آب، اکنون برای صلح…[۱]
Dr Farah Hegazi, Dr Kyungmee Kim and Dr Karen Meijer
مترجم: سیاوش علیزاده
دانشجوی دکتری حقوق بین¬الملل دانشگاه علامه طباطبایی
ویراستار علمی: دکتر آناهیتا سیفی
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی
عوامل توسعه و صلح¬سازی در بحبوحه¬ چالش¬های بی¬پایانی که محیط¬های شکننده و متأثر از مخاصمات با آن دست به گریبان هستند، کارهای قابل ستایشی برای بهبود کیفیّت و دسترسی به یکی از حیاتی¬ترین منابع زندگی و معیشت نوع بشر؛ یعنی آب پاک و آشامیدنی انجام داده¬اند. این عمل آن¬ها بدون تردید به کاهش تنش میان جوامع بر سر منابع کمیاب آب یاری رسانده و شاید از بروز بسیاری از مناقشات محلی جلوگیری کرده است.
عنوان پیشنهادی «مکانیسمِ آبِ ملل متحد»(UN-Water) برای روز جهانی آب سال ۲۰۲۴ که مصادف با ۲۲ مارس است، «آب اهرمی برای صلح» است. چنین نام¬گذاری موید این واقعیّت است که پروژه¬های مدیریّت آب می¬توانند مزایای اجتماعی گسترده¬تری داشته باشند، روابط آشفته میان جوامع را بهبود بخشند و تجربه¬ ارزشمندی از همکاری و مذاکره مسالمت¬آمیز ارائه دهند. نوشته¬ حاضر به بررسی آن می¬پردازد که برای تحکیم این دستاورد و در نتیجه، کمک به ایجاد صلح پایدار و بلندمدّت چه اموری لازم است.
مدیریّت آب و نسبت پیچیده¬ آن با صلح
کمبود آب می¬تواند تنشها و خطر بروز مخاصمه را افزایش دهد. گاه¬شمار موسسه¬ مناقشات آبی اقیانوس آرام، ۲۸۵ مخاصمه که محرّک اصلی¬اش را مسائل مرتبط با آب تشکیل داده بود از سال ۲۰۲۰ فهرست نموده است. برای نمونه در سال ۲۰۲۱ اعضای گروه¬های قومی کامرونی «ماسا»(Massa) و «ماسگام»(Musgum) بر سر مالکیّت منابع آب با جوامع عرب «کوا»(Choas) درگیر شدند و حداقل ۲۲ تن کشته شده و هزاران تن آواره و مجبور به جابهجایی شدند در سال ۲۰۲۳، نیروهای نظامی افغانستان و ایران بر سر اختلافات ناشی از حقابه فرامرزی به مناقشه پرداختند که به کشته و مجروح شدن چند نفر منجر شد. در همان حال، خشونت¬ میان دامداران اورومو و سومالیایی¬ها در اتیوپی بر سر آب و چراگاه آغاز و هفت کشته بر جای گذاشت.
از حیث نظری میتوان گفت کاهش میزان کم¬آبی باید به کاهش خطر بروز مخاصمه بیانجامد. راه-حل¬های فنّی که موجب افزایش ذخیره و کاهش تقاضا می¬شود، می¬توانند رقابت بر سر منابع آبی را کاهش دهند؛ در غیر این صورت، به افزایش احتمال مناقشه منجر می¬شود.
با این حال، صلح پدیده¬ای بسیار پیچیده است. یک راه حل صرفا فنّی ممکن است تاثیر محدودی بر احتمال بروز درگیری – خصوصا در بلندمدت – داشته باشد. کم¬آبی فی¬نفسه موجب بروز مناقشه نمی-شود. درگیری تنها در صورتی رخ می¬دهد که کمبود آب گسل¬های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی با اقتصادی موجود را فعّال کند. بنابراین تلاش¬های موفّق و پایدار صلح باید به این علل ریشه¬ای رسیدگی کند. در غیر این صورت، بار دیگر که معضل دسترسی به منابع آب روی دهد، می¬تواند همراه با بروز مناقشه باشد.
مشکل دیگر پیرامون اصلاحات صرفاً فنّی این است که غالباً امکان دارد بیشتر به نفع یک گروه تلقّی شوند. این معضل حتّی می¬تواند به جای کاهش تنش، به افزایش آن و به طور بالقوّه به بروز خشونت منجر شود.
فراگیری، مشارکت و مدیریّت منابع آب
مداخلات مدیریّت آب در محیط¬های شکننده و تاثیر از مخاصمات، چه توسط کارشناسان حوزه¬ آب و چه از جانب بازیگران حوزه¬ صلح¬سازی، به طور فزاینده¬ای به شمول و مشارکت اجتماعی بازمی¬گردد. آن-ها ذی¬نفعان محلی به ویژه مصرف¬کنندگان آب را در مذاکرات و حتی توسعه راه¬حل¬های مدیریّت آب که با نیازهای گوناگون آنها انطباق دارد، به گونهای که همگی نحوه¬ توزیع آب را منصفانه بدانند، مشارکت می¬دهند.
نمونه¬ امیدوارکننده¬ای از این نوع رویکرد در منطقه¬ی «دُسو»(Dosso) در نیجریه روی داد، منطقه ای که در آن درگیری بین کشاورزان و دامداران به دلیل گسترش کشاورزی در گذرگاههای ییلاقی و قشلاقی روی داده بود. به عنوان بخشی از پروژه¬ اخیر فرکسوز که توسط آلمان اجرا شده است، آژانس GIZ و ذی¬نفعان محلی از جمله کشاورزان و دامداران، مشترکاً به بررسی و تحلیل پیوندهای میان آب، معیشت و مخاصمات پرداختند. این فرایند به آن¬ها کمک کرد تا روش¬¬های مسالمت¬آمیز حل و فصل مناقشات بستر جامعه را دریافته و تنش¬های پیرامون ایجاد ایستگاه استخراج آب¬های زیرزمینی را کاهش دهند. این افراد دخیل همچنین توانستند مجریان پروژه را به صورت انفرادی ملاقات کنند. این موقعیت به آن¬ها اجازه داد تا موضوعات حساس را مطرح و سپس در یک کارگاه گروهی مورد بحث و بررسی قرار دهند.
نهادینه کردن حکمرانی مطلوب آب
چنین پروژه¬های مدیریت فراگیراب و مبتنی بر مشارکت ذی¬نفعان، قطعا می¬توانند به ایجاد صلح کمک کنند. با این حال، راهکارهایی که مورد شناسایی و استفاده¬ این فرایندها قرار می¬گیرد، می¬توانند بسیار کوتاهمدت باشند و به مشکلات مشخص و محدود بپردازند. علاوه بر این، چالش¬هایی چون اثرات تغییرات آب و هوایی یا رشد جمعیّت ممکن است این دستاوردها را در طول زمان تضعیف نماید.
پروژه¬هایی که هدفشان ایجاد صلح از طریق بهبود مدیریّت آب است، باید برای افقی بلندمدت طراحی شوند. سازکارهایی برای مدیریّت منابع آب و رفع اختلافات ناشی از آن باید به گونه¬ای نهادینه شوند که فراتر از چرخه¬ حیات پروژه دوام بیاورند و بر چالش¬های جدید فائق آیند.
این پروژه¬ها همچنین باید چارچوب حاکمّیت گستردهتری را در نظر گیرند. تامین سازکار دسترسی به آب سالم کافی در نهایت از جمله مسئولیت¬های دولت است. بنابراین علاوه بر مورد فوق، تضمین این که اختلافات بر سر آب به صورت منصفانه و عادلانه حل و فصل شود نیز بر عهده¬ دولت است. با این وجود، مقامات دولتی ضعیف و غیرقابل اعتماد به عنوان پدیده و عارضهای رایج در محیطها و وضعیت شکننده و تاثیرپذیر از مخاصمه و درگیریها هستند. گاهی اوقات مقاومت عمومی در برابر اصلاحات و پی¬ریزی پروژه¬های مدیریّت آب با فقدان مشروعیت مقامات دولتی (یا سایر بازیگران) دخیل در آن مرتبط هستند.
پروژه¬های انفرادی مدیریّت آب نمیتوانند تغییری در تصورات عمومی از این بازیگران ایجاد نموده و یا سازمانها و شرکتهای دولتی ضعیف را به طور اساسی تقویت نمایند. اما غالبا قادر به تقویت این دیدگاه هستند؛ بدین معنی که پایداری هر گونه دستاورد صلح و اهداف مدیریّت آب را تقویت نمایند. پروژه¬های مذکور در صورت امکان باید متضمّن نقش و سطحی از پاسخ¬گویی و مسئولیت از جانب مقامات دولتی باشند.
اهرم آب برای صلح پایدار
موضوع پیشنهادی برای روز جهانی آب سال ۲۰۲۴، موضوعی به¬هنگام و ضرورتی واقعی است، توجهات را به نقشی که مدیریّت آب می¬تواند در فرایند صلح¬سازی ایفا کند جلب می¬کند و از آن حمایت می¬نماید. شایسته است تجارب و سخت¬کوشی طیف وسیعی از فعالان، با هدف کاهش ریسک بروز مخاصمه در حوزه¬ بهبود مدیریّت آب، به رسمیّت شناخته شود.
علی¬رغم مراتب فوق، برای گذار از مرحله¬ آب برای صلح به آب برای صلح پایدار و تضمین این که چالش¬های مدیریّت آب در آینده بتواند به صورت موثر و مسالمت¬آمیزی اداره شود، ضروری است که این پروژه¬ها ترجیحا از خلال امکانات و مقامات مسئول به نهادینه کردن اهدافشان مبادرت نمایند.[۳]
[۱] https://www.sipri.org/commentary/blog/2024/water-peace-now
[2] Fragile and conflict-affected settings (FCAS) are contexts exposed to compounding stressors, for which resilience is an important characteristic. However, only limited evidence has been generated in such settings.
[3] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)