آناهیتا سیفی
مقدمه:
طراحی و اجرای تحریمهای اقتصادی یکجانبه ذاتاً منجر به نقض حقوق بشر می‌شود و در اسناد بین المللی به دلیل آثار گسترده شان بر حقوق بشر مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند. یکی از مشکلاتی که حقوق بین الملل با آن مواجه بوده اجرای حقوق بشر است. هیچ نهاد فراملی جهانی وجود ندارد که دولت ها را ملزم به اجرای آن نماید. با توسعه فناوری و به هم پیوستن اقتصادها، استفاده از تحریم های یکجانبه توسط کشورهای قدرتمند به عنوان ابزاری برای اعمال فشار بر کشور هدف، افزایش و کارکرد متفاوتی نسبت به گذشته پیدا کرده است. زیانبارترین آثار تحریم های یکجانبه را می توان بر حقوق اساسی شهروندان عادی از جمله حق سلامت و حق دسترسی به غذا مشاهده کرد. حقوق اساسی مردم ایران از جمله حق سلامت، حق غذای کافی، حق توسعه،…… تحت تأثیر مستقیم اقدامات خصمانه و یکجانبه ایالات متحده قرار گرفته اند و تأثیر نگران کننده ای بر حقوق بشر و زندگی مردم ایران گذاشته است. ایالات متحده آمریکا پس از خروج از برنامه جامع اقدام مشترک مجددا تحریم های اقتصادی و مالی علیه ایران اعمال نمود.
میزگرد دوسالانه شورای حقوق بشر جلسه پنجاهم در ۱۳ ژوئن ۲۰۲۲ تا ۸ ژوئیه ۲۰۲۲ حاوی بحث و بررسی درباره تأثیر منفی اقدامات قهری یکجانبه بر برخورداری از حقوق بشر است. از جمله موضوعات مورد بحث شرکت کنندگان درمیزگرد، بررسی صلاحیت فراسرزمینی در زمینه اعمال و اجرای اقدامات قهری یکجانبه و افزایش آگاهی در مورد تأثیر منفی اقدامات قهری یکجانبه بر برخورداری از حقوق بشربود.
آثار ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮی اقدامات قهری یکجانبه
تحریم یکجانبه به خصوص تحریمهای ثانویه یا فراسرزمینی ناقض اصل همکاری بین کشورها می باشد؛ چرا که بر اساس اصل کلی همکاری که یکی از بنیادهای نظم حقوقی مبتنی بر منشور ملل متحد است، هیچ کشوری نمی تواند اقدام یکجانبه را ابزاری برای تاخت و تاز علیه حاکمیت سایر دولتها قرار دهدو مورد دیگر اصل عدم مداخله است. هیچ کشوری نمی تواند قوانین داخلی خود را مستمسکی برای مداخله در امور داخلی کشورهای دیگر یا به مخاطره انداختن استقلال و تمامیت ارضی آنها قرار دهد. بر اساس ماده ۲۵ منشور سازمان ملل دولت جمهوری اسلامی ایران در ۲۵ تیر ۱۳۹۷ با این ادعا که بازگرداندن تحریمهای هسته ای ایالات متحده آمریکا که در پی خروج این دولت از برجام انجام شد، عهدنامه مودت، روابط اقتصادی و کنسولی میان دو دولت(۱۹۵۵) را نقض کرده است، دادخواستی علیه این کشور در دیوان بین المللی دادگستری به ثبت رسانید. دیوان در قرار موقت ۳ اکتبر ۲۰۱۸ پس از استماع استدلالها و دفاعیات طرفهای اختلاف، به برخی از درخواستهای ایران به اتفاق آرا پاسخ مثبت داد.
ﻃﺒﻖ ادﻋﺎی اﯾﺮان، اﻗﺪامﻫﺎی اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه در ﻟﻐﻮ ﻣﺠﻮزﻫﺎ و ﻋﺪم اﻣﮑﺎن ﺧﺮﯾﺪ و ﻓـﺮوش ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎی ﻣﺴﺎﻓﺮﺑﺮی، ﺗﺠﻬﯿﺰات و ﺧﺪﻣﺎت آﻧﻬﺎ، واردات ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ و ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﻫﺎی ﮐﻠﯽ در ﻧﻘﻞ و اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺎ اﯾﺮان، ﺑﻪ آﺳﯿﺐﻫﺎی ﺟﺒﺮانﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم اﯾﺮان ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ. دﯾﻮان ﺑﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮات ﻣﻨﻔﯽ و ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻋﯿﻨﯽ ﺗﺤﺮﯾﻢﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺮدم اﯾﺮان ﺗﺄﮐﯿﺪ می کند و اﻇﻬﺎر می دارد ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﺑﻮدن واردات ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ، ﺗﺠﻬﯿﺰات و ﺧﺪﻣﺎت ﭘﺰﺷﮑﯽ از ﺗﺤﺮﯾﻢﻫﺎی اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه، از زﻣﺎن اﻋﻤﺎل اﻗﺪام ﻫﺎی ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ اﻗﺘﺼﺎدی اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان، ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ و اﺗﺒﺎع اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺮای واردات ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ، ﻟﻮازم و ﺗﺠﻬﯿﺰات ﭘﺰﺷﮑﯽدر ﻋﻤﻞ ﺑﺎ دﺷﻮاریﻫﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ، ﺑﻪﻃﻮریﮐﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ واردات ﻋﻤﻼً ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺑﺮوز ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮاواﻧﯽ دراﯾﺮان ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ.
خانم آلنا دوهان گزارشگر ویژه آثار منفی اقدامات قهری یکجانبه بر حقوق بشر شورای حقوق بشر، طی گزارشی در مورد آثار منفی تحریمهای یکجانبه در شرایط پاندمیک کووید ۱۹ از نظر دسترسی به دارو و اقلام بهداشتی و تهدید جان انسانها، از تمامی کشورها می خواهد با کمک و همکاری همدیگر گامهای مؤثری در جهت نجات جان انسانها و کاهش آلام ناشی از بیماری و تحریمها بردارند. وی خواستار رفع یا الاقل تعلیق تحریمهای یکجانبه و رفع تحریم بر ارسال کالاهای بشردوستانه مانند دارو، تجهیزات پزشکی و بیمارستانی، غذا و رفع موانع انتقال پول و اسناد اعتباری شده است تا کشورها توانایی بیشتری در مواجهه با پاندمیک داشته باشند. وی در ۳۰ آوریل ۲۰۲۰ طی یک بیانیه عمومی از ایالات متحده خواست که تحریمهای مالی و اقتصادی علیه کوبا که مانع از ارسال کمکهای انسان دوستانه به سیستم سلامت این کشور برای مقابله با کووید۱۹ بود، لغو نماید. بررسی و تحلیل این گزارشها می تواند در یافتن راهکارهای شناسایی و کاهش اقدامات قهری یکجانبه و جبران خسارات ناشی از این اقدامات راهگشا باشد. در قطعنامه ۲۴/۱۵ شورای حقوق بشر صراحتا اعلام شده که اقدامات یکجانبه قهرآمیز با حقوق بین الملل، منشور ملل متحد، قواعد و اصول حاکم بر روابط دوستانه، اصل حاکمیت دولتها، آزادی تجارت و … مغایر می باشند. در ادامه باید دید از منظر گزارشگران شورای حقوق بشر، جامعه بین المللی چگونه اثرات اقدامات قهری یکجانبه برحقوق بشر را ارزیابی می نمایند؟
قطعنامه های ۲۱/۲۷ (۳ اکتبر۲۰۱۴) و ۵/۴۵ شورای حقوق بشر (۶ اکتبر ۲۰۲۰) و قطعنامه ۱۵۴/۷۴ (۱۸ دسامبر ۲۰۱۹ )مجمع عمومی از گزارشگر ویژه در مورد تأثیر منفی اقدامات قهری یکجانبه بر برخورداری از حقوق بشر درخواست می کند تا تمام اطلاعات مربوط به تأثیر منفی را جمع آوری کند. گزارشگر ویژه تصمیم گرفت تا مطالعه‌ای را در زمینه وضعیت حقوقی و اهداف تحریمهای یکجانبه انجام دهد. گزارشگر ویژه، آلنا دوهان در طی سخنان افتتاحیه خود، اهداف اصلی مأموریت خود را توضیح داد که از جمله آنها درک بهتر و افزایش آگاهی در مورد تأثیر منفی اقدامات قهری یکجانبه بر حقوق بشر است.
گزارشگرویژه شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد در ایران: تحریمهای یکجانبه و اعمال فزاینده تحریمها، تهدیدی جدی برای حقوق بشر و کرامت انسانی است ( تهران ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۱)
بنا بر اظهار گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل متحد، مجموعه پیچیده تحریمهای یکجانبه علیه ایران، همراه با تحریمهای ثانویه علیه افراد و نهادهای ثالث، اعمال فزاینده تحریمها و اتخاذ سیاست‌های به صفر رساندن ریسک توسط برخی شرکت‌ها و مؤسسات مالی، چالش‌های انسانی و اقتصادی موجود را تشدید کرده و بر زندگی مردم، به ویژه آسیب پذیرترین اقشار جامعه، تأثیر منفی گذاشته است. خانم آلنا دوهان، گزارشگر ویژه شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد در امر بررسی آثار منفی اقدامات قهری یکجانبه بر بهره‌مندی از حقوق بشر، در پایان سفر ۱۲ روزه خود به ایران اظهار داشت که از بیماران مبتلا به بیماری‌های خاص و افراد دارای معلولیت درباره مشکلاتی که در دسترسی به داروها و تجهیزات کمکی مورد نیاز خود با آن روبرو هستند، روایت‌های غم انگیزی شنیده است.
ایشان اظهار داشت: “من به شدت نگران عواقب تهدیدکننده جان انسانها هستم که ناشی از هزینه‌های سرسام‌آور دارو و تجهیزات پزشکی تخصصی و در موارد خاص، موجود نبودن آنها به دلیل محدودیت‌های تجاری و مالی ناشی از تحریمها است. بنا به گزارش‌هایی که دریافت کردم، این وضعیت به علت عدم تمایل شرکت‌های خارجی به عرضه این کالاها است، که دلیل آن نیز بیم آنها از عواقب احتمالی این کار از جمله تعقیب کیفری و مجازات‌های مالی است”.خانم دوهان افزود: “تحریمهای اعمال شده بر بخش‌های حیاتی اقتصادی و تعداد زیادی از موسسات مالی و شرکت‌های ملی ایران، منجر به کاهش شدید درآمدهای دولت، افزایش تورم، گسترش فقر و کمبود منابع برای تامین نیازهای اساسی نیازمندان در این کشور شده است.”
گزارشگر ویژه در بیانیه قرائت شده خود، به چندین حوزه دیگر اشاره کرد که از تحریمهای یکجانبه و اعمال فزاینده افراطی آن آسیب دیده اند: از جمله حفظ و توسعه زیرساخت‌های اساسی کشور، مشکلات گسترش برنامه‌های حمایت اجتماعی متناسب با افزایش قیمت‌ها و نرخ بیکاری از جمله در حمایت از جمعیت رو به رشد پناهندگان افغانستانی؛ موانع توسعه تجاری و صنعتی به دلیل کمبود مواد اولیه، عدم امکان انجام پرداخت‌های بین‌المللی و محدودیت در دسترسی به فناوری‌های جدید، وخیم‌تر شدن وضعیت امنیت زیست محیطی؛ چالش‌های مربوط به پیشگیری، پاسخ و بازیابی در امر حوادث و بلایای طبیعی به دلیل ممنوعیت واردات تجهیزات تخصصی و تمهیدات بشردوستانه؛ افزایش چالش‌ها در عملیات سازمان‌های غیردولتی بین‌المللی و محلی و فعالان امور بشردوستانه؛ موانع تعامل ایران درهمکاری‌های بین‌المللی از جمله در حوزه‌های دانشگاهی، میراث هنری و فرهنگی، ورزش و تعامل کلی این کشور با سازمان‌ها و انجمن‌های بین‌المللی به دلیل ممنوعیت سفر و عدم امکان پرداخت حق عضویت‌های مربوطه.”
ایشان همچنین ابراز نگرانی نمود که کمترین اثر تحریمهای یکجانبه موجود به عنوان اقدامی تنبیهی، نقض تعهدات ناشی از اسناد بین‌المللی و منطقه‌ای حقوق بشر بوده است. خانم دوهان ادامه داد: “طبق قواعد بین‌المللی حقوق بشر، دولتها موظفند تضمین کنند که هرگونه فعالیت تحت صلاحیت یا کنترل آنها منجر به نقض حقوق بشر نمی‌شود، و در این راستا از دولت‌های تحریم‌کننده به‌ویژه ایالات متحده می‌خواهم که از جمله با حل و فصل مسالمت‌آمیز اختلافات بین‌المللی و لغو تمامی اقدامات یکجانبه، به‌ویژه در زمینه‌هایی که بر حقوق بشر و زندگی همه مردم ایران تأثیر می‌گذارد، اصول و هنجارهای حقوق بین‌الملل را رعایت کنند”.
ایشان در ادامه توصیه‌های خود به مسئله اعمال فزاینده تحریمهای یکجانبه توسط دولتها و مؤسسات مالی، دسترسی به اطلاعات و فناوری‌های جدید، افزایش مشارکت سازمان‌های بین‌المللی برای اهداف بشردوستانه و نظارت مستمر بر اثرات منفی اقدامات قهری یکجانبه بر بهره‌مندی از حقوق بشر، آزادسازی دارایی‌های خارجی مسدود شده مؤسسات مالی ایران، انجام مذاکرات چندجانبه برای تدوین اصول راهنما در مورد تحریمهای ثانویه، موضوع اثرات اعمال فزاینده تحریم ها بر حقوق بشر، و همچنین ایجاد سازوکارهای ممکن برای ترمیم، جبران خسارت و پرداخت غرامت اشاره نمود”.
گزارشگر ویژه شورای حقوق بشرسازمان ملل متحدخانم آلنا دوهان تأکید داشت که هرچند اقدامات ایران آثار منفی مستقیم تحریمها بر بهره‌مندی از حقوق بشر را کاهش داده است، اما نباید از وضعیت موجود به عنوان زمینه‌ای برای مشروعیت بخشیدن و قانونی کردن اعمال تحریمهای یکجانبه استفاده شود. درﻣﯿﺎن ﻧﻬﺎدﻫﺎی ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ، ﺷﻮرای ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ از ﺻﻠﺎﺣﯿﺖ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ درﺧﻠﺎل ﮔﺰارش ادواری ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮرداراﺳﺖ. ﺷﻮرا ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎت ﻓﺮدی درﺧﺼﻮص ﻧﻘﺾﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ توسط ﺗﺤﺮﯾﻢﻫﺎ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ. تقریباً تمامی کشورهای جهان از طریق عضویت در سازمان ملل متحد و تصویب معاهدات حقوق بشر متعهد به رعایت حقوق بشر بدون هیچ گونه تبعیض هستند. بنابراین، این که فرض کنیم نقض حقوق مردم در یک کشور از طریق فشار تحریم ها قابل قبول است، خلاف همه این معاهدات است.
نتیجه:
تأﺛﯿﺮ ﻣﺨﺮب ﺗﺤﺮﯾﻢﻫﺎی یکجانبه ﺑﺮ اﻟﺰاﻣﺎت ﺣﻘﻮق بشری در ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ و اﺻﻮل ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮی اﺳﺖ، ﺑﺮرﺳﯽ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﺗﺤﺖ ﺗﺤﺮﯾﻢ مثل اﯾﺮان و ارزیابی آﺳﯿﺐﻫﺎی وارد ﺑﻪ ﺣﻘﻮق بشر و ﻧﺎﮐﺎراﻣﺪی ﻣﺠﻮزﻫﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻗﻼم و ﮐﺎﻻﻫﺎی ﺑﺸﺮدوﺳﺘﺎﻧﻪ درﻋﻤﻞ و اﺟﺮا، دوﻟﺖ ﺗﺤﺮﯾﻢﮐﻨﻨﺪه را از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ و ﺗﻌﻬﺪات ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮی ﻣﻌﺎف ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ. هرگونه اقدام یکجانبه باید مطابق با اصول حقوق بین الملل از جمله ممنوعیت توسل به زور، عدم مداخله در امور داخلی کشورها، عدم تبعیض، برابری حاکمیتی، ارتقاء و حمایت از حقوق بشر و سایر موارد مشابه اتخاذ شود. شکست معافیت‌های بشردوستانه و هرگونه اقدام تکمیلی برای حمایت از حقوق بشر در جریان تحریمها حاکی از اهمیت بررسی و ارزیابی تأثیر انسانی تحریمهای یکجانبه می باشد.
. عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی
. M. J. STRAUSS,(2022),” The (IL)Legality of Unilateral Sanctions in Light of The Inadequacy of Humanitrian Exemptions”, Журнал Белорусского государственного университета. Международные отношения. ۲۰۲۱;۱:۸۶–۹۷ Journal of the Belarusian State University. International Relations. 2021;1:86–۹۷,P.86.
Michael Ewing-Chow. (2007),First Do No Harm: Myanmar Trade Sanctions and Human Rights , Northwestern University School of Law Volume 5, Issue 2 (Spring 2007) Northwestern Journal of International Human Rights, Volume 5, Issue 2 (Spring 2007), Follow this and additional works at: http://scholarlycommons.law.northwestern.edu/njihr,p.153.178.
. رﺿﻮی ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ، ﻗﺎﺳﻤﯽ ﻣﺮﯾﻢ ، زﯾﻦاﻟﺪﯾﻨﯽ ﻓﺎﻃﻤﻪ ،(۱۴۰۰)، “ﺗﻌﻬﺪات ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮی دوﻟﺖ واﺿﻊ ﺗﺤﺮﯾﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ﮐﺸﻮرﺗﺤﺮﯾﻢﺷﺪه: از ﺻﺪور ﻣﻌﺎﻓﯿﺖ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ ﺗﺎ رﻓﻊ ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻮاﻧﻊ “، ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﮥ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ، دوره ۵۲، ﺷﻤﺎره ۲، ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ۱۱۰۱-۱۰۸۳ :۱۴۰ ص،۱۰۸۳.
. Farzaneh Dashti , Bizhan Mirzaie , Jasieh Jahanmanesh,(2020), The United States Sanctions against the Islamic Republic of Iran; from Unilateralism to Violations of International Human Rights, Journal of Contemporary Research on Islamic Revolution | Volume 2 | No. 5 | Summer 2020 | PP. 117-142, p.117,118.
. Julia Schmidt, (2022),The Legality of Unilateral Extra-territorial Sanctions under International Law, Journal of Conflict & Security Law VC Oxford University Press 2022. Journal of Conflict & Security Law (2022), Vol. 27 No. 1, 53–۸۱ (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/), https://doi.org/10.1093/jcsl/krac005 Advance Access Publication Date: 15 February 2022 ,p.54.
. United Nations, General Assembly, A/HRC/50/66, 11 April 2022,Human Rights Council Fiftieth session 13 June 2022–۸ July 2022 Agenda items 2 and 3 Annual report of the United Nations High Commissioner for Human Rights and reports of the Office of the High Commissioner and the Secretary-General Promotion and protection of all human rights, civil, political, economic, social and cultural rights, including the right to development Summary of the biennial Human Rights Council panel discussion on unilateral coercive measures and human rights Report of the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights
. زمانی سید قاسم، فرهمندزاد، زینب (۱۴۰۰)، اقدامات قهری یکجانبه آمریکا علیه ایران از منظر حقـوق بین الملـل با تأکید بر رویه شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد،مجله پژوهشهای حقوقی، دوره ۲۰ ،شماره ۴۸ ، صص ۱۱،۱۳.
همان، صص ۱۶،۱۷.
. رﺿﻮی، ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ، ﻗﺎﺳﻤﯽ، ﻣﺮﯾﻢ ، زﯾﻦاﻟﺪﯾﻨﯽ، ﻓﺎﻃﻤﻪ، پیشین، صص ۱۰۹۳،۱۰۹۴.
. Alena Douhan, (1 May 2020). Mandate of the Special Rapporteur on the negative impact of the unilateral coercive measures on the enjoyment of human rights, COVID_19 pandemic: “negative impact of unilateral sanctions during the state of emergency”, www.ohchr.org, 3
. زمانی سید قاسم، فرهمندزاد، زینب، پیشین، صص۱۸،۱۹.
.United Nations Human Rights, Geneva, Switzerland 14.05. (2021), UN Special Rapporteur on the negative impact of unilateral coercive measures on the enjoyment of human rights Expert Consultation on “The Notion, Characteristics, Legal Status and Targets of Unilateral Sanctions,” convened on 26 April 2021 by the Special Rapporteur on the negative impact of unilateral coercive measures on the enjoyment of human rights, Prof. Dr. Alena F. Douhan.
. United Nations Iran: Unilateral sanctions and overcompliance constitute serious threat to human rights and dignity – UN expert,19 May 2022, https://www.ohchr.org/en/press-releases/2022/05/iran-unilateral-sanctions-and-overcompliance-constitute-serious-threat-human
. United Nations Iran: Unilateral sanctions and overcompliance constitute serious threat to human rights and dignity – UN expert,19 May 2022, https://www.ohchr.org/en/press-releases/2022/05/iran-unilateral-sanctions-and-overcompliance-constitute-serious-threat-human
. ﻣﻘﺎﻣﯽ اﻣﯿﺮ ، ﺟﻌﻔﺮی ﻧﺪوﺷﻦ ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ ،(۱۴۰۰)،” ﻧﻘﺾ ﺗﻌﻬﺪات ﻓﺮاﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ آﻣﺮﯾﮑﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺤﺮﯾﻢﻫﺎی اﻗﺘﺼﺎدی ﯾﮑﺠﺎﻧﺒﻪ ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان و ﺻﻠﺎﺣﯿﺖ ﻧﻬﺎدﻫﺎی ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ”، ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ دوره ۱۴، ﺷﻤﺎره ۳، ﺷﻤﺎره ﭘﯿﺎﭘﯽ )۵۵(، ﭘﺎﯾﯿﺰ ۱۴۰۰، ص ۲۲۲ ـ ۱۹۵، ص ۱۹۵
. Fatemeh Kokabisaghi,(2017), Assessment of the Effects of Economic Sanctions on Iranians’ Right to Health by Using Human Rights Impact Assessment Tool: A Systematic Review, http://ijhpm.com
Int J Health Policy Manag 2018, 7(5), 374–۳۹۳. doi 10.15171/ijhpm.2017.147.p.389.