هند به عنوان اولین کشوری که در قطب جنوب ماه فرود آمد، آیا باید اولین قدرت فضایی نیز باشد که توافق‌نامه ماه را تصویب می‌کند؟[۱]
Mohit khubchandani
مترجم: دکتر هاجر راعی دهقی
پژوهشگر حقوق بین‌الملل
ویراستار علمی: دکتر منصور جباری
استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی
۲۳ آگوست ۲۰۲۳ نه تنها به عنوان پیشرفت هند بلکه به عنوان پیشرفت بشریت در اکتشاف فضا با طلا حکاکی خواهد شد. هند اولین کشوری است که با موفقیت یک فضاپیما را در قطب جنوب ماه فرود آورد و چهارمین کشوری است که تا به حال روی ماه فرود آمده است. سه کشور دیگر آمریکا، روسیه(اتحاد جماهیر شوروی سابق) و چین هستند. از سال ۱۹۶۹ (زمانی که نیل آرمسترانگ برای اولین بار پا به ماه گذاشت) تا کنون هیچ کشوری برای بهره‌برداری از منابع ماه تلاش نکرده است. با این حال، بعید است که فرض کنیم هیچ‌کس نخواسته از ماه بهره‌برداری کند. بلکه ممکن است به این دلیل باشد که در انجام این کار به علت علم و فناوری موجود محدودیت داشته‌اند.
اگرچه اکنون هند یکی از قدرت های بزرگ فضایی جهان است، با این حال سیاست خارجی آن تجاری‌سازی ماه را تایید نمی‌کند. شاید به همین دلیل است که هند چهل سال پیش در سال ۱۹۸۲ معاهده حاکم بر فعالیت‌های دولت‌ها در ماده و سایر اجرام آسمانی(موافقتنامه ماه) را امضا کرد. در واقع هند تنها کشوری است که در میان سایر کشورها بر روی ماه فرود آمده و در عین حال موافقتنامه ماه را امضا کرده است. موافقتنامه ماه یک سند حقوقی فضایی بین‌المللی برای تنظیم فعالیت‌های دولت‌ها در ماه و سایر اجرام آسمانی در چارچوب سازمان ملل متحد است. هدف موافقتنامه ماه ایجاد تعادل بین «اکتشاف» و «بهره‌برداری» از ماه و سایر اجرام آسمانی (نه برای اهداف تجاری) است. با این حال، هند هنوز آن را تصویب نکرده است. بنابراین تعهداتی را ندارد که طرفین موافقتنامه ماه بر عهده دارند.
آنچه موقعیت هند را پیچیده‌تر می‌سازد آن است که هند در ژوئن ۲۰۲۳ موافقتنامه آرتمیس(Artemis Accords) را امضا کرده است. موافقتنامه آرتمیس مجموعه‌ای از دستورالعمل‌های غیرالزام‌آور برای تنظیم و به خصوص تسهیل فعالیت‌های تجاری در فضا – از جمله ماه – توسط ایالات متحده در خارج از سازمان ملل متحد است. همان‌طور که در ادامه بحث خواهد شد، به نظر می‌رسد که بین این دو سند تعارض وجود دارد و موقعیت حقوقی بین‌المللی هند در این خصوص مشخص نیست.
هیچ یک از سه کشور دیگری که روی ماه فرود آمده‌اند، این موقعیت دوگانه را اتخاذ نکرده‌اند. علاوه بر این، بسیاری از کشورها از امضای موافقتنامه آرتمیس خودداری نموده‌اند.کارشناسان توضیح داده‌اند که به این دلیل است که موافقت‌نامه‌ها «خارج از کانال‌های «عادی» حقوق بین‌الملل فضایی از جمله کمیته استفاده صلح‌آمیز از فضای ماورای جو سازمان ملل متحد است – که موجب تعجب برخی دولت‌ها شده است. بر خلاف موافقتنامه ماه، موافقتنامه آرتمیس به عنوان ابزاری برای بهره‌برداری از منابع ماه مورد انتقاد قرار گرفته است. اظهارات هند در خصوص فرود در ماه بر عدم اطمینان در مورد موقعیت آن می‌افزاید. مطابق با اصول موافقتنامه ماه، رسانه‌های هندی گزارش داده‌اند که هدف از فرود نرم ویکرام لندر(Vikram Lander) و راورپرایان(Rover Pragyan) ارائه داده‌هایی به جامعه علمی در مورد خواص خاک و سنگ های ماه از جمله ترکیبات شیمیایی و عنصری است.
مطابق با وبسایت سازمان تحقیقات فضایی هند، فضاپیمای چاندرایان-۳(Chandrayaan-3):
چگالی پلاسمای سطح نزدیک (یون‌ها و الکترون‌ها) و تغییرات آن را با گذشت زمان اندازه‌گیری خواهد کرد. اندازه‌گیری خواص حرارتی سطح ماه منطقه نزدیک به قطب نیز انجام خواهد شد. از لرزه‌خیزی در اطراف محل فرود و ترسیم ساختار پوسته ماه و گوشته اطمینان حاصل می‌شود. ترکیب شیمیایی را استخراج کرده و ترکیب کانی‌شناسی را برای درک بیشتر ما از سطح ماه استنتاج کرده و ترکیب عنصری خاک و سنگ‌های ماه را در اطراف محل فرود تعیین خواهد کرد.
مطالعه ناسا نشان داده است که قطب جنوبی ماه ممکن است دارای آب (یا آثار آن) باشد. بنابراین هند در پی یافتن آب، علی‌رغم «غبار، سنگ‌ها و زمین ناهموار» قطب جنوب که برای فرود چندان مساعد نیست، فرود نرمی بر روی قطب جنوب ماه انجام داد. جمع‌آوری آثار آب از ماه یک چشم‌انداز هیجان‌انگیز است و می‌تواند فرصت‌های جدیدی را برای اکتشاف انسان در فضا فراهم سازد. آب روی ماه می‌تواند به عنوان مثال برای تامین هوا و آب به ویژه برای ماموریت‌های بین سیاره‌ای طولانی‌تر استفاده شود. ماه می‌تواند به عنوان نقطه‌ای برای سوخت‌گیری در میان دیگر کاربردهای این گونه اکتشافات عمل کند.
بنابراین این یک مقطع بسیار مهم برای هند است که نه تنها از نظر سیاسی (که انجام داده است) بلکه از نظر قانونی نیز تایید کند که طرف موافقتنامه ماه است و فقط به کاوش (نه بهره‌برداری) از قطب جنوب ماه تمایل دارد. هند می‌تواند این رویکرد را با تصویب موافقتنامه ماه که جایگزین هر یک از تعهدات هند به موجب موافقتنامه غیرالزام‌آور آرتمیس است، نشان دهد.
تعارض احتمالی بین توافق ماه و توافق‌نامه آرتمیس
رژیم حقوقی فضای ماورای جو عمدتا از پنج سند تشکیل شده است: ۱. معاهده فضای ماورای جو اولین مورد از این اسناد است که بر اصول حقوق فضایی حاکم است. پس از آن چهار سند خاص دیگر وجود دارد، یعنی ۲. توافق‌نامه نجات و بازگشت (فضانوردان) ۳. کنوانسیون مسئولیت ۴.کنوانسیون ثبت (اجرام فضایی) و ۵. موافقتنامه ماه (که معمولا به عنوان مجموعه مقررات حقوق فضا(corpus juris spatialis) نامیده می‌شوند).
موافقتنامه ماه در سال ۱۹۷۹ توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصویب شد. این موافقتنامه شامل ۲۱ ماده و هدف آن ایجاد تعادل بین «اکتشاف» و «بهره‌برداری» ماه و سایر اجرام آسمانی است.
موافقتنامه آرتمیس ۲۰۲۰ با موافقتنامه ماه بسیار متفاوت است. موافقتنامه آرتمیس یک توافق چندجانبه غیرالزام‌آور میان دولت ایالات متحده و سایر دولت‌های شرکت‌کننده در برنامه آرتمیس (از جمله هند) است که تلاش آمریکا برای بازگرداندن انسان‌ها به ماه تا سال ۲۰۲۵ را هدایت می‌کند. وبسایت برنامه آرتمیس ناسا خاطرنشان می‌سازد:«ما با این برنامه با شرکای تجاری و بین‌المللی برای ایجاد اولین حضور طولانی‌مدت انسان رباتیک در ماه و اطراف آن همکاری خواهیم کرد».
تجاری‌سازی فضا هدف موافقتنامه ماه نبود. در مقابل، بخش ۱۰ موافقتنامه آرتمیس با عنوان منابع فضایی، در بخش مربوطه خود چنین می‌گوید:«[…] امضاکنندگان تایید می‌کنند که بر اساس ماده ۲ معاهده فضای ماوراء جو، استخراج منابع فضایی ذاتا به عنوان تخصیص ملی محسوب نمی‌شود […]».
با این حال، راه‌اندازی سایت‌های استخراج در مقیاس بزرگ برای مقاصد تجاری، بالفعل بر «تخصیص ملی» ماه تاثیر خواهد داشت. ماده دوم معاهده فضای ماورای جو این امر را ممنوع کرده و می‌گوید:«فضای ماورای جو از جمله ماه و سایر اجرام آسمانی، با ادعای حاکمیت از طریق استفاده، تصرف یا هر وسیله دیگر مشمول تخصیص ملی نمی‌شود».
علاوه بر این، در راستای هدف اساسی معاهده فضای ماورای جو، بند ۱ ماده ۴ موافقتنامه ماه به طور خاص خاطرنشان می‌سازد:«اکتشاف و استفاده از ماه در اختیار همه بشریت خواهد بود و در راستای منافع و به نفع همه کشورها صرف نظر از درجه توسعه اقتصادی یا علمی آن‌ها انجام خواهد شد. باید به منافع نسل حاضر و نسل‌های آینده توجه لازم مبذول شود».
به نظر می‌رسد که موافقتنامه آرتمیس با این اصول در تعارض است. استدلال شده است که اگر بازیگران تجاری استخراج منابع از ماه را آغاز کنند (؛ کاری که ایالات متحده قبلا در رابطه با سیارک‌ها بر اساس قواعد تصویب‌شده در سال ۲۰۱۵ انجام داده است)، این موضوع با مفهوم میراث مشترک بشریت در تعارض خواهد بود. هدف موافقتنامه آرتمیس تسهیل چارچوبی برای «حفاری منابع ماه در [دهه] آینده» است. این موافقتنامه با موافقتنامه ماه که بهره‌برداری تجاری- مانند استخراج معدن- در ماه را محکوم می‌کند، مطابقت ندارد.
ایالات متحده به عنوان معمار موافقتنامه آرتمیس و کشوری که موافقتنامه ماه را امضا نکرده، ممکن است همچنان بتواند چنین موضعی اتخاذ کند. با این حال، از آن جایی که هند یکی از امضاکنندگان موافقتنامه ماه است، توجیه امضای همزمان موافقتنامه آرتمیس را دشوار می‌سازد.
مفسران در چارچوب ماده ۴ موافقتنامه ماه اشاره کرده‌اند که امضاکنندگان موافقتنامه ماه (از جمله هند) باید «عواقب احتمالی اقدامات خود در فضا و تاثیر آن‌ها بر کیفیت زندگی نسل کنونی و آینده را در نظر بگیرند». از میان پنج معاهده فضایی، چنین عبارت‌پردازی تنها منحصر به موافقتنامه ماه است.
بنابراین باید گفته شود که فعالیت‌های صرفا تجاری برای بهره‌برداری با موافقتنامه ماه تناقض دارد. بنابراین امضای موافقتنامه آرتمیس توسط هند ممکن است با تعهدات این کشور به عنوان امضاکننده موافقتنامه ماه در تضاد باشد.
در واقع قابل ذکر است در حالی که موافقتنامه آرتمیس در بخش مقدماتی، اهمیت چهار معاهده فضایی دیگر (یعنی معاهده فضای ماورای جو، موافقتنامه نجات و بازگشت، کنوانسیون مسئولیت و کنوانسیون ثبت) را تایید می‌کند، آشکارا موافقتنامه ماه را از قلم می‌اندازد.
بنابراین اگر قرار است یک کشور فضاپیما مانند هند موضع عدم بهره‌برداری از ماه را اتخاذ کند، مسیر آن تصویب موافقتنامه ماه است. ماده ۱۱ موافقتنامه ماه «دولت‌های متعاهد […] را [برای] ایجاد یک رژیم بین‌المللی برای بهره‌برداری از منابع طبیعی خود» فرامی‌خواند. اگر این رژیم غیرتجاری بهره‌برداری از ماه توسط سیستم فضایی بی‌طرف سازمان ملل متحد مورد مذاکره قرار گیرد، یعنی توسط یونوسا یایو ان کوپوس(UNOOSA) تسهیل گردد، از اعتبار و قابلیت اجرایی بیشتری برخوردار خواهد شد. در میان کشورهای ماه نورد، هند اکنون در موقعیت منحصر به فردی برای رهبری دستورالعمل سازمان ملل متحد فارغ از رژیم آرتمیس دارد. با این حال، برای فعال کردن سازکار ماده ۱۱، هند نباید تنها امضاکننده بلکه باید«دولت متعاهد» موافقتنامه ماه باشد. مطابق با ماده ۱۸ کنوانسیون وین در مورد حقوق معاهدات، امضاکننده یک معاهده فقط باید به «موضوع و هدف» یک معاهده احترام بگذارد، به معاهده متعهد نیست و طرف‌های تصویب‌کننده معاهده نسبت به آن متعهد هستند. با تصویب موافقتنامه ماه، هند می‌تواند پر دیگری را در فهرست اولین‌ها در اکتشافات فضایی به کلاه خود اضافه کند.
نتیجه: زمان مناسب برای هند برای تصویب موافقت نامه ماه
موضع ثابت هند ترویج مفهوم «میراث مشترک بشریت» به عنوان یک اصل قوی از اصول فضایی بوده است. نه اقدامات هند و نه هیچ یک از سیاست‌های فضایی خارجی یا داخلی آن با موافقتنامه ماه مغایرت ندارد. با این حال، امضای اخیر موافقتنامه آرتمیس توسط هند ممکن است با موضع آن تناقض داشته باشد.
در حالی که هند قانون فضایی ندارد، سیاست فضایی هند مصوب ۲۰۲۳ که اخیرا توسط ایسرو(ISRO) منتشر شده است، در مقدمه آن که به عنوان «یک چارچوب فراگیر، ترکیبی و پویا» تنظیم کننده فضا توصیف‌شده است، بهره‌برداری تجاری از ماه را تایید نمی‌کند. بنابراین به نظر می‌رسد که هیچ دلیل آشکاری مبنی بر عدم تصویب موافقتنامه ماه توسط هند وجود ندارد.
در حالی که هند تاریخچه فضایی را در قطب جنوبی ماه ایجاد کرده، نخست وزیر هند این فرود را «موفقیت بشریت» اعلام کرده است. بسیاری افراد در هند، ماه را دارای ارزش‌های معنوی و فرهنگی می‌دانند که این ارزش‌ها در سیاست خارجی آن منعکس شده است. امسال به ویژه برای هند مهم است؛ هند ریاست گروه جی ۲۰ را بر عهده دارد. موضوع ریاست آن «یک زمین، یک خانواده و یک آینده» است که باز هم با سیاست خارجی عمومی هند سازگار است؛ چرا که غالبا از اصطلاح «واسودایوا کوتومباکام» به معنای «جهان یک خانواده است» استفاده می‌کند. چنین ارزش‌هایی منعکس‌کننده اصل مرتبط با مخالفت با بهره‌برداری تجاری در موافقتنامه ماه است.
با توجه به سیاست هسته‌ای هند یعنی «عدم استفاده اولیه»، موقعیت عمومی بین‌المللی هند استفاده از توان هسته‌ای یا فضایی خود برای تسلیح در مقابل دیگر کشورها نیست بلکه کمک به توسعه پایدار نسل‌های فعلی و آینده است.
با تصویب موافقتنامه ماه، هند می‌تواند از نظر سیاسی نیات خود را در مورد ماه برای جهان روشن‌تر سازد. هند نه تنها اولین کشوری خواهد بود که قطب جنوب ماه را کاوش می‌کند بلکه اولین کشوری نیز خواهد بود که این کار را بدون تلاش برای بهره‌برداری از آن انجام خواهد داد.
هند به عنوان یکی از قدرت‌های بزرگ جی ۲۰ و جی ۴، با اعلام اهداف نوع دوستانه خود می‌تواند با ترویج اکتشاف فضایی پایدار نقش رهبری در تشویق دیگران به پیروی از موافقتنامه ماه را ایفا کند.[۲]
[۱]https://www.ejiltalk.org/?mailpoet_router&endpoint=view_in_browser&action=view&data=WzEyMzMsIjhmOGNiMjkxMmZkMyIsMTkyMSwiMXUwZng4aXRqYmE4azRjb284d2t3dzg4a2M0c29nZ3MiLDEyMjQsMF0
[2] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)