چیزی فراسوی حقوق، شاید کمی هم بیشتر

 .[۱]

“حقوق بین الملل چه راهکارها و توصیه هایی در جهت پیشگیری و یا حل بحران های اجتماعی ‐ زیست-محیطی ارائه می کند؟”

لختی درنگ در خصوص بحران خوزستان عزیزمان

به قلم دکتر ندا کردونی پژوهشگر حقوق بین الملل و مدرس دانشگاه

هرچند بسیاری بر این باورند که حقوق بین الملل به دلیل عدم و یا ضعف در ضمانت اجرا، نتوانسته یک نظام حقوقی به معنای واقعی کلمه را سامان ببخشد، اما امروزه می توان مدعی شد که حقوق بین الملل، محملی برای ارتقای دانش در تمامی حوزه هایی شده است که به نوعی در ارتباط با تهدید ها و فرصت های مشترک جوامع بشری است. حقوق بین الملل هرچند  در زمینه متعهد ساختن و پاسخگو نمودن بازیگران در جامعه ی بین المللی با چالش مواجه است، اما به همان میزان توانسته است تجارب مشترک جوامع مختلف را گرد هم بیاورد و آنها را در قالب توصیه های سیاستی و مدیریتی در اختیار کلیت جامعه ی بشری قرار دهد. از این رو مراجعه به حقوق بین الملل گاه می تواند به منظور آگاهی از دانش موجود در خصوص یک حوزه ی خاص مانند پیامدهای تهدیدات محیط زیستی برای جوامع بشری باشد و نه یافتن باید و نبایدهای قانونی و الزام آور. شایان ذکر است که دور از ذهن نخواهد بود که توصیه های مدیریتی برآمده از این دانش مشترک ممکن است در طی زمان به حقوق نرم و در مواردی به حقوق سخت(الزام آور) تبدیل گردد.

رخدادهای اخیر در کشورمان و به ویژه در خوزستان، ابعاد مختلفی دارد که می تواند از زوایای مختلفی مورد بررسی قرار گیرد. موضوعاتی چون چالش های محیط زیستی، پروژه های انتقال آب، انتظارات مشروع و حقوق جوامع بومی، اقوام و اقلیت ها،  از سوی حقوق بین الملل هم در حوزه هنجار سازی و هم در حوزه آگاهی بخشی و ارتقای دانش( که من آن را زیرمجموعه نقش پیشگیرانه حقوق بین الملل به منظور کاهش تهدیدات علیه حقوق بشر، صلح و امنیت جوامع انسانی می دانم) همواره مورد توجه بوده است. در این مجال، به بررسی موضع گیری های حقوق بین الملل در خصوص ۱) شرایط و معیارهای انتقال آب۲) جایگاه و چرایی اهمیت منابع آبی برای جوامع بومی ۳) ضرورت برخورد با سخنان نفرت زا و عدم مدارا در شبکه های اجتماعی دیجیتال می پردازم.

• پروژه های انتقال آب : بایدها و نبایدها.

برنامه بین دولتی آب شناسی(هیدرولوژی) یاIHP  وابسته به سازمان ملل متحد است و از سال ۱۹۷۵ تا کنون در حوزه های مختلف تحقیقات و مدیریت آب به انتشار توصیه ها و راهنمایی هایی مشغول است.  این نهاد بین المللی اصلی ترین مأموریت خود را تلاش در جهت حفظ امنیت آبی و تاثیرات تحولات مرتبط با آب در جوامع انسانی می داند.[۲] این برنامه توصیه می کند که در پروژه های انتقال آب بین حوضچه ای بایستی ۵ معیار ذیل رعایت گردد: نیاز جدی ناحیه مقصد به آب انتقالی، عدم تاثیر انتقال آب در سرعت توسعه حوضچه ی مبدا، ارزیابی کامل و جامع آثار زیست محیطی طرح انتقال آب، ارزیابی کامل و جامع آثار اجتماعی و فرهنگی پروژه ی انتقال آب، تقسیم عادلانه منافع حاصل از این طرح بین دو حوضچه مبدا و مقصد.

• حق بر آب : از حق بر زندگی سالم تا هویت فرهنگی جوامع محلی _ بومی.

بسیاری از قطعنامه های مجمع عمومی سازمان ملل متحد، حق بر آب آشامیدنی سالم را برآمده از استانداردهای لازم برای زندگی دانسته اند که در بسیاری از اسناد حقوق بشری بر آن تاکید شده است. نظریه عمومی (جنرال کامنت) شماره ۱۵[۳] مرتبط با میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، نقض تعهدات در این خصوص را اینگونه توصیف می کند: تخصیص ناکافی و یا نادرست منابع عمومی به نحوی که منجر به عدم تأمین حق بر سلامت افراد یا گروه ها گردد.

حق بر آب با بسیاری از حقوق دیگر مانند حق بر دسترسی به اطلاعات، حق بر سلامت، حق بر مشارکت، حق بر عدم تبعیض و همچنین حقوق فرهنگی نیز در ارتباط است.  توجه به آثار حق بر آب در برخی از حقوق مانند حق بر سلامت و یا حق بر کیفیت متناسب زندگی نبایستی ما را از آثار تأمین یا عدم تأمین این حق بر دیگر حقوق فردی و گروهی غافل کند.  برنامه ی محیط زیست سازمان ملل تلاش های بسیاری به منظور آگاهی بخشی در خصوص اهمیت و جایگاه طبیعت و محیط زیست برای جوامع محلی و بومی داشته است. طبیعت در سرزمین هایی که این گروه ها زندگی می کنند به شکل قابل توجهی در تأمین غذا، درمان های سنتی، اشتغال و آداب و رسوم فرهنگی آنان تأثیر گذار است. همچنین حقوق گروه های در معرض آسیب مانند زنان، کودکان و توان جویان نیز به شکل بسیار جدی با تأمین حق بر آب گره خورده است. [۴]

همچنین در اسناد بین المللی بسیاری بر این نکته تأکید شده است که مدیریت منابع آبی می تواند متکی بر دانش بومی جوامع باشد. جوامعی که حول منابع آبی زیست می کنند به شکل سنتی آگاهی و دانش لازم در خصوص چگونگی اداره ی این منابع را در اختیار دارند. از سوی دیگر، به عنوان نمونه سازمان بین المللی کار بر این مهم تأکید داشته است که بقای فرهنگی بسیاری از گروه ها با بهره مندی آنها از منابع طبیعی پیرامونشان گره خورده است.[۵]

• شبکه های اجتماعی دیجیتال: عدم مدارا و سخنان نفرت انگیز[۶] علیه گروه های اقلیت و در معرض آسیب.

مرکز موضوعات مرتبط با اقلیت[۷] سازمان ملل متحد، در  سند توصیه نامه ای که در ژانویه ۲۰۲۱ منتشر نموده است بر توجه و اهتمام دولت ها، نهادهای بین المللی، پلت فرم های دیجیتال و جامعه مدنی نسبت به مبارزه با  نشر هرگونه سخنان تحریک آمیز و نفرت انگیز بر علیه اقلیت ها و گروه های در معرض آسیب و بر مبنای تبعیض زبانی؛ قومی، نژادی و فرهنگی تأکید کرده است.  در این سند بر ضروت قانون گذاری بر مبنای حقوق بشر در جهت مبارزه با سخنان نفرت انگیز و عدم مدارا از سوی دولت ها و قاعده مند نمودن فعالیت های شبکه هاب اجتماعی دیجیتال در این خصوص تأکید شده است. همچنین توصیه شده است که « سخنان نفرت انگیز » بهتر است از سوی نهادهای بین المللی به روشنی تعریف گردد. همچنین بر همکاری مشترک همه ی ذینفعان در جهت ارتقای یک فضای دیجیتال تکثرگرا و همراه با مدارا و دور از تبعیض تأکید شده است.[۸]

• مسیر پیش رو

بحران های محیط زیستی امروزه بیش از هر زمان دیگر،  با تبدیل شدن به چالش های امنیتی و مورد تهدید قرار دادن حقوق بنیادین انسان ها، در عرصه ی حقوق بین الملل مورد توجه قرار گرفته اند.  در این مسیر اما متأسفانه، ساز و کارهای هنجار ساز موجود حقوق بین الملل، بیش از آنکه بر پیشگیری از چنین بحران هایی اهتمام داشته باشد، بر مواردی نظر دارد که به شکلی از منازعه ی خشونت آمیز تبدیل شده اند. در تلاش های پراکنده ای هم که در این خصوص وجود دارد(مانند سیستم هشدار پیش دستانه در سازمان ملل)[۹]، محور همچنان پیشگیری از منازعات خشونت  آمیز است و با بحران های محیط زیستی تنها در حد دلایل ریشه ای منازعات برخورد می شود. . این مهم سبب شده است تلاش های سازمان های بین المللی در چنین مواردی، با رویکردهای امنیتی تعریف  و تفسیرگردد و از سوی دولت ها با استقبال کمی مواجه گردد و در نتیجه همکاری های لازم در این خصوص صورت نگیرد.  توجه به مسائل زیست محیطی ، پیش از آنکه تبدیل به یک چالش امنیتی گردد و تلاش برای پیشگیری از امنیتی شدن چنین مقولاتی، امری است که می توان امید داشت، نظام حقوق بین الملل در آن بیش از گذشته نقش آفرینی نماید.

 مسئله ی انتقال آب از سرچشمه های کارون در سالهای اخیر، بارها موجب اعتراض در استان خوزستان شده است و در مواردی تبدیل به اختلافات استانی و قومی نیز شده است. پاسخ به این پرسش اساسی که آیا کم آبی در خوزستان ناشی از تغییرات آب و هوایی و خشکسالی است و یا برآمده از سومدیریت و سیاست های نادرست در زمینه ی مدیریت آب می تواند اولین و اصلی ترین گام در جهت کاهش تنش ها باشد. این مهم که تحقیقات و بررسی ها به منظور پاسخگویی به این پرسش چه میزان بی طرفانه و مبتنی بر داده های دانش محور و تجارب جهانی باشد، بر فرآیند اعتماد سازی بین شهروندان و کارگزاران حکومتی اثر بخش باشد.  به نظر می رسد در جهت کاستن از تنش ها، بهره مندی از استانداردها و تجارب بین المللی چه در حوزه ی مدیریت آب و چه مدیریت فضای مجازی می تواند راهگشا و اعتمادزا باشد.  به هر میزان در این روند، بر اطلاعات علمی، واقعی و بی طرفانه تأکید گردد و از نشر اطلاعات نادرست و جعلی جلوگیری گردد، می توان به رفع اختلافات و نارضایتی ها در یک فضای مسالمت آمیز، امید داشت.

[۱] برگرفته از شعر « من عاشق چشمت شدم» از زنده یاد افشین یداللهی.

[۲] See :https://en.unesco.org/themes/water-security/hydrology

[3] این نظریه عمومی در سال ۲۰۰۲ توسط کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سازمان ملل ممنتشر شده است.

[۴] See: https://www.unep.org/news-and-stories/story/indigenous-peoples-and-nature-they-protect .

[5] ILO Convention on indigenous and tribal peoples, 1989 (No.169)

[6] Hate speech.

[7] The Forum on Minority Issues.

[8]General assembly, Recommendations made by the Forum on Minority Issues at its thirteenth session on the theme “Hate speech, social media and minorities”, ۲۶ January 2021.

[9] Early warning system.