Tilman Rodenhäuser
Kubo Mačák
مشاوران حقوقی کمیته بین المللی صلیب سرخ
مترجم: مرتضی نادری؛ دانشجوی دکتری حقوق بین الملل عمومی دانشگاه علامه طباطبائی
در جریان دیجیتالی شدن دنیای امروز، دولتها و گروههای مسلح غیردولتی بطور فزایندهای از تواناییهای سایبری در عملیاتهای نظامی خود استفاده میکنند و به نظر میرسد که این روند، رو به رشد نیز باشد. با این حال، در خصوص نحوه اعمال چارچوبهای حقوقی موجود بر چنین اعمالی در فضای سایبری بحثی – عمدتاً در چارچوب دو فرآیند چندجانبه که تحت نظارت ملل متحد هستند- شکل گرفته است.
طی ۲۰ سال گذشته، موضع کمیته بین المللی صلیب سرخ بدون تغییر باقی مانده است: از دید ما، حقوق بین الملل بشردوستانه (که همچنین «حقوق جنگ» نیز نامیده میشود) بدون شک قابل اعمال بوده و در نتیجه موجب محدودیت در انجام عملیاتهای سایبری در زمان مخاصمات مسلحانه میشود (بعنوان مثال، بنگرید به اینجا، صفحات ۳۶-۳۷؛ یا اینجا، صفحه ۴).
با این حال، مسائل حقوقی فنی ممکن است بر مزایای واقعی حمایتهای بشردوستانه که از طریق اعمال این بخش از حقوق بر عملیاتهای سایبری ارائه میشوند، سایه اندازد. بنابراین، بجای بحثهای ملال آور، برای لحظهای تصور کنیم که حقوق بین الملل بشردوستانه بر عملیاتهای سایبری در طول مخاصمات مسلحانه اعمال نمیشود. در این صورت، درگیریهای مدرن به چه شکلی خواهند بود؟
ممکن است جمعیت غیرنظامی از دسترسی به خدمات اساسی همچون برق محروم گردد
انجام عملیاتهای سایبری علیه شبکه های توزیع برق بی سابقه نیستند. در زمان درگیریهای مسلحانه، ممکن است طرفین متخاصم وسوسه شوند که شبکه برق را در خاک دشمن هک کنند، برق مناطق پرجمعیت را قطع کنند و تمام تلاش خود را برای جلوگیری از وصل شدن مجدد آن بکار گیرند تا از این طریق توان دشمن یا روحیه جمعیت را تضعیف کنند. چنین حوادثی آسیبپذیری جمعیت غیرنظامی را در مناطقی که تحت تاثیری درگیریها قرار دارند، به شدت افزایش میدهد.
با این حال، در صورتی که چنین عملیاتهایی مستقیماً علیه اموال غیرنظامی بوده و یا انتظار برود که بطور اتفاقی به آنها آسیب وارد کنند، حقوق بینالملل بشردوستانه محدودیتهای آشکاری بر آن تحمیل میکند. اصل تفکیک که از سوی دیوان بینالمللی دادگستری بعنوان یکی از «اصول اساسی» تشکیل دهندهی «بنیان حقوق بشردوستانه» توصیف شده است، موجب ممنوعیت حمله به اموال غیرنظامی است. افزون بر این، قواعد حقوق بینالملل بشردوستانه، حمله به آندسته از اموالی که برای بقای جمعیت ضروری هستند را [و کاربرد نظامی ندارند]، نظیر تاسیسات آب آشامیدنی، ممنوع کردهاند. بنابراین، تمامی طرفین مخاصمات مسلحانه – از جمله کسانی که از ابزارهای سایبری استفاده میکنند – میبایست حملات خود را صرفاً معطوف به اموال نظامی کرده و باید دائماً مراقبت بعمل آورند تا جمعیت غیرنظامی و اموال غیرنظامی را از آثار ناشی از درگیریها دور نگاه دارند.
بدون حقوق بینالملل بشردوستانه، کدام چارچوب حقوقی میتواند از زیرساختهای غیرنظامی اساسی در برابر عملیاتهای سایبری نابودکننده در خلال درگیریهای مسلحانه محافظت موثر بعمل آورد؟ قطعی برق در مناطق پرجمعیت ممکن است چند روز یا حتی تا چند هفته ادامه داشته باشد. همانطور که در حوادث اخیر ایالات متحده مشخص شد، در آب و هوای سرد که گرمایش به منابع الکتریکی وابستگی دارد، نبود گرما میتواند به معنای واقعی کلمه تفاوت میان مرگ و زندگی باشد. همچنین، در چنین شرایط آب و هوایی، قطع برق میتواند موجب بروز خسارات بنیادین شود؛ بعنوان مثال، یخ زدن آب در لولهها، سبب ترکیدگی آنها شده و در نتیجه توزیع آب آشامیدنی را با اختلال روبرو سازد. با توجه به اینکه در جریان درگیریها، اغلب آسیبپذیری جمعیت [غیرنظامی] بیشتر میشود، خطر بروز صدمه در طول مخاصمات مسلحانه دقیق و محتمل است. محافظت از غیرنظامیان در چنین شرایط استثنایی، علت وجودی حقوق بینالملل بشردوستانه است.
بیماران بستری شده در بیمارستانها، در معرض خطر جدی قرار میگیرند
یکی دیگر از حوزه های بارزی که بشدت نیازمند حقوق بشردوستانه است، مربوط به انجام عملیاتهای سایبری علیه بخش خدمات درمانی در زمان مخاصمات مسلحانه است. اگر حقوق بشردوستانه بر چنین عملیاتهایی اعمال نگردد، ممکن است یک فرمانده نظامی بیپروا به این بیاندیشد که کدام موانع حقوقی وجود دارند که مانع از انتشار یک بدافزار میشوند که انتظار میرود رایانهها و شبکههای فعال در بیمارستانهای دشمن را از کار بیاندازد.
بار دیگر، حقوق بشردوستانه جای هیچ شک و شبههای در این خصوص باقی نمیگذارد. حقوق بشردوستانه حکم میکند که واحدهای درمانی، ترابری درمانی و کارکنان بخش درمان – فارغ از اینکه به نیروهای دشمن کمک میکنند یا به غیرنظامیان – باید محترم شمرده شده و در تمامی اوقات، از حمایت طرفین درگیر برخوردار باشند. بنابراین، همانطور که در مقالهای که سال گذشته منتشر کردیم با جزئیات بیان شده است، طرفین متخاصم نباید از طریق عملیاتهای سایبری آسیبی به زیرساختهای درمانی وارد کنند و باید احتیاط فراوانی داشته باشند تا از پدید آمدن تلفات جانبیِ ناشی از انجام چنین عملیاتهایی اجتناب کنند. همچنین، این تجزیه و تحلیل موجب فراهم آمدن بستری گردید تا در جریان روندی که به میزبانی دانشگاه آکسفورد برگزار شده بود، بیانیهای با امضای بیش از ۱۰۰ حقوقدان بینالمللی تدوین گردد و در آن بر این حمایت تاکید مجدد صورت گیرد (بنگرید به بند ۵).
در ماه مه ۲۰۲۰، رئیس کمیته بین المللی صلیب سرخ، آقای «پیتر مورِر» تاکید داشت که «حمله به بخش درمان، تصور ناشدنی است – و صادقانه بگویم ددمنشانه است – بویژه در زمان همهگیری بیماری کووید.» با اینحال، بدون ممنوعیتهای اعمالی از سوی حقوق بینالملل بشردوستانه، چه حمایتی قانونی در برابر خطر آسیب دیدن – و حتی بدتر از آن – حمله مستقیم سایبری به بیمارستان در طول یک مخاصمه مسلحانه وجود دارد؟ در واقع، همهگیری بیماری کووید-۱۹ یادآور آن است که حفاظت از بخش درمان بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد: اگر بیمارستانها نتوانند به کارکرد خود ادامه دهند، خدمات درمانی حیاتبخش در دسترس نخواهد بود.
ممکن است دولتهای ثالث، بطور ناخواسته اما بالقوه، در معرض صدمات سایبری بارز قرار گیرند
یکی از ویژگیهای کلیدی فضای مجازی ماهیت بهم پیوسته آن است. این بدان معنی است که انجام یک عملیات سایبری علیه یک سیستم خاص ممکن است بر سیستمهای دیگر نیز اثرگذار بوده و بطور بالقوه در سرتاسر جهان پیامدهای بدون تبعیض داشته باشد. بطور خاص، اگر یک بدافزار بگونهای برنامهریزی شده باشد که خودکار و بدون محدودیتهای جغرافیایی یا سایر محدودیتها گسترش یابد، ممکن است حداقل بر روی تمام دستگاههایی که از نرمافزار مشابهی استفاده میکنند، در هر کجا که باشند، اثر بگذارد.
بموجب حقوق بین الملل بشردوستانه، آندسته حملاتی که از ابزارها یا روشهای جنگی استفاده میکنند که امکان هدایت آنها علیه یک هدف خاص نظامی وجود ندارد، یا آنکه عواقب آن نمیتواند بشکلی قانونی محدود شود، ممنوع است. در بستر فضای سایبری، این بدان معناست که آنگونه ابزارهای سایبری که بدون تبعیض گسترش مییابند و سبب تخریب میشوند، غیرقانونی هستند. بر این اساس، ممنوعیت انجام حملات کورکورانه در حقوق بینالملل بشردوستانه، نه تنها از جمعیت غیرنظامی در مناطق متاثر از درگیریها حفاظت میکند بلکه – در عمل – از دولتهای ثالث نیز محافظت بعمل میآورد که ممکن است ناخواسته تحت تاثیر چنین حملاتی قرار گیرند.
بنابراین، تنظیم موثر فعالیتهای سایبری در طول مخاصمات مسلحانه، مربوط به تمامی دولتها است. اینکه در حال توسعه ظرفیتهای نظامی سایبری هستند یا خیر، هر کجا که هستند و فارغ از اینکه آیا در حال مخاصمه هستند یا آنکه اساساً زمانی درگیر یک درگیری مسلحانه بودهاند یا خیر، این مسئله صادق است.
محدودیتهای اعمال شده توسط حقوق بین الملل بشردوستانه موجب تفاوت [در رفتار دولتها] میشود
اما، آیا واقعاً اهمیتی دارد که حقوق بین الملل بشردوستانه بر عملیاتهای سایبری، به آن شکلی که تاکنون شرح داده شده است، رسماً اعمال میشود یا خیر؟ صرف نظر از این که آیا چنین عملیاتهای موجب قواعد ممنوع شده است یا خیر، میتوان گفت که هیچ بازیگر مسئولیتپذیری هرگز به بیمارستانها حمله نخواهد کرد یا اجازه نخواهد داد که غیرنظامیان تا سر حد مرگ منجمد شوند. از این گذشته، چنین رفتاری آنچنان ناشایست هست که نیازی نیست حقوق بینالملل بشردوستانه آن را محدود کند: آیا همگان واقف نیستند که [ممنوعیت حمله به] بیمارستانها و غیرنظامیان نیازی به بحث ندارد؟
با وجود این، تاریخ نشان میدهد که مسئله قابلیت اعمال حقوق بینالملل بشردوستانه و حفاظت آن از افراد متاثر از درگیریهای مسلحانه، دارای پیامدهای عینی و ملموس است. در حالی که قواعد حقوقی به ندرت تنها دلیل تعیینکننده در رفتار طرفین متخاصم هستند، نمونههای بسیاری وجود دارد که نشان میدهند حقوق بینالملل بشردوستانه موجب بروز تفاوت [در رفتار دولتها] میشود. بعنوان مثال، مطالعات نشان میدهند که نحوه برخورد با اسیران جنگی، از جانب دولتهای عضو «کنوانسیون ۱۹۲۹ رفتار با اسرای جنگی ژنو»، بسیار بهتر بوده است. در مقابل، رفتار با اسرای جنگی که تحت حمایت آن کنوانسیون قرار نداشتند، بطور قابل توجهی سختگیرانهتر بوده و منتج به مرگ و میر فراوان و رنجهای غیرقابل بیان شده است (برای نمونه بنگرید به اینجا، صفحه ۳؛ یا اینجا، بندهای ۵-۷ و ۱۲).
به همین دلیل است که دولتها خود را متعهد کردهاند که تا آنجا که مقدور است، چه در زمان صلح و چه در طول درگیریهای مسلحانه، قواعد حقوق بینالملل بشردوستانه را ترویج کنند. این تعهد مبتنی بر این ایده است که آشنایی صحیح با قواعد حقوق بینالملل بشردوستانه برای کاربرد موثر آنها و در نتیجه محافظت از قربانیان درگیریهای مسلحانه ضروری است. برای نیروهای مسلح، اطمینان یافتن از رعایت به حقوق بینالملل بشردوستانه یک اقدام پیچیده است که نیازمند اتخاذ روشهای رسمی و غیررسمی بمنظور بومیسازی قوانین محدودکنندهای است که توسط حقوق بینالملل بشردوستانه وضع شدهاند (اینجا را ببینید، صفحات ۲۸-۳۱). به منظور اطمینان حاصل کردن از اینکه تمامی سربازان متوجه شدهاند که در تمامی اوقات و بدون ذرهای تردید، [حمله به] چه افراد و اموالی ممنوع است، آموزش فشرده و مکرر تمامی ابعاد این قواعد، از جمله فضای مجازی، از اهمیت فراوانی برخوردار است.
سرانجام، قابلیت اعمال حقوق بینالملل بشردوستانه در عملیاتهای سایبری نیز یکی از پیششرطهای اساسی برای اطمینان یافتن از پاسخگویی در برابر هرگونه نقض [ حقوق مخاصمات] است. دولتها بطور قانونی موظفاند کسانی را که مرتکب جنایت جنگی شدهاند یا دستور به انجام چنین کاری دادهاند – بعبارتی دیگر، نقض جدی حقوق بشردوستانه – تحت پیگرد قرار داده و علیه آنها تعقیب کیفری بعمل آورند (بنگرید به اینجا، بند ۱۲). از این گذشته، حتی ممکن است در صفوف متخاصمان مسئولیتپذیر نیز «آدمهای ناباب» وجود داشته باشد که تصمیم میگیرند خارج از محدودیتهای تعیین شدهی یک رفتار قابل قبول عمل کنند. این واقعیت که چنین رفتاری در فضای مجازی رخ میدهد، دلیل بر آن نیست که با بیکیفرمانی به آن پاداش داده شود.
نتیجه گیری و مسیر پیشرو
مطمئناً، حقوق بینالملل بشردوستانه تنها حوزهای از حقوق بینالملل نیست که مشمول محدودیتهایی بر نحوهی رفتارهای سایبری خصمانه است. بطور خاص، دولتها در پروتکل الحاقی اول تصریح کردند که هیچ تفسیری از حقوق بینالملل بشردوستانه «نمیتواند به نحوی مورد استفاده قرار گیرد که مبنایی برای مشروعیت یا مجاز بودن هرگونه اقدام تجاوزکارانه یا هرگونه توسل به زور دیگری باشد که با منشور ملل متحد مغایرت دارد.» بعبارتی دیگر، یک عملیات سایبری که با حقوق بینالملل بشردوستانه مطابقت دارد کماکان ممکن است، بعنوان مثال، ممنوعیت توسل به زور را نقض کند. افزون بر این، برخی از اقدامات سایبری که در این مقاله از آنها یاد شد، ممکن است شامل سایر قواعد حقوقی بینالمللی نیز باشند که از آن جمله میتوان به اصول حاکمیت و عدم مداخله یا حقوق بینالملل بشر اشاره کرد – همانطور که قبلاً در ارزیابی حمایتهای حقوق بینالمللی در برابر حملات سایبری علیه بخشهای مراقبت درمانی ذکر کردیم.
با این حال، جای تردید نیست که از میان شاخههای مختلف حقوق بینالملل، حقوق بشردوستانه نقش اصلی را در محافظت از غیرنظامیان در برابر خطرات ناشی از درگیریهای مسلحانه ایفا میکند. همانطور که دیوان بینالمللی دادگستری قاطعانه اعلام کرده است که حقوق بینالملل بشردوستانه مجموعهای از قواعد است که «بر رفتارهای خصمانه در جریان یک درگیری مسلحانه حاکم بوده و هدف از آن حفاظت افراد و اموال مختلف است» (بند ۱۵۳). همچنین، برخلاف سایر قواعد فوقالذکر، زمانی که گروههای غیردولتی مسلح طرف یک مخاصمه مسلحانه باشند، حقوق بینالملل بشردوستانه بلاشک آنها را ملزم به رعایت خواهد ساخت (بنگرید به اینجا، بندهای ۵۳۹–۵۴۲، یا اینجا، صفحه ۸). بنابر همه این دلایل، درک این موضوع ضرورت دارد که در ارتباط با دستههای مختلفی که دیوان بینالمللی دادگستری ذکر کرده است، حقوق بینالملل بشردوستانه تا چه حدی در برابر صدمات سایبری حمایت بعمل میآورد؛ اعم از اینکه این دستهها، غیرنظامیان نواحی جنگزده، بیماران و کارکنان یک بیمارستان باشند یا آنکه همچون زیرساختهای اساسی غیرنظامی، جز اموال محسوب شوند.
همانطور که ملاحظه شد، استفاده از عملیاتهای سایبری در درگیریهای مسلحانه میتواند دارای عواقب بشردوستانه عینی باشد – خصوصاً اگر به نحوی بکار گرفته شوند که با حقوق بینالملل بشردوستانه مطابقت نداشته باشند. همانطور که در پیشنویس گزارش کارگروه با دستورکار آزاد ملل متحد ذکر شده است – که در طول هفته منتهی به نگارش این متن در حال مذاکره بود – « در بستر یک درگیری مسلحانه، حقوق بینالملل بشردوستانه، تهدیدات و آسیبهای احتمالی را چه برای افراد و اموال غیرنظامی و چه برای سربازان کاهش میدهد» (بند ۸۴؛ برای زمینههای بیشتر بنگرید به تفسیریه کمیته بینالمللی صلیب سرخ بر این گزارش). دولتهای بیشتری بر قابل اعمال بودن حقوق بینالملل بشردوستانه بر عملیاتهای سایبری انجام شده در طول مخاصمات مسلحانه تصریح کردهاند. از نظر ما، پیوستن همه دولتها به این اجماع رو به رشد، ضروری است. جامعه بینالمللی نباید جای هیچگونه تردیدی را باقی بگذارد: حتی جنگهای سایبری نیز، محدودیتهایی دارند.
* “Even ‘cyber wars’ have limits. But what if they didn’t?”, available at: https://www.ejiltalk.org/even-cyber-wars-have-limits-but-what-if-they-didnt/