نویسنده: Niklas Reetz
مترجم: دکتر نسرین ترازی- پژوهشگر حقوق بین الملل
ویراستار: دکتر ستار عزیزی- استاد دانشگاه بوعلی سینا
در ساعات اولیه ۲۴ فوریه، روسیه حمله گسترده‌ای را علیه اوکراین انجام داد. روز بعد، نیروهای روسیه در حال نزدیک شدن به کیف، پایتخت اوکراین بودند. بخش بزرگی از این نیروها نه از طریق مناطق جدایی‌طلب در شرق یا کریمه در جنوب، بلکه از طریق شمال و از خاک بلاروس به خاک اوکراین نفوذ کردند. رئیس جمهور اوکراین از آن زمان در واکنش به اقدام بلاروس مبنی بر رعایت نکردن اصل بی طرفی، سفر به مینسک برای مذاکرات صلح را رد کرده است. در حالی که کشورها در حال اعمال تحریم ها علیه روسیه هستند، گسترش تحریم ها به بلاروس را نیز آغاز نموده اند. علاوه بر این، برخی از کشورها به صراحت در اتهامات خود علیه روسیه، بلاروس را نیز به دلیل نقض قواعد حقوق بین‌الملل متهم می‌نمایند.
این سوال پیش می‌آید که بلاروس چه مسئولیتی در قبال نقش خود در حمله روسیه به اوکراین دارد؟ بلاروس با در اختیار قرار دادن سرزمین خود، ممکن است در اقدام غیرقانونی روسیه به زور شریک باشد و خود مرتکب یک عمل تجاوزکارانه شده باشد.
حمله روسیه به عنوان نقض قواعد حقوق بین‌الملل
ارزیابی حقوقی اقدامات روسیه واضح و صریح است و نیازی به تکرار تحلیل‌های دیگران نیست. روسیه با حمله خود به اوکراین، ممنوعیت توسل به زور مندرج در بند ۴ ماده ۲ منشور سازمان ملل را نقض کرده و مرتکب عمل تجاوزکارانه شده است. در واکنش به حمله روسیه و نقض یک هنجار اساسی حقوق بین‌الملل، اعضای ناتو و سایر کشورها شروع به اعمال تحریم علیه این کشور کرده‌اند. اقدامات اخیر مورد انتقاد واقع شده بطوریکه درخواست برای تشدید تحریم ها را در پی داشته است. ایالات متحده قبلاً بلاروس را در تحریم های اولیه خود قرار داده است بطوریکه برخی نهادها و افراد در بخش های دفاعی و مالی این کشور را شامل می شود. متعاقباً، اتحادیه اروپا و بریتانیا تحریم‌های مشابهی را علیه بلاروس اعلام کردند، اما جزئیات بیشتری را تا زمان نگارش این مقاله منتشر نکردند.
نقش بلاروس در حمله روسیه
انتخاب جغرافیایی روسیه برای ورود به اوکراین، جای تعجب ندارد. بلافاصله پس از آغاز حمله روسیه، مشخص شد که هدف آن ساقط کردن حکومت اوکراین بوده است. از آنجایی که شهر «کیف» که مقر دولت است، در شمال واقع شده است، بسیاری از نیروهای روسیه با عبور از مرز شمالی این کشور با بلاروس، وارد اوکراین شدند.
اگرچه برخی گمانی‌زنی‌ها مبنی بر مشارکت نیروهای بلاروس در تهاجم روسیه وجود دارد، اما الکساندر لوکاشنکو، رئیس جمهور بلاروس هرگونه درگیری نیروهای نظامی خود را رد میکند و شواهد روشنی مبنی بر مشارکت نیروهای بلاروس وجود ندارد. با این حال، بدیهی است که لوکاشنکو به نیروهای روسیه اجازه داد تا از طریق خاک بلاروس حرکت کنند و از مرز اوکراین عبور کنند. یکی از گزارش‌ها حاکی از آن است که نیروهای روسی به سیستم‌های دفاع هوایی و کنترل ترافیک بلاروس و همچنین ایستگاه‌های سوخت‌رسانی گاز آن دسترسی پیدا کردند.
تعداد زیادی از قوای روسی چند هفته قبل از حمله، در بلاروس مستقر بودند. توضیحی که در آن زمان ارائه شد، مربوط به یک رزمایش نظامی مشترک بود. تنها چند روز قبل از آغاز این حمله، وزیر دفاع بلاروس اعلام کرد که این رزمایش قرار است تمدید شود. در حال حاضر اهمیت استراتژیک حمله روسیه توسط نیروهای این کشور به میزبانی بلاروس مشخص شده است. این امر با تصرف نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل، تنها در چند کیلومتری جنوب مرز اوکراین و بلاروس توسط نیروهای روسی نشان داده می‌شود.
مسئولیت بلاروس برای کمک به تهاجم روسیه
وقایع اخیر این سوال را مطرح می کند که آیا بلاروس مسئولیت کمک به حمله روسیه را بر عهده دارد یا خیر؟ اگر بلاروس مستقیماً نیروهای مسلح خود را درگیر کند، این به منزله استفاده غیرقانونی از زور و تجاوز به همان روشی است که در مورد روسیه وجود دارد. با این حال، برای اینکه بلاروس قواعد حقوق بین‌المللی را نقض کند، درگیری مستقیم در جنگ ضروری نیست.
براساس قواعد مربوط به مسئولیت دولتها، به نظر می‌رسد بلاروس مسئول مشارکت خود در استفاده غیرقانونی از زور توسط روسیه است. ماده ۱۶ از مواد کمیسیون حقوق بین‌الملل در مورد مسئولیت دولتها در قبال اعمال متخلفانه بین‌المللی تصریح میکند که کمک یا مساعدت یک دولت در عمل متخلفانه دولت دیگر، یک فعل متخلفانه اشتقاقی اما مستقل از دولت کمک‌کننده است. دیوان بین المللی دادگستری این قاعده را در رأی خود درباره نسل کشی بوسنی دلالتی بر حقوق بین‌الملل عرفی تلقی نموده است. اعمال این قاعده مستلزم آن است تا دولتی که کمک و مساعدتی ارائه میدهد و نقض قواعد بین المللی توسط دولتی دیگر را تسهیل میکند، اولا با آگاهی از شرایط (فعل متخلفانه بین المللی) به این کار اقدام کند و ثانیا اگر آن فعل توسط خود آن دولت هم ارتکاب می‌یافت، فعل متخلفانه بین المللی محسوب میشد..
بلاروس با اجازه دادن به نیروهای روسی برای استقرار در خاک بلاروس و عبور از مرز آن به داخل خاک اوکراین و با حمایت لجستیکی از این اقدام، کمک قابل توجهی به تهاجم روسیه نموده است. با توجه به فاصله کوتاه تا کیف، اهمیت استراتژیک این کمک، اساسی به نظر می‌رسد، اما در نهایت مشخص نیست که آیا این کمک برای بلاروس اساسی یا غیر مستقیم بوده است. باید پذیرفت که حکومت بلاروس در هنگام ارائه این کمک، به ویژه در هنگام اجازه عبور از مرز خود، از حمله روسیه اطلاع داشت. ممنوعیت استفاده از زور که با حمله روسیه نقض شد، البته در مورد بلاروس نیز صدق میکند. با نگاهی به هر سه شرط مندرج در ماده ۱۶، مشخص می‌شود که بلاروس مسئول کمک در حمله روسیه به اوکراین است.
کمیسیون حقوق بین الملل در بند ۸ ماده ۱۶ شرح مواد مربوط به پیش نویس مسئولیت دولتها، تصریح میکند که همچنین ممکن است «تعهد به عدم توسل به زور توسط دولت مساعدت کننده نقض شود بدین طریق که اجازه دهد که دولت دیگری از قلمرو او برای انجام یک حمله مسلحانه علیه دولت ثالث استفاده کند». این توصیف دقیقی از اقدامات بلاروس است.
اقدام تجاوزکارانه بلاروس
دیدگاه تکمیلی در مورد مسئولیت بلاروس از این واقعیت ناشی می شود که روسیه نه تنها هرگونه قاعده حقوق بین‌الملل را نقض کرده است، بلکه ممنوعیت استفاده از زور را نیز نقض کرده است. مفهوم تجاوز ارتباط نزدیکی با این موضوع دارد که مجمع عمومی سازمان ملل در قطعنامه ۳۳۱۴ (XXIX) تعریفی را برای آن به تصویب رساند. در حالی که قطعنامه مجمع عمومی در مورد تعریف تجاوز از نظر قانونی الزام آور نیست، اما با این وجود راهنمایی مهمی در تعیین اینکه چه اعمالی واجد شرایط تجاوز هستند را ارایه می دهد. ماده ۳ قطعنامه تعریف تجاوز، اعمالی را فهرست میکند که تجاوز محسوب می‌شود. عمدتاً، اینها نسخه های متفاوتی از توسل غیرقانونی به زور توسط یک دولت علیه دولت دیگر هستند. با این حال، بند (و) ماده ۳ تصریح میکند که «عمل تجاوزکارانه شامل عمل یک دولت که اجازه میدهد سرزمینش را که در اختیار دولت دیگر قرار داده توسط آن دولت برای عمل تجاوزکارانه علیه دولت ثالث مورد استفاده قرار گیرد».
در اینجا، همان حقایق فوق در مورد کمک به حمله روسیه، دخالت بلاروس را به عنوان یک اقدام تجاوزکارانه توصیف میکند. بلاروس با اجازه استفاده از قلمرو خود توسط روسیه برای ارتکاب تجاوز به اوکراین، خود مرتکب یک عمل تجاوزکارانه علیه اوکراین براساس تعریف تجاوز شده است.
از آنجایی که بلاروس از شریک برابر روسیه فاصله زیادی دارد، می‌توان استدلال کرد که بلاروس چاره‌ای جز کمک به حمله روسیه نداشته است. با این حال، بند ۱ ماده ۵ تعریف تجاوز در این مورد مصرح است: «هیچ گونه ملاحظاتی در ماهیت، اعم از سیاسی، اقتصادی، نظامی یا غیر آن، نمی‌تواند توجیهی برای تجاوز باشد». از ماده ۲۶ مواد مربوط به مسئولیت دولت نیز چنین برداشت می‌شود. به عبارت دیگر، هیچ چیز، حتی تهدید به اشغال از سوی روسیه، مشارکت بلاروس در تجاوز روسیه به اوکراین را توجیه نمی‌کند.
این چه معنایی برای تحریم های بین المللی می تواند داشته باشد؟
به موازات اقدامات دیپلماتیک و تأمین تدارکات برای اوکراین، تحریم های اقتصادی و مالی علیه روسیه تا به امروز اولین واکنش بین المللی به این حمله بوده است. به طور کلی، این تحریم‌ها مبتنی بر محکومیت اقدام محرک و نقض حقوق بین الملل است. اینکه چه نوع تحریمی و علیه چه کسی اعمال می‌شود، در نهایت به عوامل زیادی بستگی دارد. و البته روسیه هدف اصلی منطقی همه تلاش ها باقی می‌ماند. با این حال، نتیجه گیری مبنی بر اینکه بلاروس ناقض قاعده منع توسل به زور است را نباید نادیده گرفت. این ممنوعیت به طور کلی پذیرفته شده که یک تعهد عام الشمول را ایجاد کند و از آنجایی که در قبال همه دولتها الزامی می‌باشد، استدلال خوبی وجود دارد که همه دولت ها می‌توانند علی رغم موضع مبهم کمیسیون حقوق بین الملل در ماده ۵۴ در مورد مسئولیت بین المللی دولت اقدامات متقابلی را در برابر نقض تعهد انجام دهند.وجود دارد، (به تحلیل مفید مارتین داویدویچ مراجعه کنید). بنابراین، تحریم‌ها علیه بلاروس به دلیل مشارکت آن در استفاده غیرقانونی از زور علیه اوکراین، نه تنها توسط اوکراین، بلکه توسط اتحادیه اروپا، ایالات متحده و سایر کشورهای ثالث نیز قابل اعمال است.
اعمال تحریم‌های بیشتر علیه رژیم بلاروس تاکید میکند که هرگونه مشارکت در حمله غیرقانونی روسیه جدی گرفته می‌شود. درخواست های مشابهی از سوی اسویاتلانا تسیخانوسکایا رهبر مخالفان بلاروس مطرح شده است. در نهایت، این می‌تواند یک عامل بازدارنده برای کشورهای دیگر باشد که به هر طریقی تلاش‌های جنگی روسیه را تسهیل می‌کنند.