرمانی عاملان جنایات در دارفور ترسیم کرد. او با فهرست کردن آمار کشته‌ها و آوارگی‌ها از مخاصمات کنونی شروع کرد و مدعی شد که «به نظر می‌رسد تاریخ در حال تکرار است»؛ در حالی که خاطرنشان کرد اما این بار خشونت‌ها کل سودان را در برگرفته است. او همچنین تاکید کرد که بسیاری از قربانیان شرکت‌کننده (که اکنون ۶۰۰ نفر از آن‌ها وجود دارد) معتقدند که عدالت و مسئولیت کیفری در مورد جنایات تاریخی دارفور برای ایجاد صلح پایدار در سودان نقش اساسی دارد. بنابراین او پیشنهاد کرد که دیوان کیفری بین‌المللی جمع‌آوری مستمر شواهد مخاصمات کنونی برای استفاده در تعقیب‌های آتی را در دستور کار قرار دهد تا به عنوان راهی برای جلوگیری از تخلفات بیشتر باشد و هم افراد آسیب‌دیده امیدوار شوند که عاملان خشونت فعلی به دست عدالت سپرده خواهند شد.
نکات برجسته شهادت قربانیان شرکت‌کننده
صداهای قربانیان شرکت‌کننده در اظهارات اولیه فون ویستینگهاوزن، چه درقالب فیلم‌های از پیش ضبط شده، چه به صورت حضوری یا از طریق تماس ویدیویی زنده در دادگاه شنیده شد. شهادت‌ها با شش بیانیه صوتی از پیش ضبط شده از بازماندگان حملات جانجاوید در دارفور در سال ۲۰۰۳ آغاز شد. پنج نفر از بازماندگان پناهندگان بلندمدت در چاد بودند و یک نفر مردی ۹۴ ساله بود که در کمپ آوارگان داخلی در دارفور زندگی می‌کرد. هر شش نفر بر مشکلات تامین مسکن، غذا، مراقبت‌های بهداشتی و آموزش به عنوان اشخاصی که بالاجبار به صورت بلندمدت آواره شده بودند تاکید کردند. اکثر آن‌ها نیز تمایل خود را برای بازگشت به سرزمین آبا و اجدادی خود ابراز کردند.
پس از شنیده شدن شهادت‌های از پیش ضبط شده، یکی از قربانیان شرکت‌کننده که اکنون در کانادا زندگی می‌کند، از طریق تماس ویدیویی به دادگاه پیوست تا تجربیات خود را از جنایات دارفور در دوران کودکی توصیف کند و توضیح دهد که چگونه بر زندگی‌اش تاثیر گذاشته است. وی همچنین از جامعه بین‌المللی درخواست کرد که به مخاصمات جاری در سودان پایان دهند و تاکید کرد که عدالت، صلح و حقیقت به هم مرتبط هستند و وقایع دارفور در سال‌های ۲۰۰۳ و ۲۰۰۴ را نمی‌توان در خلا یا جدا از درگیری جاری تفسیر کرد. روز دوم شهادت مورخ ۶ ژوئن، تجارب بازماندگان خشونت جنسی در طول مخاصمه را برجسته کرد. برای مثال یکی از بازماندگان که در دادگاه شهادت می‌داد، توضیح داد که چگونه در اردوگاه پناهندگانش در چاد، بسیاری از زنانی که در طول جنگ مورد تجاوز وحشیانه قرار گرفته‌اند، به درمان مناسب برای رنج روحی یا جسمی‌شان دسترسی نداشتند. او همچنین تاکید کرد که دختران جوان در کمپ همچنان در معرض خطر خشونت جنسی قرار دارند، زیرا آن‌ها هیزم را از مناطق تحت نفوذ نیروهای جنجاوید در اطراف کمپ جمع‌آوری می‌کنند. او در پایان شهادتش خواستار جبران خسارت و پرداخت غرامت برای بازماندگان خشونت جنسی و امکان بازگشت به وطن شد.
شهادت در مورد شرایط پناهندگان بلندمدت در چاد در دادگاه علنی در روز ۷ ژوئن ادامه یافت. قربانی شرکت‌کننده در روز سوم تجربه خود از خشونت در دارفور در اوت ۲۰۰۳ و سفر خود به اردوگاه پناهندگان در چاد را شرح داد. او همچنین شرایط اردوگاه پناهندگان در چاد، مشکلات پناهندگان در به دست آوردن غذا، آب، مراقبت‌های بهداشتی، یا آموزش کافی و تجربه خود را در تکمیل تحصیلات خود در این کمپ توصیف کرد. او بر تمایل خود برای بازگشت به میهن خود در دارفور تاکید کرد تا دیگر بی‌تابعیت نباشد و عدالت و غرامت برای آنچه که برایش اتفاق افتاده است را به دست آورد. واضح بود تا زمانی که درگیری فعلی ادامه دارد، آرزوهای او برآورده نمی‌شود.
تاثیر درگیری فعلی بر دادرسی دیوان کیفری بین‌المللی در مورد دارفور
درگیری فعلی مستقیما بر تحقیقات و پرونده‌های جاری دیوان در دارفور به طرق مختلف تاثیر گذاشته است. نخست همان‌طور که در بالا توضیح داده شد، مستقیما بر قربانیان شرکت‌کننده در پرونده علی کوشیب تاثیر گذاشته است. علاوه بر این احتمالا منجر به بزه‌دیدگی مجدد بسیاری از قربانیان جنایات اوایل دهه ۲۰۰۰ نیز خواهد شد.
مخاصمه دارفور در اوایل دهه ۲۰۰۰ منجر به آواره شدن میلیون‌ها نفر در داخل و خارج از مرزهای سودان شد. با شروع مخاصمه کنونی، سودان خانه ۳.۷ میلیون آواره داخلی بود که بیشتر آن‌ها در دارفور بودند. در مخاصمه کنونی، دارفور شاهد برخی از بدترین خشونت‌ها در خارج از خارطوم از جمله خشونت جنسی، کشتارهای کور و ترور رهبران سیاسی بوده است.
در دارفور غربی، شبه نظامیان وابسته به RSF در حال قتل عام اعضای همان قبیله‌ای هستند که در اوایل نسل‌کشی دهه ۲۰۰۰ هدف قرار گرفتند. هزاران نفر طی دو هفته گذشته تنها در ال جنینا کشته شده‌اند. کمک‌های غذایی، انبارهای سازمان ملل متحد و سازمان‌های بشردوستانه در سراسر دارفور غارت شده و خانه‌ها و بازارهای مواد غذایی با خاک یکسان شده‌اند.
مخاصمات جاری در سودان علاوه بر تاثیر مستقیم بر قربانیان شرکت‌کننده در پرونده علی کوشیب، همچنین توانایی دیوان را برای عدالت‌خواهی در دادرسی‌های آینده علیه سایر عاملان جنایات دارفور در معرض تهدید قرار داده است. برای مثال چهار حکم بازداشت دیوان کیفری بین‌المللی علیه عمر البشیر، رییس جمهور سابق، احمد محمد هارون(وزیر کشور سابق و فرماندار سابق کردفان جنوبی و شمالی)، عبدالرحیم محمد حسین(وزیر سابق دفاع ملی و وزیر سابق کشور) و عبدالله بنده اباکائر نوراین(فرمانده کل سابق جنبش عدالت و برابری – رهبری) بدون اجرا مانده است. اگرچه پیش از این گفته می‌شد که البشیر، هارون و حسین در زندان کوبر در بازداشت به سر می‌برند اما اکنون گمان می‌رود هر سه در جای دیگری قرار دارند. منابع نظامی ادعا می‌کنند که البشیر و حسین اندکی پس از شروع درگیری فعلی به بیمارستان نظامی منتقل شده‌اند، در حالی که هارون در مراحل اولیه مخاصمه از بازداشت گریخته است.
همان‌طور که نماینده حقوقی قربانیان در اظهارات اولیه خود تاکید کرد، قطعنامه ۱۵۹۳(۲۰۰۵) شورای امنیت سازمان ملل متحد صلاحیت رسیدگی به جنایات بین‌المللی ارتکاب شده در دارفور را پس از ۱ ژوئیه ۲۰۰۲ به دیوان کیفری بین‌المللی ارجاع داد. برای اطمینان از این که سودان به این چرخه خونین خشونت ادامه نمی‌دهد، دیوان کیفری بین‌المللی باید رسیدگی به جنایات جاری را در دستور کار خود قرار دهد و شورای امنیت باید صلاحیت دیوان را برای پوشش جنایات بین‌المللی ارتکابی در سراسر سودان توسعه دهد.
همان‌طور که REDRESS در گزارشی پس از کودتای نظامی ۲۵ اکتبر ۲۰۲۱ تاکید کرد، سودان تا زمانی که مسئولان بتوانند بدون کیفر عمل کنند، در چرخه خونین کودتاها و درگیری‌ها گرفتار خواهد بود. به همین دلیل در آغاز درگیری کنونی، به طور مشترک با شرکای سودانی، ما از جامعه بین‌الملل خواستیم تا از تمام ابزارهای قانونی و دیپلماتیک موجود برای احراز مسئولیت کیفری در مورد نقض فاحش حقوق بشر در چند سال گذشته استفاده کند.
همان‌طور که شهادت قربانیان علی کوشیب به وضوح نشان داده است، صلح در سودان بدون عدالت برقرار نخواهد شد و عدالت بدون پایان دادن به بی‌کیفری‌مانی کسانی که مسئول جنایات بین‌المللی هستند، پابرچا نخواهد ماند.[۲]
[۱] http://opiniojuris.org/2023/06/29/icc-landmark-trial-history-seems-to-be-repeating-itself-for-victims-of-darfur-crimes/
[2] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)