استانداردهای جهانی مربوط به تحقیق در خصوص گورهای دسته جمعی
ترجمه و تلخیص: امیرحسین محبعلی (دانشجوی دکتری حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبائی)
ویراستار علمی: دکتر ستار عزیزی
- موضوع مشکل ساز
گورهای دسته جمعی میراث متداول مخاصمات و از موارد نقض فاحش حقوق بشر است. بزرگی این موضوع حیرت انگیز است: در عراق بیش از 200 گور دسته جمعی با 12000 قربانی در سرزمینی که قبلاً تحت کنترل داعش بود، پیدا شده است. در سربرنیتسا، بوسنی، حدود 17000 از بقایای اجساد انسانها در 94 گور دسته جمعی و در 337 منطقه کشف شده است که در این میان، 6982 نفر شناسایی شده اند. مکزیک یک پایگاه اطلاعاتی مربوط به گورهای دسته جمعی ایجاد کرده است که کمیسیون ملی حقوق بشر تاکنون 855 مورد را ثبت نموده است که شامل 1548 جسد است. علاوه بر این، اکتشافات اخیر گورهای دسته جمعی در لیبی در تحقیقات دیوان کیفری بینالمللی لحاظ خواهد شد.
این گورها در بر دارندهی شواهدی است که برای تحقق موثر حقیقت، عدالت و اهداف پاسخگویی در چندین سطح ضروری است: برای خانوادههای قربانیان، جوامع آسیبدیده، کشورهای در حال گذار و جامعه بینالمللی. در حالی که اهمیت محافظت و تحقیق در مورد گورهای دسته جمعی بحث برانگیز و اختلافی نیست، سوالی که باقی مانده این است که چگونه میتوان و باید از گورهای دسته جمعی محافظت و تحقیق کرد؟ پروتکل تازه منتشر شده بورنموث[2] در مورد حفاظت از و تحقیقات درخصوص گورهای دسته جمعی (پروتکل) میخواهد به این پرسش که مشتمل بر استانداردهای مشترک جهانی که به طور مشترک توسط متخصصان برجسته در این زمینه تهیه شده است را پاسخ دهد.
- تحولات اخیر
امسال بیست و پنجمین سالگرد اولین تحقیقات در مورد گورهای دسته جمعی تحت توجهات دیوان کیفری بین المللی برای یوگسلاوی سابق (ICTY) است که در آن در مورد بررسی مسائل مربوط به گورهای دسته جمعی، برای اهداف کیفری بین المللی چیزهای زیادی آموخته شد. در سال 1996 کمیسیون بین المللی مفقودین (ICMP) برای اطمینان از همکاری دولتها در مکانیابی افراد گمشده تاسیس شد و کمیته بین المللی صلیب سرخ نیز در زمینه هماهنگی واکنشهای بشردوستانه در بالکان فعال شد.
تعدادی “رویکردهای عملی بهتر” برای نبش گورهای دسته جمعی در میان بازیگران مختلف در این زمینه مانند کمیسیون بین المللی مفقودین، پزشکان در خدمت حقوق بشر و تیم انسان شناسی پزشکی قانونی آرژانتین در حال انجام است. پروتکل تازه منتشر شده بورنموث در مورد حفاظت از گورهای دسته جمعی و تحقیقات در مورد آنها، اولین سند در این زمینه است که استانداردهای مشترک جهانی را در بر میگیرد.
در سال 2019، کمیته ناپدیدشدگان اجباری سازمان ملل متحد، اصول راهنمای خود برای جستجوی افراد ناپدید شده را صادر کرد. چند هفته بعد، شورای امنیت سازمان ملل متحد قطعنامه 2474 را در مورد مفقودین منتشر کرد. این سند، اولین قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل در مورد این موضوع بود. در همان سال، کمیسیون بین المللی مفقودین اصول خود را ارائه داد، که بر اساس آن و با اشاره خاص به نقش و مسئولیت دولت (اصول پاریس، p1)، “اجماع جهانی در حال ظهور در مورد چگونگی رسیدگی به مسئله مفقود شدن افراد را منعکس و پیش می برد”. کمیته جهانی صلیب سرخ نیز بصورت مشابه، در نوشتار سال 2020 خود با عنوان “همراهی با خانوادههای افراد گمشده: یک کتابچه راهنمای عملی”، توجهات را به سمت خانواده های مفقودین جلب نمود.
نیازها و نقش خاص خانواده های مفقودین، به طور رسمی در گزارش نوامبر 2020 گزارشگر ویژه سازمان ملل در مورد اعدامهای فرا قضایی، فوری یا خودسرانه (دکتر آگنس کالامارد)، مورد شناسایی قرار گرفته اند که عبارتند از: “شناسایی هویت مرده در هسته اصلی آن، شناخت رنج خانوادههایی که از سرنوشت عزیزانشان اطلاع ندارند. بدون شناسایی و تشخیص قانونی مرگ، خانوادههای مفقودین نه تنها در غم و اندوه خود از عزت و کرامت محروم میشوند، بلکه با موانع شدید اعمال حق ارث نیز روبرو میشوند. (بند 28)”
وی ادامه داد که “در تمام شرایط، مشاوره با خانوادهها و جوامع آسیب دیده، از اهمیت بالاتری برخوردار است” (بند 35).
- تحولات پروتکل
با این پیش زمینه، پروتکل مجموعه ای منسجم و جهانی از اصول راهنما، رویه ها و استانداردهایی که مربوط به موضوع گور دسته جمعی است را برای همه بازیگرانی که درگیر این روند (ها) هستند، ارائه می دهد. این امر نشان دهنده بسیاری از پیچیدگیها، تعاملات، ویژگیهای زمینهای و زمینه ها و منابع لازم برای انجام یک تحقیق موثر در زمینه گور دسته جمعی، با تمرکز بر اطلاع رسانی به تصمیم گیرندگان قبل از شروع چنین تلاشی است.
پروتکل، خود کاملاً مطابق مقررات قانونی بین المللی بوده و حقوق بینالملل بشر و حقوق بینالملل بشردوستانه و حقوق بینالملل کیفری را در جاهایی که قابل اعمال هستند را با هم ترکیب کرده و به بین آنها پل میزند. با این کار، دلیل منطقی قانونی برای محافظت از گورهای دسته جمعی و نبش قبر مناسب فراهم می کند.
در صورت عدم تعریف مشترک از گور جمعی در حقوق بینالملل، این تعریف مورد استفاده قرار میگیرد: “یک منطقه مشخص شامل تعداد زیادی (بیش از یک) از بقایای اجساد انسانها دفن شده، پخش شده یا پراکنده بر روی زمین (از جمله بقایای اسکلت، مخلوط و تکه تکه)، که شرایط نحوه مرگ و یا رهاسازی جسد، لزوم انجام تحقیقات را نشان میدهند”.
- یک رویکرد گاه‌شماری و تاریخی
پروتکل ضمن انعکاس ماهیت پیچیده گورهای دسته جمعی و نیاز به هماهنگی دقیق تحقیقات در مورد گورهای دسته جمعی مطابق با حکومت قانون و ضمن توجه به پیچیدگی های بسیاری از رشته ها و حرفه ها که همزمان در حالی که توجهشان به نیازهای متعدد و گاهی متنوع خانواده ها و جوامع آسیب دیده است درگیر تحقیقات هستند، مراحل زمانی تحقیقات گورهای دسته جمعی را به طریق ذیل تبیین می نماید:
کشف اولیه محل و در دسترس بودن روش های گزارش دهی ایمن؛ چالشهای دستیابی به محل (از جمله مکانهایی که زمین خصوصی است)، موضوعاتی که به حفاظت از محل مربوط می شوند – چه از نظر فیزیکی و چه از نظر دیجیتالی، تحقیق محل از جمله مسئولیت کلی و عملیاتی، ترکیب بالقوه تیم و کانال های ارتباطی برای خانواده های قربانیان و رسانه ها. شناسایی بقایای اجساد انسانها توسط پزشکی قانونی؛ جمع آوری و استفاده از شواهد گور دسته جمعی در دادگاه؛ بازگرداندن بقایای باقی مانده و مصنوعات به اعضای خانواده، راه های نیل عدالت تبعی برای خانواده ها.
- تاثیر و طرفداری
این پروتکل همچنین به یک نکته احتیاط آمیز توجه میکند: تحقیقات در مورد گورهای دسته جمعی، فرآیند بسیار پیچیده، طولانی و پرهزینهای است که به برنامهریزی، هماهنگی، منابع، مجوز رسمی و اراده سیاسی احتیاج دارد. این تحقیقات تأثیر قابل توجهی بر افراد بازمانده و خانوادهها، شاهدان، گروههای قربانی، جوامع متأثر، آژانسهای تخصصی، سازمانهای غیردولتی، مقامات محلی، منطقهای و ملی و نهادهای دولتی و نهادهای فراملی مانند کمیسیونهای تحقیق سازمان ملل و سازمانهای بینالمللی خواهند داشت. معمولا در اوضاع و احوالی که جنایات در مقیاس گسترده ای ارتکاب یافته باشند، ممکن است نبش قبر، شناسایی و بازگرداندن تمام قربانیان از یک گور دسته جمعی امکان پذیر نباشد. علیرغم فشار عاطفی اجتناب ناپذیر، محققان باید از دادن قولی که ممکن است قادر به انجام آن نباشند به خانواده ها خودداری کنند.
همه اینها نیاز به اصول عملیاتی اساسی زیر را تقویت مینمایند:
- آسیب نرساندن،
- امنیت جسمی و عاطفی،
- استقلال و بی طرفی،
- محرمانگی،
- شفافیت،
- ارتباطات،
- انتظارات واقع بینانه.
پروتکل به عنوان ابزاری برای آموزش و ظرفیت سازی برای تمامی افراد دخیل در تحقیقات گورهای دسته جمعی، مناسب است. این پروتکل به عنوان ابزاری قابل دسترس طراحی شده است که به نسل بعدی محققان، در تحقیقات گورهای جمعی و اقدامات حفاظتی کمک میکند. یازده نسخه ترجمه شده برای دسترسی تمامی مناطق جهان آماده شده است: متأسفانه گورهای دسته جمعی، یک پدیده جهانی است.
- گامی در مسیر درست با برنامه عملی برای آینده (agenda)
سوریه، یمن و عراق ممکن است در نتیجه مخاصمات مسلحانه، کانون گورهای دسته جمعی امروزی باشند، اما میراث گورهای دسته جمعی، دههها پس از ایجاد آنها احساس میشود. تنها در منطقه بالکان غربی، هنوز سرنوشت 11000 نفر اشخاص ناپدید شده نامشخص است.
فراتر از رویکرد مبتنی بر حقوق فردی در مورد حفاظت و تحقیقات از گورهای دسته جمعی، گورهای جمعی پیامدهای اجتماعی نیز دارند. در چارچوب رویه قضایی رو به رشد، حق مردم در دانستنِ آنچه اتفاق افتاده است نه تنها به عنوان الزامات یک جامعه دموکراتیک بلکه به عنوان یک وسیله آموزشی برای جلوگیری از تکرار وقایع خواهد بود. رسیدگی قانونی و محترمانه به گورهای دسته جمعی در چارچوب حقیقت و عدالت، امری ضروری در قبال خانوادههای قربانیان و به طور کلی در قبال جامعه است.
[1] . https://www.ejitalk.org/universal-standards-for-investigation-of-mass-graves/
[2] . Bournemouth Protocol