تهیهکننده: ناصر نداف (گروه پژوهش آکادمی بیگدلی)
اقدام اخیر دولت ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، در شناسایی حاکمیت کشور مغرب بر منطقه صحرای غربی در ۱۰ دسامبر ۲۰۲۰، بار دیگر نام این سرزمین را در محافل بین‌المللی بر سر زبان‌ها انداخته است. سرزمینی که اکنون تحت عنوان «صحرای غربی» شناخته می‌شود در سال ۱۸۸۱ به استعمار اسپانیا درآمد. این سرزمین بنا به درخواست مغرب از سال ۱۹۶۳ در فهرست «سرزمین‌های غیرخودمختار» سازمان ملل قرار گرفت و با اوج گرفتن نهضت استعمارزدایی از اواسط دهه ۱۹۶۰، مجمع عمومی سازمان ملل طی قطعنامه‌ای از اسپانیا خواست تا به استعمار این سرزمین خاتمه دهد. بالاخره در میانه‌ی دهه ۱۹۷۰، اسپانیا آمادگی خود را برای ترک این منطقه اعلام نمود و تصمیم به برگزاری همه‌پرسی استقلال گرفت. این امر با مخالفت مغرب و موریتانی روبه‌رو شد که هریک ادعای حاکمیت بر این سرزمین را داشتند.
مجمع عمومی بنا به درخواست مغرب در ۱۳ دسامبر ۱۹۷۴ طی قطعنامه۳۲۹۲ از دیوان بین‌المللی دادگستری درباره وضعیت صحرای غربی درخواست نظریه مشورتی نمود و از جمله این پرسش را مطرح کرد که چه روابط حقوقی میان این سرزمین و پادشاهی مغرب و موجودیت موریتانیایی وجود داشته است.
مغرب به منظور اثبات حاکمیت خود بر صحرای غربی و داشتن کنترل موثر بر آن، به تبعیت برخی از قبایل ساکن در صحرای غربی از سلطان مغرب به واسطه بیعت با او و وضع مالیات در این منطقه استناد نمود. دیوان پاسخ داد تقریباً همه فرامین سلطان و اقدامات او در مورد انتصاب شیوخ قبایل، مربوط به مناطقی می‌شود که امروزه داخل خود مغرب قرار دارند و به خودی خود نشان‌دهنده اعمال اقتدار مغرب بر صحرای غربی نیستند. افزون بر این، شواهد قانع‌کننده و کافی وجود ندارد که سلطان در صحرای غربی به وضع مالیات پرداخته است. در پاسخ به ادعای بیعت قبایل صحرایی با سلطان مغرب طی سفرهایی که به این منطقه داشته است، دیوان چنین بیان کرد که سفرهای سلطان وقت مغرب به جنوب در دوره پیش از استعمار همراه با اعتراضاتی از سوی ساکنان صحرای غربی بوده است.
در بعد خارجی، مغرب به رفتارهای بین‌المللی خاصی استناد می‌کرد که بر مبنای آن‌ها مدعی بود دولت‌های دیگر نیز حاکمیت مغرب بر کل یا بخشی از سرزمین صحرای غربی را پذیرفته‌اند؛ از جمله معاهدات منعقده با اسپانیا، آمریکا و بریتانیا بین سال‌های ۱۷۶۷ و ۱۸۶۱ که ضمناً مربوط به امنیت اشخاصی بود که کشتیشان در یکی از سواحل صحرای غربی یا در همسایگی آن غرق می‌شد و همچنین تعدادی معاهدات خاص دوجانبه در پایان قرن ۱۹ و آغاز قرن ۲۰. با وجود این، دیوان نتوانست به این نتیجه برسد که کشورهای دیگر حاکمیت سرزمینی سلطان مغرب را شناسایی کرده‌اند و سلاطین مغرب صرفا «اقتدار یا نفوذ شخصی» خود را بر روسای برخی قبایل اعمال می‌کردند.
بدین ترتیب، دیوان اعلام کرد که هیچ یک از رفتارهای داخلی و بین‌المللی نشان‌دهنده وجود یا شناسایی بین‌المللی پیوندهای حقوقی از نوع حاکمیت سرزمینی میان صحرای غربی و دولت مغرب نیست و نتیجه گرفت پیوندهایی با این ماهیت را نیافته است که اعمال قطعنامه ۱۵۱۴ مجمع عمومی بر استعمارزدایی در صحرای غربی و به ویژه اصل حق تعیین سرنوشت از رهگذر بیان آزادانه و واقعی اراده خلق‌های سرزمین را تحت‌الشعاع قرار دهد. بنابراین، دیوان حق تعیین سرنوشت را برای مردم ساکن صحرای غربی به رسمیت شناخت و ادعاهای مغرب بر این سرزمین را رد کرد.
در این میان، جبهه استقلال‌طلب «پولیساریو» که به عنوان نهضت آزادی‌بخش در ۱۹۷۴ تاسیس شده بود، در مقابل اشغال موریتانی و مغرب دست به مقاومت قهری زد. در دهه ۱۹۷۰، حدود ۱۶۰ هزار صحرایی یا همان مردم بومی صحرای غربی این سرزمین را به مقصد کمپ‌های پناهندگی در الجزایر و موریتانی ترک نمودند. پولیساریو با حمایت الجزایر مرکز فرماندهی خود را در جنوب غربی الجزایر برپا کرد و «جمهوری صحرایی عربی دموکراتیک» یا اختصاراً دولت «صدر» (SADR) را در سال ۱۹۷۶ بنیان نهاد. موریتانی که توانایی مقابله با پولیساریو را نداشت، با این گروه معاهده صلحی را امضا نمود و تمامی ادعاهای خود را در سال ۱۹۷۹ پس گرفت. مغرب نیز بخشی را که موریتانی مدعی آن بود اشغال نمود و در سال ۱۹۸۱ دیواری شنی ساخت و بدین وسیله ۸۰ درصد از صحرای غربی را که از پولیساریو اشغال کرده بود از پناهندگان صحرایی جدا نمود. مغرب و پولیساریو مدتی طولانی با یکدیگر درگیری نظامی داشتند تا این که سازمان ملل در سال ۱۹۹۱ موفق به برقراری آتشبس میان آن‌ها و تنظیم برنامه آشتی شد.
قطعنامه ۶۹۰ شورای امنیت در سال ۱۹۹۱ ماموریتی را برای سازمان ملل به منظور برگزاری یک همه‌پرسی در صحرای غربی ترتیب دید و گزینش میان استقلال و الحاق به مغرب را به عنوان موضوع همه‌پرسی پیشنهاد نمود اما برگزاری این همه‌پرسی هربار با مانع‌تراشی‌های مغرب دچار مشکل شد. بالاخره قطعنامه ۱۳۰۱ شورای امنیت در سال ۲۰۰۰ از طرفین خواست که گزینه‌های دیگری را به جای رفراندوم در نظر بگیرند اما تاکنون هیچ‌گونه توافقی حاصل نشده است. صحرای غربی یکی از ۱۷ سرزمینی است که همچنان در فهرست سرزمین‌های غیرخودمختار سازمان ملل باقی مانده‌اند و مستقل نشده‌اند. سازمان ملل در سال ۲۰۰۲ تصریح کرد که مغرب وضعیت «قدرت اداره‌کننده‌ی دوفاکتو» را در قبال صحرای غربی ندارد؛ چراکه اصولاً این امر در حقوق بین‌الملل به رسمیت شناخته نشده است. دیوان دادگستری اروپا نیز در یکی از آرای خود در فوریه ۲۰۱۸ اعلام نمود که موافقت‌نامه‌ی ماهی‌گیری میان اتحادیه اروپا و مغرب، شامل سواحل صحرای غربی نخواهد شد؛ چراکه مغرب بر این منطقه حاکمیت ندارد.
تاکنون ۴۶ دولت، عمدتاً آفریقایی، دولت صحرای غربی یا (SADR) را به رسمیت شناخته‌اند و این دولت به عضویت کامل اتحادیه آفریقا درآمده است. از سوی دیگر، برخی از کشورها به ویژه فرانسه و کشورهای عربی همواره روابط نزدیکی با مغرب داشته‌اند و برخورداری صحرای غربی از منابع غنی فلزی مانند سولفات باعث شده که مناسبات اقتصادی نقش مهمی در این میان داشته باشند. در مجموع، می‌توان گفت که مواضع دولتها درباره وضعیت صحرای غربی حسب کیفیت روابطشان با مغرب در نوسان بوده است و به همین دلیل جامعه بین‌الملل از اتخاذ اقدامات جدی مانند اعمال تحریم‌های بین‌المللی علیه مغرب برای وادار کردن آن به برگزاری همه‌پرسی و رعایت تعهدات بین‌المللی‌اش ناتوان بوده است. حال، اقدام دولت ترامپ در شناسایی حاکمیت مغرب بر صحرای غرب در چارچوب پروژه کلان برقراری روابط دیپلماتیک میان اسرائیل و دولت‌های عربی یک نقطه‌عطف به‌شمارمی‌آید.
چنان‌که می‌دانیم، مطابق رای دیوان در قضیه تیمور شرقی در سال ۱۹۹۵ و قطعنامه ۲۶۲۵ مجمع عمومی، حق تعیین سرنوشت جزو قواعد آمره حقوق بین‌الملل است و دولتها در رعایت آن تعهد عام‌الشمول دارند. تمامی دولتها در حمایت از حق تعیین سرنوشت ملت‌ها دارای منفعت حقوقی هستند و به موجب ماده ۴۱ طرح کمیسیون حقوق بین‌الملل درباره مسئولیت بین‌المللی دولت، دولتها نباید وضعیت ناشی از نقض قواعد آمره را به رسمیت شناخته و به حفظ آن کمک کنند. آن‌ها حتی برای پایان بخشیدن به آن وضعیت غیرقانونی باید از طریق تدابیر قانونی با یکدیگر همکاری کنند. به نظر می‌رسد دولت ترامپ با شناسایی حاکمیت غیرقانونی مغرب بر صحرای غربی، آشکارا این تعهد عام‌الشمول خود را نقض کرده باشد.
اگرچه شناسایی حاکمیت مغرب بر صحرای غربی توسط آمریکا تغییری در وضعیت حقوقی بین‌المللی این منطقه ایجاد نمی‌کند، از لحاظ سیاسی نیز این اقدام بعید است نتیجهای جز افزایش تنش میان دولت مغرب و جبهه پولیساریو داشته باشد. ضمن آن که طی سال‌های اخیر، نهادهای حقوق بشری گزارش‌های متعددی از نقض‌های مکرر حقوق بشر توسط هر دو طرف اختلاف، به ویژه مغرب، ارائه کرده‌اند. به طور خاص، مغرب متهم بوده است که با انتقال هزاران مغربی به مناطق تحت اشغال خود در صحرای غربی درصدد تغییر ترکیب جمعیتی این منطقه و در نتیجه پیروزی در همه‌پرسی تعیین وضعیت حاکمیتی آن است. اقدام اخیر دولت ترامپ، حتی با وجود اجماع احزاب آمریکا بر ضرورت عادی‌سازی روابط میان اعراب و اسرائیل، مخالفت نسبی هر دو حزب دموکرات و جمهوری‌خواه، از جمله سناتور جمهوری‌خواه جیمز اینهاف، از اعضای کمیته روابط خارجی سنا، را در پی داشته است. حتی جان بولتون، مشاور سابق امنیت ملّی دولت ترامپ و از طرفداران سرسخت اسرائیل، در مقاله‌ای در فارن پالیسی به شدت از این تصمیم انتقاد کرده است. در هر صورت، چنین پیداست که در آمریکا دولت جدید بایدن کار دشواری در عقب‌نشینی از تصمیم دولت ترامپ در شناسایی حاکمیت مغرب بر صحرای غربی و حفظ صلح و آتشبس در این منطقه ملتهب خواهد داشت.
منابع
Bolton, John, “Biden Must Reverse Course on Western Sahara”, foreignpolicy, DECEMBER 15, 2020, Available at: https://foreignpolicy.com/2020/12/15/biden-reverse-course-western-sahara/
Cage, Monkey, “The U.S. recognized Moroccan sovereignty over the disputed Western Sahara, Here’s what that mean”, Washington Post, Dec. 11, 2020, Available at: https://www.washingtonpost.com/politics/2020/12/11/us-recognized-moroccan-sovereignty-over-disputed-western-sahara-heres-what-that-means/
Declaration on Principles of International Law concerning Friendly Relations and Co-operation among States in accordance with the Charter of the United Nations, A/RES/2625 (XXV), 24 October 1970.
Declaration on the Granting of Independence to Colonial Countries and Peoples, A/RES/1514(XV), 14 December 1960.
Dudley, Dominic, “European Court Rules Against Morocco Again, Barring Western Sahara’s Waters From EU Fisheries Deal”, Forbes, Feb 27, 2018, Available at: https://www.forbes.com/sites/dominicdudley/2018/02/27/ecj-morocco-western-sahara-fisheries/?sh=17c4533927f3
International Law Commission, Draft articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts with commentaries, Report of the International Law Commission on the work of its fifty-third session, A/56/10, 2001
Western Sahara (Advisory Opinion), ICJ Reports 16 October 1975.
White House, “Proclamation on Recognizing The Sovereignty Of The Kingdom Of Morocco Over The Western Sahara”, Issued on: December 10, 2020, Available at: https://www.whitehouse.gov/presidential-actions/proclamation-recognizing-sovereignty-kingdom-morocco-western-sahara/
Zoubir, Yahia H., “Stalemate in Western Sahara: Ending International Legality”, Middle East Policy, 14, 2007, 158-177.
Zoubir, Yahia H., “The Western Sahara Conflict: A Case Study in Failure of Prenegotiation and Prolongation of Conflict”, California Western International Law Journal, 26, 1996, 173-213.