نویسنده Susann Aboueldahab:
مترجم: پویا برلیان-پژوهشگر و دانشجوی دکتری حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی
ویراستار علمی: دکتر فاطمه کیهانلو
در تاریخ ۱۴ آپریل سال ۲۰۲۱ مراجع قضایی ویژه کلمبیا برای صلح (Jurisdicción Especial para la Paz(JEP)) وارد عرصۀ جدیدی شد: JEP پنج شخص دگرباش جنسی را به عنوان قربانیان مخاصمه مسلحانه کلمبیا اعلام کرد و مشخص کرد که آزار و اذیت جنسی ایشان میتواند به عنوان جنایت علیه بشریت محسوب شود. این تصمیم به دو دلیل پیشرو است: نخست، JEP برای اولین‌بار صلاحیت خود را دررابطه با این جنایت بینالمللی اعلام کرد. دوم، JEP مقرر کرد که آزار و اذیت جنسی شامل گرایشات و هویتهای مختلف جنسیتی میشود که خود سبب ایجاد سابقه ای مهم در حقوق بین‌الملل کیفری است.
یادآوری سریع: مراجع قضایی ویژه کلمبیا برای صلح(JEP)
JEP در نتیجۀ توافق صلح نهایی که در سال ۲۰۱۶ میان حکومت کلمبیا و نیروهای مسلح انقلابی کلمبیا-ارتش مردمی امضا شد، به وجود آمد. در بطن این توافقنامه که پایان رسمی بیش از ۵۰ سال مخاصمه مسلحانه داخلی(غیر بین المللی) را اعلام می‌کند، نظام جامع حقیقت، عدالت، جبران خسارات و عدم تکرار وجود دارد. JEP تنها نظام قضایی است که طراحی شده تا عدالت را برای کسانی‌که به طور مستقیم یا غیرمستقیم در مخاصمه مسلحانه داخلی(غیر بینالمللی) شرکت داشتند به ارمغان بیاورد و از حقوق قربانیان حمایت کند.
رویکرد حساس جنسیتی دغدغه اصلی توافق صلح و روند تقنینی حاکم بر آن است که بر JEP حاکم میباشد. این رویکرد در پی آن است که در فهم گسترده‌تر از آسیب‌های جنسیتی ناشی از مخاصمات مسلحانه مشارکت کند. نکته حائز اهمیت آن که این رویکرد فراتر از درنظر گرفتن پویایی اجتماعی و روابط قدرت میان زن و مرد، گام برمی‌دارد. این رویکرد همچنین بر اشخاصی اعمال میشود که به جهت گرایشات یا هویتهای جنسی خود هدف قرار گرفته‌اند. از این رو JEP از نگاه جامع غیر باینری(غیر دودویی)[۱] مسائل جنسیتی پیروی می‌کند و به الگوهای تبعیض‌آمیز ناشی از آن، به ویژه مدنظر قرار دادن موقعیت زنان و اشخاص دگرباش جنسی، توجه دارد. به علاوه، JEP، دید میان‌بخشی(میاننواحی) را جهت درک ابعاد چندجانبۀ آسیب‌های بوجود آمده، اتخاذ نموده است.
دگرباشان جنسی و مخاصمه مسلحانه کلمبیا
شعبۀ حقیقت‌یاب JEP وظیفه داشت تا دررابطه با پرونده هایی که نماد آزار دگرباشان جنسی بودند، تحقیقات را انجام دهد و پنج شخص دگرباش جنسی را به عنوان قربانی در قضیه ماکرو ۰۰۵ (macro case 005) معرفی کند. این قضیه به ویژه بر آثار خاص خشونت در مخاصمه مسلحانه در دو بخش کلمبیایی “کائوکا شمالی”(northern Cauca)و “بایه دل کائوکا جنوبی”(southern Valle del Cauca) متمرکز است.
گزارشی که سازمان مردم‌نهاد کلمبیایی Corporación Caribe Afirmativo در اوایل امسال به JEP ارسال کرده بود، مبانی مطابق با واقعیت‌های پیش‌آمده را برای اتخاذ تصمیم شعبه فراهم کرد. این گزارش دربردارندۀ مدارکی پیرامون چگونگی رنج‌بردن این پنج دگرباش جنسی از تهدیدات، خشونت‌های جنسی، آسیب‌های جسمانی، آزار و اذیت، شکنجه، بازداشت‌های خودسرانه، آدم‌ربایی و جابجایی اجباری به جهت گرایشات و هویت جنسی و حالات ایشان بود. نیروهای انقلابی نظامی کلمبیا، نیروهای امنیتی و گروه‌های شبه‌نظامی در کائوکا شمالی، آن‌طور که ادعا شده، مرتکب این رفتارها شده بودند.
هر سه بازیگر نظامی ادعا کردهاند که افراد دگرباش را مورد هدف قرار می‌دادند تا به عنوان بخشی از راهبرد خود بتوانند بر جمعیت کنترل داشته باشند و مشروعیت اجتماعی در رقابت برای رسیدن به قدرت را کسب کنند. آن‌ها مردم محلی را از طریق برقراری نظم اخلاقی و اجتماعی و مجازات یا محروم کردن هر شخصی که از آن‌ها منحرف می‌شد، کنترل می‌کردند. هویتهای جنسی متنوع و گرایشات جنسی مصداق چنین انحرافاتی بودند که تهدیدی برای تضعیف نظم اجتماعی تحمیل شده توسط بازیگران نظامی بر محلهها و بخشهای تحت کنترل ایشان، تلقی می‌شدند. ( به بند ۲.۲.۱ از رای رجوع کنید). از این رو این نظم اجتماعی، بر اساس گزارشات، به الگویی برای آزار و اذیت و خشونت علیه اشخاص دگرباش جنسی که بین سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۲ هویتشان فاش شد، منتهی شد. (بند ۲.۲.۲).
شعبۀ حقیقت‌یاب JEP در رای خود تاکید داشت که رفتارهای توام با خشونتی که علیه اشخاص دگرباش جنسی در چارچوب معروف به کارزارهای «پاکسازی اجتماعی» در کنار تجاوزات جنسی به عنوان مجازات و تادیب و اصلاح صورت گرفته، بیانگر اثر پاک‌نشدنی وحشی‌گری علیه گرایشات و هویتهای متنوع جنسی در مخاصمه مسلحانه است. (بند ۳۸). شعبه بیان کرد که تبعیض مبتنی بر گرایشات و هویتهای جنسی مختلف اعضای اجتماع دگرباشان جنسی در قواعد حقوق بین‌الملل بشر و قواعد حقوق بشر منطقه‌ای و ملی منع شده است (بند ۱۴) و استدلال کرد:
“جامعه‌ای که به کرامت انسانی و دموکراسی احترام می‌گذارد، باید به تنوع جنسیتی و فرهنگی به طور مسالمت‌‌آمیز احترام بگذارد و بنابراین ارتکاب جرایم توام با خشونت علیه جامعۀ دگرباشان جنسی برمبنای انگیزه‌های تبعیض‌آمیز نقض جدی حقوق بشر ایشان محسوب میشود.” (بند ۱۶، موکد).
بر اساس این یافته، شعبه نتیجه گرفت که:
JEP” ، از صلاحیت رسیدگی به آزار و اذیت جامعۀ دگرباشان جنسی به جهت رفتار تبعیض‌آمیز بر مبنای گرایشات و هویت جنسیتی برخوردار است (…). این جرایم در صورتی که به صورت گسترده یا به طرز سیستماتیکی از طریق رفتارهایی مثل قتل، نابودی و قلع و قمع، برده‌داری، جابجایی اجباری، محرومیت شدید از آزادی جسمانی، شکنجه، تجاوز، بردگی جنسی، خشونت جنسی و ناپدیدسازی اجباری و دیگر اقدامات ضدبشری با ماهیتی مشابه با آنچه سبب بروز رنج شدید و تهدید جدی علیه تمامیت جسمانی یا روانی یا سلامت جسمی صورت گیرد، جنایت علیه بشریت محسوب میشود.” (بند ۳۹).
با درج این بند، JEP برای نخستین‌بار صلاحیت خود را بر جنایت بینالمللی آزار و اذیت جنسی اعلام داشت (بندهای ۱۸.۴ و ۲۰). به علاوه در این مورد شفاف‌سازی کرد که جنایت آزار و اذیت مبتنی بر گرایشات و هویتهای جنسی، بحثی نوین در حقوق بین‌الملل کیفری است.
آزار و اذیت مبتنی بر جنسیت در حقوق بین‌الملل کیفری
آزار و اذیت مبتنی بر جنسیت به عنوان جنایت علیه بشریت تقریباً جنایت بینالمللی جدیدی محسوب میشود. این مورد در مادۀ ۷(۱)(ح) اساسنامه دیوان کیفری بینالمللی معرفی شد و این دیوان را تبدیل به تنها دادگاه کیفری بینالمللی کرد که دررابطه با این جنایت، که پیش از این مورد تعقیب واقع نشده بود، صلاحیت دارد. هرچند دفتر دادستانی دیوان برای سال‌های طولانی از تعقیب این جنایت اجتناب کرد. تنها اخیراً، در پی انتقادات فراوان، دفتر دادستانی این جنایت را در بررسی‌ها مقدماتی خود در نیجریه و افغانستان مورد توجه قرار داد. قضیه “الحسن” که برای نخستین بار سبب شد تا اتهامات آزار و اذیت مبتنی بر جنسیت در دیوان مطرح شود، مرحله رسیدگی مقدماتی را پشست سر گذاشته است. این پرونده همچنان در دیوان است. از این رو، دیوان کیفری بینالمللی هنوز فرصتی برای صدور حکم دررابطه با آزار و اذیت مبتنی بر جنسیت به عنوان جنایت علیه بشریت پیدا نکرده است.
علی‌رغم این روند که به نظر می‌رسد به آزار و اذیت مبتنی بر جنسیت توجه بیشتری مبذول میشود، این جنایت اغلب در پرونده‌هایی در نظر گرفته میشود که اشخاص به جهت اینکه با نقش‌های جنسیتی مطلق به شکل زن و مرد منطبق نبودند، مورد آزار واقع شدند. تا به حال هیچ پروندۀ حقوقی وجود نداشته که در آن آزار و اذیت بر مبنای عدول از نقش‌های جنسیتی موجود با درنظر گرفتن گرایشات و هویت جنسی، مورد تعقیب قانونی قرار گرفته باشد. سابقه مهم در این رابطه میتواند پروندۀ مربوط به آزار و اذیت مبتنی بر جنسیت باشد که ادعاشده توسط دولت اسلامی عراق و شام (داعش) براساس همجنسگرایی واقعی یا آنچه که به عنوان همجنسگرایی تلقی میشده؛ ارتکاب یافته است. اما دفتر دادستان بررسی‌های مقدماتی خود را درباره شرایط عراق خاتمه داد و از آغاز تحقیقات سرباز زد.
همچنان باید منتظر ماند و دید که آیا آزار و اذیت مبتنی بر گرایشات یا هویت جنسیتی به عنوان یکی از اشکال آزار و اذیت مبتنی بر جنسیت مطابق با مادۀ ۷ (۱)(ح) اساسنامه دیوان کیفری بینالمللی ؛ شناخته میشود یا خیر. تا آن زمان، این امر موضوع تردیدهای زیاد راجع به تعریف مبهم جنسیت در مادۀ ۷(۳) اساسنامه دیوان کیفری بینالمللی باقی می‌ماند.
در پرتو این وضعیت مبهم در سطح بینالمللی، رای JEP که صراحتاً گرایشات و هویتهای متنوع جنسیتی را در قالب آزار و اذیت مبتنی بر جنسیت مطابق با مادۀ ۷(۱)(ح) اساسنامه دیوان کیفری بینالمللی قرار داده، قابل توجه است. فراتر از این، شعبۀ JEP این نکته را روشن کرد که رویکرد میان‌بخشی(میان نواحی) را در دادرسیهای خود پیرامون اشخاص دگرباش جنسی جهت جلوگیری از بزه‌دیدگی مجدد آن‌ها و تبعیض به ویژه راجع به آفرو-کلمبیایی‌ها که ممکن است در وجه مشترک جنسی و نژادی آسیب دیده باشند؛ اعمال می‌کند. ( به بندهای ۱۶.۴، ۱۸.۲، ۳۳.۳، ۳۴.۲ رجوع کنید).
گام بعدی در JEP
بر اساس رای JEP، شعبۀ حقیقت‌یاب به بررسی این امر می‌پردازد که آیا جرایم ادعاشده در متن “پروندۀ ۰۰۵″، آزار و اذیت اشخاص دگرباش جنسی به عنوان جنایت علیه بشریت محسوب میشود ( بند ۲۰). قربانیان دگرباش جنسی مشخص‌شده قادر خواهند بود تا به صورت فعال در دادرسیهای مربوط به خود حضور داشته باشند. شناسایی آن‌ها به عنوان قربانیان مخاصمه مسلحانه زمانی اتفاق افتاد که خشونت علیه فعالان حقوق بشر ( که مشهور به líderes sociales هستند) در کلمبیا درحال افزایش بود و فعالان حقوق دگرباشان جنسی به طور مداوم تهدید شده یا به قتل می‌رسیدند.
در نظرگرفتن شدت آثار و نشانه‌های خشونت علیه اشخاص دگرباش جنسی در زمینۀ مخاصمه مسلحانه کلمبیا میتواند به پرداختن به حقیقت و نوسازی گذشته کمک کند. تضمین حضور و شرکت قربانیان (یا برخی از آنان) در دادرسی نزد JEP ، نشانه‌ای مهم و گام مقدور به سوی عدالت جنسیتی و فرایند انحصاری ایجاد صلح است.
منابع:
۱-https://docs.google.com/viewerng/viewer?url=https://embeber-pdf-arc.s3.amazonaws.com/AUTO+66-2021-1618627076168.pdf
2- https://www.peaceagreements.org/viewmasterdocument/1845
3- https://www.jep.gov.co/especiales1/macrocasos/05.html
4- https://www.icc-cpi.int/itemsDocuments/181205-rep-otp-PE-ENG.pdf
5- https://www.icc-cpi.int/CourtRecords/CR2017_06891.PDF
6- https://www.icc-cpi.int/mali/al-hassan
[1] Non-binary understanding of gender