شهروندان مسلح اوکراینی: مشارکت مستقیم در مخاصمات، بسیج عمومی یا امر دیگری؟[۱]
نویسنده: Emily Crawford
1 مارس ۲۰۲۲
مترجم: کوثر طالبی اسفندارانی (دانشجوی دکترای حقوق بین‌الملل عمومی دانشگاه علامه طباطبائی)
ویراستار علمی: دکتر وحید بذار (پژوهشگر حقوق بین الملل)
از زمان آغاز حمله روسیه در هفته گذشته به اوکراین، اغلب توجهات بر انطباق اقدامات پوتین با حقوق بین الملل و پاسخ ارتش اوکراین بود. به طور همزمان رسانه ها گزارش‌هایی مبنی بر مشارکت فزاینده غیرنظامیان اوکراینی در دفاع از کشورشان ارائه کردند. گزارش های اولیه حاکی از آن بود که داوطلبان غیرنظامی به طور خود جوش برای مقاومت در برابر مهاجمان روسی سلاح به دست گرفتند. با وخیم تر شدن اوضاع، اخباری منتشر شد مبنی بر اینکه دولت اوکراین، از همه اوکراینی ها خواسته است تا از میهن خود دفاع کنند و گزارش ها حاکی از این است که تا جمعه ۲۵ فوریه بیش از ۱۸۰۰۰ تفنگ به نیروهای دفاع غیرنظامی در کیف داده شده است،. این مشارکت غیرنظامی در دفاع از اوکراین در کنار دفاع نظامی دولت و گروه های شبه نظامی سازمان یافته و گروه های مقاومت ملی که از زمان الحاق کریمه به روسیه در سال ۲۰۱۴ برای تهاجم احتمالی به اوکراین آموزش می دیدند، صورت می‌گیرد.
در رسانه‌ها این گروه‌ها و افراد را با عناوین مختلفی – از جمله گروه‌های شبه‌نظامی، مقاومت ملی، مبارزان مقاومت – خطاب کرده اند. در حالی که هر کدام از این عبارت، تعاریف و آستانه متمایز از یکدیگر در حقوق مخاصمات مسلحانه دارند که اهمیت بررسی آن ها در همین نکته نهفته است. این که حقوق بین الملل دقیقاً چه موضعی نسبت به مشارکت غیرنظامیان در یک مخاصمات مسلحانه علیه یک مهاجم دارد و اگر این غیرنظامیان توسط نیروهای روسی دستگیر یا کشته شوند، طبق حقوق بین الملل چه پیامدهایی به دنبال دارد؟ برای تبیین این موضوع، ضروری است که مفاهیم و جایگاه رزمندگان و غیرنظامیان در حقوق بین الملل مخاصمات مسلحانه را مورد بررسی قرار دهیم.
مقدمه ای در مورد وضعیت رزمنده و غیرنظامی در درگیری های مسلحانه بین المللی
در حقوق بین الملل مخاصمات مسلحانه، حمایت های متعددی از افرادی که در مخاصمات شرکت می‌کنند، وجود دارد. این موضوع با دسته بندی دقیقی در ماده ۴A کنوانسیون سوم ژنو مشخص شده است. آن ها رزمنده قلمداد می شوند و از کلیه حمایت های ارائه شده در کنوانسیون سوم ژنو در مورد اسیران برخوردار خواهند شد. رزمندگان قانونی علاوه بر وضعیت اسرای جنگی از «مصونیت نظامی»- حق شرکت در مخاصمات و مصونیت در قبال اقدامات جنگی خود، از جمله تخریب اموال و زخمی کردن یا کشتن سایر انسان ها، مشروط بر اینکه این اعمال در چارچوب مخاصمات جاری انجام شده باشد و نقض حقوق بین الملل مخاصمات مسلحانه نباشد- برخوردارند. با این حال، شناسایی یک فرد به عنوان رزمنده به این معنی است که او می تواند به طور قانونی در هر زمان از سوی دشمن مورد هدف قرار گیرد.
غیرنظامیان در ماده ۵۰ پروتکل الحاقی اول به کلیه افرادی که رزمنده نیستند، تعریف شده است. غیرنظامیان از مصونیت غیرنظامی برخوردارند – نمی توان آن ها را مورد هدف قرار داد و این اقدام بر اساس حقوق بین‌الملل و طبق ماده ۸ اساسنامه رم دیوان بین المللی کیفری جنایت جنگی قلمداد می شود. غیرنظامیان تا زمانی که از مشارکت مستقیم در مخاصمات خودداری کنند در برابر هدف قرار دادن مستقیم دشمن از مصونیت برخوردارند. اگر غیرنظامیان مستقیماً در مخاصمات شرکت کنند، تا زمانی که این مشارکت ادامه داشته باشد، امکان مورد هدف قرار دادن آن ها وجود دارد.
برای اینکه رزمندگان شناسایی شوند، باید معیارهای اساسی خاصی را رعایت کنند. طبق ماده۴A کنوانسیون سوم ژنو، برای اینکه یک فرد، رزمنده قلمداد شود و حق شرکت در مخاصمات را داشته باشد، باید در یکی از چندین دسته قرار گیرد. اول – بند ۱ از ماده ۴A- به اعضای نیروهای مسلح یک طرف درگیر و هم چنین اعضای شبه نظامیان یا نیروهای داوطلب که بخشی از نیروهای مسلح یک طرف درگیری را تشکیل می دهند، وضعیت رزمنده می دهد – یعنی همه اعضای نیروهای مسلح کشور، و هم چنین هر شبه نظامی، نیروهای داوطلب، گروه های مقاومت ملی، حتی اعضای نیروی انتظامی، مشروط بر اینکه رسماً در نیروهای نظامی دولتی که برای کشور می جنگند، ادغام شده باشند.
بر اساس بند ۲ ماده ۴A سایر گروه‌های داوطلب که به طور رسمی در نیروهای نظامی دولت عضویت ندارند، مشروط بر این که تحت مسئولیت فرمانده اقدام کنند، می بایست از یک علامت مشخص ثابت که از فاصله دور قابل تشخیص است استفاده کنند، اسلحه خود را آشکارا حمل کنند و عملیات خود را مطابق با حقوق مخاصمات مسلحانه انجام دهند، حق برخورداری از وضعیت رزمنده و اسیر جنگی و برخورد خاص با آن ها را دارند. بند ۳ ماده ۴A، اعضای نیروهای نظامی منظم را که به دولت یا مقامی که طرف مخالف، آن را به رسمیت نمی شناسد وفاداری می کنند، به رسمیت می شناسد. تصویب پروتکل الحاقی اول در سال ۱۹۷۷، مبارزان آزادی بخش ملی را به فهرست رزمندگان اضافه کرد- افرادی که علیه سلطه استعماری، اشغال بیگانگان یا رژیم های نژادپرستانه می جنگند و آن ها آشکارا اسلحه خود را در طول هر درگیری نظامی حمل می کنند، و در طول زمانی که دشمن درگیر استقرار نظامی قبل از شروع حمله ای است که در آن شرکت می کند، برای دشمن قابل مشاهده است.
در نهایت، طبق بند ۶ ماده ۴A، غیرنظامیانی که در قالب بسیج عمومی مشارکت می کنند، دارای وضعیت رزمنده هستند، بسیج عمومی به عنوان ساکنان یک سرزمین غیر اشغالی که در نزدیکی دشمن به طور خودجوش سلاح به دست می گیرند تا در برابر نیروهای متجاوز مقاومت کنند، بدون اینکه فرصتی برای تشکیل واحدهای مسلح منظم داشته باشند، مشروط بر اینکه آشکارا سلاح حمل کنند و قوانین و آداب و رسوم جنگ را رعایت کنند. شرکت کنندگان در بسیج عمومی نیازی به داشتن سازماندهی و یا پوشیدن علائم مشخصه ثابت ندارند، اما باید تسلیحات خود را آشکارا حمل کنند و حقوق بین الملل مخاصمات مسلحانه را رعایت کنند.
هر فردی که بدون رعایت معیارهای ذکر شده در بالا در مخاصمات شرکت کند، غیرنظامی است که مستقیماً در مخاصمات شرکت می کند. آن ها از حمایت های اعطایی به رزمندگان و اسرا برخوردار نیستند و مصونیت غیرنظامی خود را در برابر هدف قرار دادن به دلیل مشارکت مستقیم از دست می دهند. معیارهای دقیق میزان مشارکت مستقیم در مخاصمات بر اساس حقوق بین الملل و زمانی که چنین مصونیتی از بین می‌رود و دوباره به دست می‌آید مورد مناقشه است، اما به طور کلی پذیرفته شده است که یک غیرنظامی زمانی مصونیت غیرنظامی خود را از دست می‌دهد که در حمایت از یکی از طرف‌های درگیری دست به اقدامات خصمانه می زند. این اعمال باعث آسیب، جراحت یا کشتن طرف دیگر درگیری می شود یا به قابلیت های نظامی دشمن آسیب می رساند. تا زمانی که غیرنظامیان اقدامات خصمانه انجام دهند، مصونیت خود را از دست خواهند داد. لازم به ذکر است که از دست دادن مصونیت غیرنظامی به دلیل مشارکت مستقیم در مخاصمات با موردی که غیرنظامیان به عنوان بخشی از جنبش مقاومت یا بسیج عمومی در مخاصمات شرکت می کنند، متفاوت است: زمانی که فرد به عنوان مبارز مقاومت یا شرکت کننده در بسیج شناخته شد، وضعیت غیرنظامی خود را از دست می دهد و یک رزمنده در نظر گرفته می شود (و بنابراین مسئول هدف قرار داده شدن در هر زمان به دلیل موقعیت خود است). با این حال، غیرنظامیانی که به صورت مستقیم در مخاصمه شرکت می کنند، وضعیت غیرنظامی خود را از دست نمی دهند، بلکه فقط مصونیت خود را از هدف قرار داده شدن تا زمانی که به صورت مستقیم در مخاصمه حضور دارند، از دست می دهند. با خاتمه دادن به مشارکت مستقیم در مخاصمه مجدداً می توان مصونیت غیرنظامی را به دست آورد.
بسیج عمومی
با توجه به نکات مذکور وضعیت غیرنظامیان مختلف، چه به صورت فردی یا گروهی، در مخاصمه اوکراین چگونه است؟ اولین دسته‌ای که خود را نشان می‌دهد، بسیج عمومی است، که در آن غیرنظامیان پیش از اشغال سرزمین به طور خودجوش سلاح به دست می‌گیرند تا در برابر مهاجم مقاومت کنند. دو عنصر کلیدی برای احراز بسیج عمومی وجود دارد. اول، باید درجه ای از خودجوشی وجود داشته باشد. برای اینکه بسیج عمومی مطابق حقوق بین الملل مخاصمات مسلحانه شکل بگیرد، باید از دل مردم نشات بگیرد، نه به تحریک مقامات در سرزمینی که در معرض تهدید به تهاجم است، و نه توسط افرادی که زمان سازماندهی خود را در هر نوع گروه مسلحی نداشته اند. دوم، هرگونه مقاومت مسلحانه باید در سرزمین های غیر اشغالی رخ دهد – سرزمینی که مورد تهاجم قرار نگرفته و تحت کنترل نیروی متجاوز قرار نگرفته است.
احتمالاً، حداقل برای مدت زمان کوتاهی، در نواحی مرزی اوکراین، بسیج عمومی شکل گرفته باشد.
گزارش‌ها در روزهای منتهی به تهاجم، از شهروندان اوکراینی یاد می کردند که به ابتکار خودشان، اقدام به خرید گسترده اسلحه‌ها می کردند و در مکان های احتمالی بروز درگیری منتظر می مانند. هم چنین گزارش‌هایی مبنی بر اقدامات انفرادی مقاومت در برابر مهاجمان، مانند استفاده شهروندان غیرمسلح اوکراینی از بدن خود برای جلوگیری از پیشروی تانک‌ها، یا نابود کردن تابلوهای خیابان‌ها برای ممانعت از حرکت نیروهای روسی در حومه اوکراین، ارائه شده است.
با این حال، به نظر می‌رسد که واقعیت‌های به سرعت در حال تغییر تا حد زیادی امکان ایجاد بسیج عمومی را از بین برده است. در عرض یک روز پس از ورود نیروهای روسی به خاک اوکراین، مقامات اوکراینی برای تشویق شهروندان به مقاومت در برابر مهاجمان در شبکه های اجتماعی اقدام کردند و تا آن جا پیش رفتند که راهنماهای ویدیویی درباره نحوه ساخت کوکتل مولوتف و نحوه انجام حملات سایبری علیه روسیه منتشر کردند. دولت حتی غیرنظامیان را نیز مسلح کرده است. به نظر می‌رسد این سطح از دخالت دولت اوکراین، با حذف عنصر «خودانگیختگی» بسیج، مانع از تشکیل بسیج عمومی می‌شود.
موضوع پیچیده دیگر ورود ارتش روسیه و اشغال مناطقی از اوکراین، از جمله منطقه اطراف پریپیات و نیروگاه هسته ای چرنوبیل است. بر اساس قواعد مربوط، بسیج عمومی فقط می تواند به طور قانونی قبل از اشغال قلمرو توسط نیروی مهاجم تشکیل گردد- یعنی تحت کنترل و اقتدار واقعی ارتش متخاصم قرار گیرد، جایی که چنین اختیاری می تواند ایجاد و اعمال شود (طبق ماده۴۲ مقررات ۱۹۰۷ لاهه). اشغال بخش‌هایی از اوکراین به این معنی است که در آن بخش‌ها بسیج عمومی نمی‌تواند وجود داشته باشد. با این حال، این مانعی نمی‌شود که در بخش‌هایی از سرزمین‌های اشغال نشده در اوکراین بسیج وجود داشته باشد. علاوه بر این، تصرف بخشی از خاک اوکراین توسط روسیه ممکن است آستانه لازم برای اعمال نظام حقوقی اشغال را فراهم نیاورد- ممکن است صرفاً یک تصرف موقت قلمرو باشد که به سرعت برطرف می شود. در هر صورت، به نظر می رسد دخالت دولت اوکراین در تسلیح شهروندان عامل مرتبطی باشد که از طبقه بندی واضح وضعیت به عنوان وضعیت بسیج عمومی جلوگیری می کند.
جنبش مقاومت سازمان یافته
جدیدترین گزارش‌های منتشر شده از اوکراین نشان می‌دهند که به نظر می رسد بهتر باشد که از آن به‌عنوان یک جنبش مقاومت سازمان‌یافته یاد کنیم (همانطور که در بند دوم ماده ۴A کنوانسیون سوم ژنو ذکر شده است). همانطور که در تاریخ ۲۷ فوریه از سوی نیویورک تایمز اشاره شد:
غیرنظامیان تازه مسلح شده و اعضای گروه های شبه نظامی مختلف تحت فرماندهی ضعیف ارتش در سازمانی به نام نیروهای دفاع سرزمینی می جنگند.
Mykhailo Podolyak، مشاور رئیس ستاد ریاست جمهوری اوکراین صبح شنبه در بیانیه ای اعلام کرد: «در خود شهر، یگان های دفاعی کاملاً مؤثر عمل می کنند». «معلوم شد که مردم بیرون می آیند و از خانه های خود دفاع می کنند. تحلیل گران ستاد کل روسیه چنین انتظاری نداشتند».
در یک مرکز استخدام ارتش که در آن تفنگ های کلاشینکف در حال توزیع بود، ده ها نفر جمع شده بودند. چند نفر از افراد حاضر در صف گفتند، قبل از دریافت اسلحه، از آن ها خواسته شد تا واحدهای ویژه متشکل از ۱۰ نفر را تشکیل دهند و یک فرمانده انتخاب کنند.
یک گروه لباس های متنوعی از شلوارهای ورزشی و ژاکت های استتار به تن داشتند، برخی با کفش های تنیس و برخی دیگر با کفش های پیاده روی بودند. اما همه آن ها نوارهای زرد رنگی داشتند که آن ها را به عنوان اعضای نیروهای دفاع معرفی می کرد.
این گزارش خبری اکثر عناصر شرط لازم برای مبارزه قانونی را در حال حاضر مشخص می کند. ابتدا، از افراد داوطلب خواسته شده است تا واحدهای موقت تشکیل دهند و فرماندهی انتخاب کنند تا این شرط را محقق سازد که گروه های مقاومت «متعلق به یک طرف درگیری باشند» و توسط فردی مسئول فرماندهی می شوند. همانطور که در تفسیر کنوانسیون سوم ژنو اشاره شد، ضروری است که یک رابطه واقعی میان سازمان مقاومت و [موضوع] حقوق بین‌الملل که در وضعیت جنگی است، وجود داشته باشد، اما صرف وجود این رابطه کافی است. ممکن است صرفاً با توافق ضمنی بیان شود، اگر عملیات ها به گونه ای باشد که به وضوح نشان دهد که سازمان مقاومت برای کدام طرف می جنگد. در اینجا با توزیع سلاح در مراکز استخدام و دستور تشکیل واحدهایی با فرماندهان به وضوح مشهود است.
علاوه بر این، پوشیدن گسترده بازو بند زرد – نشان دهنده نیروی دفاع سرزمینی – و حمل آشکار اسلحه توسط داوطلبان نیز نشان دهنده انطباق با بند ۲ ماده ۴A است – پوشیدن یک علامت مشخص ثابت که از فاصله دور قابل مشاهده است و آشکارا سلاح حمل می کند. این بدان معناست که هر عضو نیروی دفاع سرزمینی که آشکارا اسلحه حمل می کند، بازوبند زرد به بازو می بندد و مطابق با حقوق بین الملل مخاصمات مسلحانه حاکم رفتار می کند، از مصونیت نظامی برخوردار است، ممکن است فعالانه در مخاصمات شرکت کند، و در صورتی که توسط نیروهای روسیه اسیر شود باید از حمایت های اعطائی به اسرای جنگی برخوردار شود.
غیرنظامیانی که مستقیماً در مخاصمات شرکت می کنند
با این حال، تکلیف کسانی که بدون ادغام ارادی در نیروهای دفاعی سرزمینی در برابر نیروهای روسی مقاومت می کنند، چه می شود؟ وضعیت آن ها بسیار مخاطره آمیزتر است، زیرا بسته به اعمالی که مرتکب می شوند، می توان آن ها را غیرنظامیانی دانست که مستقیماً در مخاصمات شرکت می کنند. همانطور که در بالا ذکر شد، غیرنظامیانی که به صورت مستقیم در مخاصمات مشارکت می کنند، مصونیت خود را در برابر هدف قرار داده شدن از دست می دهند و ممکن است تا زمانی که این مشارکت مستقیم در مخاصمات ادامه داشته باشد مورد هدف قرار گیرند: همانطور که در تفسیر پروتکل های الحاقی آمده است، «مصونیتی که به افراد غیرنظامی اعطا می شود مشروط به یک شرط اساسی می باشد که همانا پرهیز از اعمال خصمانه است. اقدامات خصمانه باید به اعمالی اطلاق شود که ماهیت و هدف آن ها صدمه واقعی به پرسنل و تجهیزات نیروهای مسلح باشد. در تفاسیر مختلف از مشارکت مستقیم در مخاصمات در رویه قضایی و در عمل، اعمالی که مشارکت مستقیم در مخاصمات تلقی می‌شوند، شامل عملیات تسلیحاتی یا سیستم‌های تسلیحاتی، جمع‌آوری اطلاعات در مورد نیروهای مسلح، انتقال مهمات و پرسنل به و از مخاصمات، و/ یا شرکت در اقدامات خرابکارانه و اختلال در مهمات و ارتباطات است.
با این استانداردها، غیرنظامیان اوکراینی که تابلوهای خیابان را نابود می‌کنند، احتمالاً به‌عنوان مشارکت مستقیم در نظر گرفته نمی‌شوند، اما ایجاد سپر انسانی داوطلبانه می‌تواند مشارکت مستقیم در مخاصمات تلقی شود (اگرچه بحث‌هایی در مورد اینکه آیا سپرهای انسانی می‌توانند مشارکت مستقیم در مخاصمات در نظر گرفته شوند وجود دارد – برای مطالعه بیشتر بنگرید به این جا، این جا و این جا). در حالی که مشارکت مستقیم غیرنظامیان در مخاصمات بر اساس حقوق بین‌الملل غیرقانونی نیست، اما این یک عمل مورد حمایت نیز نیست. اگر غیرنظامیان اوکراینی که بخشی از نیروی دفاع سرزمینی نیستند در مخاصمات شرکت کنند، چنین مشارکتی ممکن است به اندازه کافی مستقیم در نظر گرفته شود که نیروهای روسی تا زمانی که به این مشارکت مستقیم در مخاصمات ادامه می دهند، آن ها را هدف قرار بگیرند. اگر غیرنظامیانی که به صورت مستقیم در مخاصمات مشارکت می کنند دستگیر شوند، از حمایت های گسترده کنوانسیون سوم ژنو بهره مند نمی شوند.
گزارش های خبری کنونی حاکی از آن است که در حالی که نیروهای روسی در حال پیشروی به داخل کشور هستند، مقاومت اوکراین از جانب ارتش دولتی و سایر نیروهای داوطلب و مقاومت شدید است و ظاهراً در ممانعت از پیشروی نیروهای روسیه نیز موثر بوده است. اگر معلوم شود که روسیه در هدف خود برای سرنگونی دولت اوکراین و اشغال کشور موفق بوده است، کسانی که به مقاومت ادامه می دهند لزوماً حمایت های خود را مطابق حقوق بین الملل مخاصمات مسلحانه از دست نخواهند داد. مشروط بر آن که این رزمندگان مفاد ماده ۴A را رعایت کنند، از وضعیت رزمنده و در صورت دستگیری از حمایت های اعطائی به اسرای جنگی برخوردار خواهند بود.
[۱] https://www.ejiltalk.org/armed-ukrainian-citizens-direct-participation-in-hostilities-levee-en-masse-or-something-else/#:~:text=What%20this%20means%20is%20that,protections%20if%20captured%20by%20Russian