نویسنده: مهناز رشیدی، دانش ­آموخته دکتری حقوق بین ­الملل و مدرس دانشگاه

ویراستار علمی: علی رودباری

درآمد: درهم تنیدگی آب و امنیت

کمبود منابع آب شیرین در دسترس و توزیع نامتوازن آن، به موازات افزایش نیاز آبی در نتیجه صنعتی­ تر شدن جوامع، رشد جمعیت و آثار منفی تغییرات اقلیمی منجر به بروز کم ­آبی و تبدیل آن به بحرانی جهانی شده است. عدم مدیریت این بحران نه تنها تأمین نیازهای آبی مردم جهان را با مشکل مواجه می­سازد بلکه، قابلیت ایجاد چالش­های امنیتی متعددی را خواهد داشت. امنیت، به عنوان اصطلاحی رایج در عرصه روابط بین ­الملل، به معنی نبود تهدیدات و خطرات تعریف می­شود (Engerer 2009, 4). اگرچه امروزه با گسترش مفهوم امنیت انسانی، دیگر تهدیدات امنیتی صرفاً در بعد نظامی خلاصه نمی­شوند و عدم امکان تأمین نیازهای بنیادین انسان مانند غذا، آب و انرژی نیز به معنی بروز ناامنی در جامعه است اما همچنان یکی از مهمترین ابعاد امنیت، امنیت نظامی است. از این رو، نگرانی­ ها از کمبود منابع آبی در جهان در دهه­های اخیر، موجب گشته دو گمانه­ زنی­ کلی در باب آینده روابط میان­ دولت­ها پیرامون منابع آبی بین­المللی شکل بگیرد: از یک سو آنهایی هستند که پیش­بینی می­کنند در آینده­ای نه چندان دور، آب دلیلی برای ایجاد تعارضات خشونت­ بار میان دولت­ها خواهد بود.[۱] از دیگر سو، نویسندگان و نظریه‌پردازانی قرار دارند که به ویژگی «کاتالیزوری»[۲] آب برای تقریب دولت­ها و همکاری­های بیشتر در این زمینه معتقدند.[۳] بدیهی است هر دو دیدگاه مذکور می­تواند بخشی از حقیقت را منعکس نماید و تعاملات دولت­ها در موضوع آب، هم در قالب جنگ و هم همکاری بروز یافته است. در این رابطه، می­توان رویکردی میانه برگزید و اظهار داشت کمبود آب و عدم دسترسی منصفانه به آن به همراه دیگر عوامل ممکن است ریسک بروز مخاصمات را افزایش دهد اما به ندرت می­تواند تنها عامل بروز جنگ باشد. لیکن، خطر بروز تعارضات آبی در حوضه­های آبریزی که چارچوب همکاری در آنها ضعیف بوده و درگیر دیگر بحران­های سیاسی-اجتماعی و اقتصادی هستند، بیشتر است. در این میان، نیاز منطقه خشک و کم­آب خاورمیانه به آب، ضعف سیستم­های همکاری بین­المللی آبی و تنش­های متعدد سیاسی- اقتصادی و اجتماعی موجود در آن، عرصه را برای بروز تهدیدات امنیتی وابسته به آب در این منطقه هموار کرده است.

۲- ناامنی آبی در خاورمیانه

پیش­بینی­های صورت گرفته نمایانگر آن است که تا سال ۲۰۲۵ میلادی نیمی از جمعیت جهان در مناطق تحت تنش آبی زندگی خواهند کرد و خاورمیانه با دربرداشتن ۷ درصد کل جمعیت جهان، در حالی که تنها از ۵/۱ درصد منابع آب شیرین تجدیدپذیر برخوردار است به عنوان منطقه­ای شناسایی می­شود که بیشترین میزان این تنش را تجربه خواهد کرد (Krakow 2020, 2). اقلیم شکننده این منطقه به همراه افزایش جمعیت و سطح درآمد، تقاضای روزافزون برای منابع آب کمیاب و آلودگی آب­های سطحی و زیرزمینی، امنیت آب در خاورمیانه را به شدت تهدید می­کند. این چالش­ها در کنار جنگ­های داخلی و بین­المللی ویرانگری که چشم­اندازی بر پایان آنها قابل تصور نیست ناامنی آبی منطقه را تشدید خواهد کرد. حتی فرضیاتی مطرح گشته که کم­آبی و عدم مدیریت صحیح آن را از جمله دلایل ریشه­ای بسیاری از جنگ­ها و آشوب­های این منطقه، به ویژه جنگ داخلی سوریه قلمداد می­کند.[۴] از دیگر اثرات امنیتی کم­آبی می­توان به وقوع پدیده پناهندگی و مهاجرت اشاره کرد که خود، با اعمال فشار مضاعف بر منابع آبی منطقه جدید ممکن است چالشی نو در دستیابی به امنیت آب در خاورمیانه و کشورهای اطراف باشد. شایسته ذکر است که اغلب منابع تأمین­کننده نیازهای آبی در خاورمیانه، رودها و یا سفره­های آبی فرامرزی هستند. این موضوع به هم پیوستگی بیشتر وضعیت آبی کشورهای خاورمیانه را نتیجه می­دهد. امروزه می­توان ادعا کرد که مسائل سیاسی- امنیتی و نظامی در خاورمیانه به طرز خطرناکی با مسائل آبی در هم تنیده شده اند (Cahan 2017, 4). جنگ­ها و ناآرامی­های داخلی و بین­المللی در کشورهایی مثل عراق، سوریه، لبنان، فلسطین منجر به افزایش فشار بر منابع آبی اندک منطقه می­شوند به طوری که آلودگی و شور شدن بیشتر این منابع، عدم تأمین آب کافی برای شهروندان این کشورها، حفاظت نامناسب از پایداری تالاب­ها، رودخانه­ها و دریاچه­ها، از جمله پیامدهای غیرقابل اجتناب عدم ثبات سیاسی و امنیتی در کشورهای خاورمیانه به شمار می­­آید. سلاح‌‌انگاری آب، هم در عرصه قدرت سخت، یعنی استفاده از آب و تأسیسات آبی به عنوان سلاح در طول جنگ­ها که توسط داعش در جنگ عراق و سوریه به اوج خود رسید، و نیز در زمینه قدرت نرم، یعنی تلاش برای کسب هژمونی و برتری آبی توسط کشورهای بالادست در حوضه­های آبریز بین­المللی از طریق احداث سدها و آب­بندها و در نتیجه کنترل آب، مانند اقدامات ترکیه در اجرای پروژه گاپ بر سرشاخه­های دجله و فرات و یا احداث سد النهضه توسط اتیوپی بر رود نیل، از دیگر چالش­های بحران آب در خاورمیانه و شمال آفریقاست. کشورهای این منطقه برای رفع مشکلات کم­آبی خود و آینده هولناکی که ممکن است با آن رو به رو شوند، راهکارها و استراتژی­های گوناگونی از جمله شیرین­سازی آب، تصفیه و بازیافت آب، تجارت آب، کشت محصولات کم­آب و… را در پیش گرفته­اند (Al-Rimmawi 2012, 28-34). اما اتخاذ دیپلماسی آبی مناسب از جمله اقداماتی است که می­تواند کشورهای خاورمیانه را در کاهش اثرات امنیتی بحران آب یاری رساند.

۳- نقش حقوق بین­ الملل در استقرار امنیت آبی خاورمیانه

با توجه به آنکه یکی از ابزارهای مهم در مسیر عینیت­بخشی به دیپلماسی آب، ابزار حقوقی است، مسأله مهم قابل طرح آن است که حقوق بین­الملل در راستای رفع و یا کاهش شدت بحران کم­آبی و تحقق امنیت آبی منطقه خاورمیانه چه نقشی ایفا می­کند؟ آیا اساساً حقوق بین­الملل به این وادی ورود کرده است و یا در این زمینه دچار خلأ قانونی است؟

برای پاسخ به این مسأله لازم است در ابتدا به این نکته توجه داشت که حقوق، به تنهایی و فارغ از دیگر ابعاد اجتماع، ناتوان از رفع بحران آب و استقرار امنیت آب در سراسر جهان یا منطقه­ای خاص است. اما از آنجا که حقوق به عنوان بخشی از هنجارهای اجتماعی، از امکان کنترل اجتماعی، تغییر رفتار بازیگران و نیز پیشگیری از بروز اختلافات برخوردار است، می­تواند به روند حصول امنیت آب کمک کند.

در سطح روابط بین­المللی، موضوع ارتباط متقابل آب و امنیت در سال ۲۰۱۶، هنگامی به اوج خود رسید که شورای امنیت به عنوان پرقدرت­ترین نهاد با مسئولیت اولیه حفظ صلح و امنیت بین­المللی، نشستی با موضوع «آب، صلح و امنیت» برگزار کرد. زیرا این نخستین بار بود که اعضای این شورا به آب به عنوان یک موضوع امنیتی مستقل پرداختند. طرح این مسأله در شورای امنیت، به عنوان بالاترین سطوح روابط سیاسی بین­المللی حاکی از اهمیت و ضرورت توجه بیش از پیش به موضوع امنیت آب است. امنیت آب به بیان ساده، گواه بر وضعیتی است که در یک جامعه (اعم از سطوح ملی، منطقه­ای یا بین­المللی) آب به صورت پایدار و بهینه مدیریت شود؛ به گونه­ای که هم پتانسیل تولیدی آن بالفعل شده و هم قدرت تهدیدکننده و تخریب­گر آن کنترل شود (کاویانی راد، ساسان پور و نصرتی ۱۳۹۸، ۳۶). اندیشمندان حوزه دیپلماسی و حقوق آب، ابعاد موضوعی امنیت آب را در سه حوزه مهم تقسیم­بندی وخلاصه کرده اند: ۱. موجودیت آب؛[۵]  ۲- دسترسی به آب؛[۶] ۳. تعارضات پیرامون ­استفاده­ها از آب[۷] (Wouters, Vinogradov and Magsig 2009, 106).

بعد نخست بر «موجودیت آب» در کمیت و کیفیت مناسب برای نسل حاضر و آینده در زمان و مکان مناسب دلالت دارد و به مدیریت جامع منابع آب و به ویژه حمایت پایدار و حفظ تمامیت منابع آبی مرتبط است. حفظ پایداری کمی و کیفی آب در شرایط بحرانی کنونی در خاورمیانه لازم می­دارد که کشورها از نظریات حاکمیت­محور گذر کرده و به جای تلاش و رقابت بر رفع نیازهای آبی خود، نیازهای کل حوضه رود را فارغ از مرزهای سیاسی در نظر گیرند و با هدف اختصاص بیشترین منافع و کمترین آسیب به یکدیگر و به اکوسیستم حوضه آبریز، رو به سوی همکاری­های آبی آورده و قواعد موجود را با این رویکرد، تفسیر یا اصلاح نمایند. البته نمونه­هایی از پیشروی به سمت این رویکرد در قواعد حقوق بین­الملل کنونی به چشم می­خورد. چنان­که مطابق مواد ۵ و ۲۰ کنوانسیون سازمان ملل متحد در حقوق استفاده­های غیرکشتیرانی از آبراه­های بین­المللی (۱۹۹۷)، دولت­ها ملزم به استفاده و توسعه منابع آبی مشترک با هدف «استفاده پایدار و بهینه»[۸] به همراه حمایت کافی و حفظ اکوسیستم آبراه بین­المللی هستند. همچنین تمایلات جدید در جامعه بین­المللی مبنی بر لزوم حفاظت از اکوسیستم­های آبی از جمله با درنظر گرفتن حقابه­های زیست­محیطی برای رودخانه­ها، دریاچه­ها و تالاب­های بین­المللی که در رأی داوری کیشینگنگا در اختلاف میان پاکستان و هندوستان در سال ۲۰۱۳ مورد تأیید قرار گرفت و دیوان داوری آن را به موضوع حفاظت پایدار زیست­محیطی مرتبط ساخته، می­تواند تحولات مثبتی را در تحقق امنیت دستیابی به آب و رفع مشکلات فعلی در تأمین آب کافی وسالم رقم بزند (Indus Waters Kishenganga Arbitration 2013, 449-453).

«دسترسی به آب»، کانون مرکزی بحث امنیت آب را تشکیل می­دهد. این بعد، بر حق استفاده از منابع آبی توسط بهره­برداران، در سطوح داخلی و بین­المللی، دلالت دارد. عدم دسترسی مناسب به آب نیز یکی از چالش­های آبی در خاورمیانه است؛ به طوری که بیش از ۶۰ درصد جمعیت ساکن در این منطقه، فاقد آب آشامیدنی سالم هستند و یا دسترسی محدودی به آن دارند (Al-Zu’bi 2019). در این میان، «اصل استفاده منصفانه و معقول»[۹] از منابع آبی فرامرزی، به عنوان قاعده بنیادین حقوق بین­الملل آب در پی تضمین دسترسی به این عنصر اساسی برای کشورهای ساحلی در یک حوضه آبریز بین­المللی است. افزون بر این، تلاش­های صورت گرفته در راستای شناسایی حق بر آب و الزام دولت­ها در ابعاد داخلی و فرامرزی به تأمین شرایط دسترسی به آب پاک برای افراد ساکن در کشور خود یا سایر کشورها، نقشی اساسی در تحقق امنیت آب خواهد داشت. چنان­که اگر دولت­ها در بعد فرامرزی به این قاعده پایبند باشند که در بهره­برداری خود از آبراه مشترکی که منبع تأمین آب لازم برای آشامیدن و مصارف خانگی مردم کشوری دیگر است، آنها را از برخورداری از این حق دچار مشکل نسازند، بخش مهمی از مشکلات دسترسی به آب برطرف خواهد شد[۱۰].

بعد سوم امنیت آب ناظر بر پیشگیری از وقوع مخاصمات مسلحانه داخلی و بین­المللی پیرامون آب، مصون نگاه داشتن منابع و تأسیسات آبی از آثار زیانبار مخاصمات و نیز ترمیم منابع آبی و تلاش برای رفع نیازهای مصرف­کنندگان پس از اتمام مخاصمات است. با توجه به اینکه خشکی زیاد خاورمیانه می­تواند دلیلی برای آغاز جنگ­ها و تعارضات آبی در آینده باشد، حقوق بین­الملل با در اختیار قرار دادن روش­های حل و فصل مسالمت­آمیز اختلافات بین­المللی و نیز کمک به ایجاد رژیم حقوقی انعظاف­پذیر در استفاده­ از آبراه­های بین­المللی از طریق به کارگیری ابزارهای همکاری، سعی در پیشگیری از بروز تعارضات آبی دارد. همچنین نظر به استمرار مخاصمات مسلحانه در برخی مناطق کم­آب خاورمیانه مانند سوریه، عراق و یمن، اصول و قواعد حقوق بشردوستانه و ظهور برخی قواعد ناظر بر مرحله پس از جنگ، چارچوب حقوقی حداقلی ضروری برای حفاظت از منابع و تأسیسات آبی در حین جنگ­ها و تسهیل دستیابی به امنیت آب در مرحله پس از جنگ را فراهم می­­آورد (رشیدی، ۱۳۹۹، ۲۱۵-۲۷۴).

۴- همکاری: راهکار حقوق بین ­الملل برای رفع ناامنی آبی در خاورمیانه

به هر تقدیر، اگرچه ممکن است بحران آب در یک منطقه از جهان مانند خاورمیانه بروز یابد اما ماهیت سیال آب، فرابخشی بودن آن و نیز به هم پیوستگی نظام روابط بین­المللی موجب می­شود آثار و تبعات این بحران، صلح و امنیت را در سراسر جامعه بین­المللی تهدید کند. نیک واضح است که استقرار امنیت آب که می­تواند حرکت به سوی حفظ صلح و امنیت بین­المللی، به عنوان مهم­ترین هدف حقوق بین­الملل، را تسهیل نماید بیش از همه، نیازمند مشارکت و همکاری تابعان حقوق بین­الملل، به خصوص، دولت­ها و سازمانهای بین­المللی است (فضائلی و رشیدی ۱۳۹۸, ۲۲۰). گذشته از آنکه اصل همکاری یکی از شالوده­های بنیادین نظم کنونی بین­المللی را تشکیل می­دهد در بسیاری از اسناد و معاهدات خاص در زمینه مدیریت منابع آبی بین­المللی از جمله ماده ۸ کنوانسیون سازمان ملل در حقوق استفاده­های غیرکشتیرانی از آبراه­های بین­المللی (۱۹۹۷) صورتی عینی­تر به خود گرفته است. با وجود این، حکمرانی بین­المللی در عرصه محیط زیست به طور کلی و در مدیریت منابع آبی فرامرزی به طور خاص، به ویژه در خاورمیانه، مدتها تحت سلطه ترجیح حاکمیت بر مدیریت مشترک این منابع قرار داشته و دارد. بنابراین گذر از مفهوم مضیق حاکمیت و پیشروی به سوی پذیرش این موضوع که حاکمیت نافی مسئولیت برای همکاری نیست، کلید رفع بحران آبی فراگیر در منطقه خاورمیانه است. اگرچه نشانه­هایی از این رویکرد در اعلامیه اصول حقوق بین­الملل ناظر بر روابط دوستانه و همکاری میان دولت­ها، جایی که وظیفه همکاری میان دولت­ها را صرف نظر از تفاوت در نظام­های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به منظور نیل به صلح و امنیت بین­المللی شناسایی می­کند (A/RES/2625 1970) دیده می­شود اما همچنان حقوق بین­الملل از ایجاد تغییرات اساسی در برداشت سنتی دولت­ها از حاکمیت ناتوان بوده و شایسته است با ابزارهای در دسترس، اعم از تدوین اسناد الزام­آور در زمینه مدیریت منابع آبی فرامرزی، ایجاد رویه قضایی و به مدد سازمانها و نهادهای بین­المللی، وظیفه دولت­ها به همکاری بین­المللی در این زمینه را یکی از عناصر اساسی حاکمیت جلوه دهد. در این راستا، هدف ۶.۵ از اهداف توسعه پایدار ۲۰۳۰ که مدیریت جامع منابع آبی در همه سطوح از طریق همکاری فرامرزی را مقرر داشته است (UN Doc: A/RES/70/1, 2015, Goal 6.5) می­تواند چراغ راهی برای این اقدام باشد. پی­ریزی و عملیاتی ساختن این همکاری در سطح هر حوضه­ آبریز فرامرزی، نیازمند نقش­آفرینی حقوق بین­الملل مبتنی بر فرمولی است که عناصر اصلی آن باید شامل: انعقاد یک معاهده بین­المللی ناظر بر مدیریت آن حوضه آبریز، تأسیس نهاد مشترک منطقه­ای برای انجام هماهنگی­ها، وضع و تدوین برنامه­های هماهنگ و مشترک با استفاده از مذاکرات مستمر بر مبنای تعهد به تبادل منظم اطلاعات، اطلاع­رسانی و مشورت و نیز پیش­بینی روش­های مناسب حل و فصل مسالمت­آمیز اختلافات باشد. همچنین شناسایی و پایبندی دولت­های این منطقه به تأمین و تضمین حق بشری به آب و پیشروی به سوی رویکرد اجتماع منافع برای مدیریت حوضه­های آبریز فرامرزی، رفع بحران آب در خاورمیانه و بالتبع، در جهان را تسهیل می­نماید.

منابع

• رشیدی، مهناز، امنیت آب در حقوق بین ­الملل، تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد، چاپ اول، ۱۳۹۹.
• فضائلی، مصطفی و مهناز رشیدی، «بررسی تعهد دولتها نسبت به امنیت آب در حقوق بین­الملل»، مطالعات حقوقی، دوره ۱۱، شماره ۲، ۱۳۹۸.
• کاویانی راد، مراد؛ ساسان­پور، فرزانه و حمیدرضا نصرتی، «واکاوی مفهوم امنیت آب از منظر جغرافیای سیاسی و ژئوپولتیک»، فصلنامه ژئوپولتیک، دوره ۱۵، شماره ۵۳،
• کول، خوان و گراهام، دیوید، «رابطه ظهور داعش با تغییرات آب و هوایی خاورمیانه : آیا خشکسالی و فقر در سوریه در پیدایش داعش و افراطی­گری مؤثر بود؟»، ترجمه: عاطفه ابراهیمی، ترجمان علوم انسانی، ۶/۰۷/۱۳۹۴، بازیابی در: ۱۴/۰۴/۱۴۰۰ از: http://tarjomaan.com/neveshtar/7383/.
• Al-Rimmawi, Hussein, “Middle East Chronic Water Problems: Solution Prospects”, Energy and Environment Research, Vol. 2, No. 1, 2012.
• Al-Zu’bi, Ibrahim, “Water Scarcity Is a Growing Problem Across the Middle East. Is This How We Solve It?”, World Economic Forum, 2019, Retrieved from: https://www.weforum.org/agenda/2019/03/water-scarcity-is-a-growing-problem-across-the-middle-east-is-this-how-we-solve-it/.
• Cahan, Jean Axelrad (ed), Water Security in the Middle East: Essays in Scientific and Social Cooperation, New York: Anthem Press, 2017
• Engerer, Hella, “Security Economics: Definition and Capacity”, Economics of Security Working Paper, No 5, 2009.
• General Assembly Resolution 70/1: Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, 2015 (UN Doc: A/RES/70/1, 2015).
• General Assembly, “Declaration on Principles of International Law concerning Friendly Relations and Co-operation among States in accordance with the Charter of the United Nations”, ۱۹۷۰ (UN Doc. A/Res/2625, 1970).
• Indus Waters Kishenganga Arbitration (Pakistan v. India), Case No. 2011-01, PCA, Partial Award, 2013.
• Krakow, Carly A. “The International Law and Politics of Water Access: Experiences of Displacement, Statelessness, and Armed Conflict”, Water, Vol. 12, No. 340, 2020.
• Wouters, Patricia; Vinogradov, Sergei & Bjørn- Oliver Magsig, “Water Security, Hydrosolidarity, and International Law: A River Runs Through It….”, Yearbook of International Environmental Law, 2009, Retrieved from: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2365328.

[1]. See for example Peter. H. Gleick, “Water and Conflict: Fresh Water Resources and International Security”, International Security, Vol. 18, No. 1, 1993, pp. 79-112.

[2]. Catalyst

[3]. See for example: Aaron. T Wolf and Jesse. H. Hamner, “Trends in Transboundary Water Disputes and Dispute Resolution”, in M.R. Lowi and B.R. Shaw (eds.), Environment and Security, Discourses and Practices, London, MacMillan, 2000, pp. 123-148.

[4]. برای اطلاعات بیشتر ر. ک. به: خوان کول و دیوید گراهام، «رابطه ظهور داعش با تغییرات آب و هوایی خاورمیانه : آیا خشکسالی و فقر در سوریه در پیدایش داعش و افراطی­گری مؤثر بود؟»، ترجمه: عاطفه ابراهیمی، ترجمان علوم انسانی، ۶/۰۷/۱۳۹۴، بازیابی در: ۱۴/۰۴/۱۴۰۰ از: http://tarjomaan.com/neveshtar/7383/.

[5]. Availability of Water

[6]. Access to Water

[7]. Conflict over Water Use

[8]. Optimal and sustainable utilization

[9]. Equitable and reasonable utilization

[10] . برای مطالعه بیشتر ر. ک. به: رشیدی، مهناز، امنیت آب در حقوق بین­الملل، تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد، چاپ اول، ۱۳۹۹، ۱۷۷-۱۸۸.