حمایت از حقوق کودکان در عصر تکنولوژی
(با تاکید بر نظریه تفسیری شماره ۲۵ کمیته حقوق‌کودک)
نویسنده: محمدمهدی سیدناصری
دانشجوی دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد امارات
ویراستار علمی: دکتر مهریار داشاب
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی
طرح مسئله
باید گفت گسترش لحظه‌ای دنیای دیجیتال از جمله فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، شبکه‌ها، محتواها، خدمات دیجیتال، واقعیت مجازی، هوش مصنوعی، رباتیک، خلق فناوری بلاکچین و ظهور بستر متاورس در ابعاد مختلف زندگی کودکانِ امروز ایفای نقش می‌کند. در کنار آن با شیوع ویروس‌کرونا و افزایش استفاده از فضای مجازی که نقش‌موثری در تولید، انتشار و انتقال اطلاعات آموزشی و سرگرمی داشته است، سطح دسترسی به محتوای بر خط برای اقشار مختلف جامعه از جمله کودکان افزایش پیدا کرده است. در واقع اکنون بشر شاهد تولد نسلی است که از ابتدای کودکی شاهد پیشرفت اینترنت و ابزارهای هوشمند در دنیاست و در عین‌حال، این شرایط بستری برای محدود شدن یا نقض حقوق افراد نیز ایجاد کرده است. در این میان حقوق کودکان به عنوان آسیب‌پذیرترین قشر جامعه بیشتر در معرض تعرض و سوءاستفاده است. کودکان امروز زمان زیادی را برای فعالیت‌های آموزشی، تفریحی و سرگرمی در اینترنت و دنیای دیجیتال سپری می‌کنند و در معرض انواع خطرات و تهدیدات نیز قرار می‌گیرند.
به عقیده بسیاری از کارشناسان یکی از مهم‌ترین اقشار جامعه در مواجهه با خطرات و تهدیدات دنیای دیجیتال، کودکان هستند. باید گفت اهمیت و تاثیر رسانه‌ها و سرگرمی‌های مجازی و دنیای دیجیتال در شکل‌دهی افکار و رفتار کودکان دارای تاثیری عمیق است که می‌تواند نظام‌های اجتماعی را تحت تاثیرات مثبت و منفی خود قرار دهد. امروزه دسترسی آزاد و آسان کودکان به فضای مجازی و دنیای اینترنت چنان افزایش یافته که ساختارهای اجتماعی جدیدی حول این فضا در حال شکل‌گیری است و باعث افزایش سرعت تغییرات و به هم خوردن نظم سنتی در تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش کودکان شده است. در کنار همه این پیشرفت‌ها، کرونا به عنوان مهمانی ناخوانده با ایجاد شوک، سبب شتاب در روند تحولات دیجیتال شد. در این دوران خانواده‌ها در هر قشر و فرهنگی به صورت خودخواسته کودکان را پای گوشی، تبلت، کامپیوتر و… نشاندند و کودکان، بیش از پیش غرق در دنیای دیجیتال و فضای مجازی شده و رد پای تکنولوژی و دنیای دیجیتال در زندگی آن‌ها پررنگ‌تر و جدی‌تر شد. در واقع هم‌اکنون بشر شاهد تولد نسلی دیگر از نسل زد یا نسل نت است که تقریبا بین سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۰ میلادی متولد شده‌اند و از ابتدای کودکی شاهد پیشرفت اینترنت و ابزارهای هوشمند در دنیا هستند. امروزه کودکان از طریق پیامک، تماس ویدیویی یا اینستاگرام با دوستان خود در ارتباط هستند و همزمان در چند فضای مجازی مختلف فعال بوده و اطلاعات شخصی زیادی از خود روی اینترنت به جا می‌گذارند و چنان به نظر می‌رسد که همیشه یک یا چند مهمان مجازی در خانه حضور دارد. در کنار آن استفاده از فضای سه بُعدی متاورس و بازی‌هایی همچون ماینکرافت، روبلاکس و… در سطح بسیار بالایی وارد زندگی کودکان شده و آن‌ها را با جهانی فراواقعی و آواتارهای سفارشی روبه‌رو کرده است.
با توجه به این که اهمیت و تاثیر منفی رسانه‌ها و سرگرمی‌های دیجیتال و دنیای مجازی در کودکان بر کسی پوشیده نیست، موضوع جدی حمایت از حقوق کودکان در برابر این فناوری شگفت‌انگیز و قدرتمند یکی از مباحث علمی و اجتماعی مهم این روزهاست. به بیان دیگر دستاوردهای بشری، فرصت‌های جدیدی را برای تحقق حقوق کودکان در این فضا به وجود آورده است که باید مورد توجه قرار بگیرد و با این حال نباید خطرات این دنیای جدید در نقض یا سوءاستفاده از حقوق کودکان را نادیده گرفت. این فضا با توجه به گستردگی دامنه آن، مخفی بودن هویت کاربران، سرعت بالا و فرامرزی بودن، فقدان مکانیزم اعمال صلاحیت و نظارت دولت‌ها می‌تواند بر حوزه شناخت و ادراک کاربران تاثیر عمیقی گذاشته و همه افراد به خصوص کودکان و نوجوانان را با خطرات خاصی مواجه کند. در واقع علاقه‌مندی کودکان به رسانه‌های دیجیتال و اجبار ناشی از کرونا برای حضور کودکان در فضای مجازی سبب شده تا ضرورت نظارت بر کودکان در این فضا مطرح شده و در سطح بین‌المللی و داخلی نهادها و فعالان این عرصه به فکر حمایت از حقوق کودکان باشند.
در این فضا، موضوع صیانت از حقوق کودکان و نوجوانان در فضای مجازی و دنیای دیجیتال، مسئله‌ای مهم و در خور توجه است که باید از سوی دولت‌ها و سایر نهادهای دولتی و مدنی و سایر متولیان امور کودکان مورد حمایت ویژه قرار گیرد. این نوشتار سعی دارد به این پرسش پاسخ دهد که کودک کیست و دولت‌ها چه تکالیفی برای حمایت از حقوق کودکان در عصر تکنولوژی با تاکید بر نظریه تفسیری شماره ۲۵ مصوب سال ۲۰۲۱ کمیته حقوق کودک بر عهده دارند؟
۱- تعریف مفهوم کودک از منظر کنوانسیون حقوق کودک مصوب ۱۹۸۹
کنوانسیون حقوق کودک در ماده ۱ خود چنین اشعار می‌دارد: از نظر کنوانسیون حاضر منظور از کودک افراد انسانی زیر ۱۸ سال است، مگر این که طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک، سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود». با توجه به این تعریف می‌توان گفت کودک یعنی هر انسان زیر ۱۸ سال. البته تدوین‌کنندگان کنوانسیون حقوق کودک، استانداردی مطمئن برای تشخیص کودک از بزرگسال تعیین نموده‌اند، اما با آوردن قید «مگر این که طبق قانون مربوط، سن بلوغ کمتر باشد»، به دولت‌ها اجازه داده‌اند تا به مصلحت خود سن دیگری را برای کودکی مشخص نمایند. پس ضعف در ابعاد مختلف جسمی، روانی، اقتصادی و اجتماعی، دولت‌ها و جامعه بین‌المللی را متعهد به حمایت از کودکان بنا بر ضعف‌های آنان در برابر خطرات احتمالی می‌کند. با توجه به تعریف کنوانسیون حقوق کودک، پایان کودکی همان ۱۸ سال تلقی شده است. پس دولت‌ها باید برای ایفای حق بر سلامت کودکان، علاوه بر اقدامات لازم در سطح ملی، در عرصه بین‌المللی نیز فعال باشند تا کودکان از دوره کودکی، در همه جنبه‌ها به سلامت عبور کنند.
۲- سازکارهای بین‌المللی در حمایت از حقوق کودکان در دنیای دیجیتال
عنصر قانونی و مبنای حقوقی برای حق دسترسی کودکان به فضای مجازی را می‌توان ماده ۱۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی دانست. این ماده در تشریح حق آزادی بیان، بر این نکته تاکید دارد که آزادی بیان شامل آزادی تحصیل یا دریافت اطلاعات و اشاعه یا انتقال اطلاعات می‌باشد؛ خواه شفاها خواه به صورت نوشته یا چاپ یا هنری یا به هر وسیله دیگر که صورت گیرد. در همین راستا، ماده ۱۷ کنوانسیون حقوق کودک مقرر می‌دارد که کشورهای طرف کنوانسیون، دسترسی کودک به اطلاعات و مطالب از منابع گوناگون و بین‌المللی، خصوصا مواردی که مربوط به اعتلای رفاه اجتماعی، معنوی یا اخلاقی و بهداشت جسمی و روحی وی می‌شود را تضمین کنند. حال با توجه به ماهیت فضای مجازی که آثاری فراگیر دارد و محدود به مرزهای جغرافیایی نیست، منع کودکان در استفاده از اینترنت و محیط دیجیتال محال و غیرقانونی است.
در حیطه بین‌المللی، کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد به عنوان یکی از قابل قبول‌ترین اسناد حقوق بشری که از اسناد لازم‌الاجرا و بسیار مهم مربوط به حقوق بشر است و مورد توافق جامعه بین‌المللی می‌باشد. ]این کنوانسیون[ سند مدونی از انتظارات جامعه برای حقوق کودکان بوده که در آن به انواع حقوق کودکان پرداخته شده است. اما در سال‌های بعد با رشد سریع اینترنت و فضای دیجیتال، این سند دیگر کافی و پاسخگو نبود. پس از آن با توجه به لزوم حمایت و صیانت از حقوق کودکان در دنیای دیجیتال از سوی دولت‌ها و سایر نهادهای دولتی و مدنی و سایر متولیان امور کودکان، یونسکو در سال ۱۹۹۹ میلادی برای حمایت از حقوق کودکان اعلامیه و طرح اقدام برای حمایت از کودکان را تصویب کرد. یونیسف نیز در گزارش سالانه وضعیت کودکان در سال ۲۰۱۷ میلادی از همه ذی‌نفعان خواست تا حقوق کودکان را در فضای سایبری تحقق ببخشند. شورای اروپا نیز در سال ۲۰۱۸ میلادی به توصیه کشورهای عضو، بخشی از استراتژی خود در مورد حقوق کودک را به دستورالعمل‌های احترام، محافظت و تحقق حقوق کودک در محیط دیجیتال اختصاص داد.
در ژانویه ۲۰۱۷ میلادی ویرایش تازه‌ای از پیمان‌نامه حقوق کودک به عنوان بخشی از گزارش گروه ویژه حامیان حقوق کودکان در انگلستان منتشر شد. حاصل تحقیقات گروه ویژه این بود که کودکان و والدین هر دو به حمایت بیشتری برای هدایت و راهبری در جهان مجازی نیاز دارند. حقوق ارائه شده در این پیمان‌نامه علاوه بر چگونگی حمایت از کودکان در برابر خطرات احتمالی، به اعمال حقوق قانونی آن‌ها نیز پرداخته است. در واقع آن‌ها معتقد هستند این قانون باید تامین‌کننده این حقوق در دنیای دیجیتال نیز باشد. از جمله موارد اشاره شده در این سند بازنگری‌شده، اجرای قانون حمایت از اطلاعات عمومی در فضای اینترنت، ساده کردن اصطلاحات و شرایط استفاده از نرم‌افزارهای دیجیتال مخصوص کودکان است.
لازم به ذکر است که به موجب ماده ۴ کنوانسیون حقوق کودک، دولت‌های عضو ملزم هستند تا تمامی اقدامات قانونی و اجرایی لازم جهت اعمال حقوق شناسایی شده در این کنوانسیون را مورد توجه قرار دهند. این دولت‌ها با توجه به حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اقداماتی از این قبیل را جهت به حداکثر رساندن منابع موجود در چارچوب همکاری‌های بین‌المللی معمول خواهند داشت. ماده ۱۹ این کنوانسیون، دولت‌ها را مکلف به اتخاذ تدابیر مناسب قانونی، اجرایی، اجتماعی و آموزشی نموده است تا از کودکان در برابر تمامی اشکال خشونت جسمی، روانی، ضرب و جرح یا سوءاستفاده، اهمال، مسامحه‌کاری، بدرفتاری یا استثمار حمایت کند که با توجه به سبک زندگی در عصر جدید، محیط دیجیتال یکی از تهدیدات مهم برای سلامتی کودکان بوده و ضروری است که دولت‌ها و جوامع مدنی با اعمال قوانین مناسب، اقدامات بین‌المللی برای محدودسازی برخی محتواهای مخرب برای کودکان را با همکاری همه اعضای جامعه بین‌الملل اتخاذ نمایند.
در کنار این موارد، در تفسیر عمومی شماره (۲۰۲۱) ۲۵ منتشره در تاریخ ۲۱ مارس (۲۰۲۱) میلادی، کمیته‌ی حقوق کودک سازمان ملل متحد، به عنوان‌یک نهاد حقوق بشری پیمان‌محور، به چگونگی اعمال کنوانسیون حقوق کودک توسط دولت‌ها در حوزه‌ی دنیای دیجیتال پرداخت. در تنظیم تفسیر عمومی حاضر از مشارکت ۷۰۹ طفل و نوجوان از ۲۸ کشور در مناطق مختلف جغرافیایی بهره گرفته شده و فرآیند نهایی‌سازی آن حدود دو سال به طول انجامید.
در کنوانسیون حقوق کودک، چهار اصل عمومی مهم که عبارت هستند از اصل عدم تبعیض(ماده ۲)، اصل رعایت مصالح عالیه کودکان(ماده ۳)، اصل حق برحیات، رشد و بقا(ماده ۶) و اصل حق بر شنیده شدن(ماده ۱۲) شناسایی شده و تمامی حقوق مندرج در کنوانسیون حول این چهار اصل عمومی در گردش است. در نظریه تفسیری شماره ۲۵ نیز، در تمامی حقوق کودکان چهار اصل یادشده مدنظر بوده که باید به صورت ویژه مورد تفقد قرار گیرد. اصول چهارگانه کنوانسیون حقوق کودک، یعنی مواد ۲، ۳، ۶ و ۱۲ راهبردهایی هستند که اعمال دیگر مواد کنوانسیون حقوق کودک در حوزه دنیای دیجیتال باید در پرتوی آن‌ها صورت پذیرد .هدف کمیته حقوق کودک از این تفسیر عمومی، ارائه راهبرد برای تقنین و سیاست‌گذاری در زمینه تحقق تعهدات دولت‌ها در چارچوب کنوانسیون حقوق کودک و پروتکل‌های اختیاری آن در پرتوی فرصت‌ها، مخاطرات و چالش‌های دنیای دیجیتال بود. به بیان بهتر، امروز با تفسیر عمومی این کمیته، حقوق کودک نه تنها در محیط آفلاین بلکه در محیط دیجیتال و برخط(آنلاین) نیز تضمین می‌شود.
۳- تکالیف کلی دولت‌ها در زمینه حقوق کودک در دنیای دیجیتال
فرصت‌های موجود برای تحقق حقوق کودکان و حمایت از آنان در دنیای دیجیتال مستلزم تمهیدات گسترده تقنینی، اداری و احتیاطی است. دولت‌ها باید مقررات داخلی خود را مرور و در صورت نیاز، مبادرت به بروزرسانی یا تقنین مطابق با حقوق مصرح در کنوانسیون حقوق کودک و پروتکل‌های اختیاری آن(پروتکل در خصوص فروش، فحشا و هرزه‌نگاری کودکان و پروتکل در خصوص به کارگیری کودکان در مخاصمات مسلحانه) کنند. تنقیح مقررات داخلی با توجه به اسناد پیش‌گفته به منظور تضمین حقوق کودکان در دنیای دیجیتال است. از طرف دیگر، حمایت برخط(آنلاین) از کودکان باید با راهبردها و سیاست‌گذاری‌های جامع دولت‌ها همگام شود. دولت‌ها در نتیجه مکلف هستند نیازهای کودکان در معرض خطر را برآورده ساخته و در صورت لزوم اطلاعات مناسب را در اختیار این دسته از کودکان قرار دهند. همچنین، به منظور هماهنگی میان‌بخشی و افزایش بهره‌وری، دولت‌ها باید نهادی را مامور هماهنگ کردن سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های دولتی کنند. طبیعی است دولت‌ها وظیفه دارند برای تحقق حقوق کودکان در دنیای دیجیتال مبادرت به تخصیص منابع انسانی و مالی در این حوزه کنند؛ زیرا اثرگذاری تقنینی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در این حوزه مستلزم پوشش حداکثری کودکان است. از دیگر تکالیف مهم دولت‌ها در تحقق حقوق کودکان در محیط دیجیتال، همانا جمع‌آوری داده و پژوهش است. داده‌ها و پژوهش‌های به‌روز برای فهم آثار دنیای دیجیتال بر کودکان و ارزیابی اثربخشی مداخلات دولتی بسیار اهمیت دارد. نهادهای حقوق بشری ملی مانند مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک وزارت دادگستری موظف هستند وضعیت حقوق کودکان در دنیای دیجیتال را پایش کرده و شکایات کودکان در مورد نقض حقوقشان را دریافت و بررسی کنند. همچنین در صورت وجود دیگر نهادهای پایش مستقل، نهادهای حقوق بشری ملی موظف هستند با این نهادها همکاری نمایند.
دولت‌ها همچنین مکلف هستند، به طور عام حقوق کودک در دنیای دیجیتال را برای همه و به طور خاص برای اشخاصی که مستقیم یا غیرمستقیم با کودکان ارتباط دارند، اطلاع‌رسانی کنند. همچنین دولت‌ها باید برنامه‌های آموزشی برای کودکان، والدین، سرپرستان قانونی، عموم مردم و مسئولین را تسهیل نمایند تا از این طریق دانش عمومی نسبت به فرصت‌ها و چالش‌های حقوق کودکان در دنیای دیجیتال را ارتقا بخشند. جامعه مدنی شامل انجمن‌های حمایت از‌کودکان و نیز سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه حقوق کودکان و دنیای دیجیتال باید در توسعه، اعمال، پایش و ارزیابی مقررات، سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های مربوط به حقوق کودکان مشارکت فعال داشته باشند. خدمات و محصولات شرکت‌ها و موسسات تجاری از جمله موسسات غیرانتفاعی، حقوق کودکان در دنیای دیجیتال را به طور مستقیم و غیرمستقیم متاثر می‌کنند. در همین راستا بخش تجاری باید حقوق کودکان را رعایت کرده و در صورت نقض این حقوق، جبران خسارت مقتضی کند. دولت‌ها موظف هستند تضمین کنند که بخش تجاری تکالیف خود را ایفا می‌کند. در حوزه تبلیغات و بازاریابی تجاری، دولت‌ها موظف‌اند مصالح عالیه کودکان را در بالاترین اولویت قوانین تبلیغاتی و بازاریابی قرار دهند. دولت‌ها در نهایت وظیفه دارند سازکارهای قضایی و غیرقضایی جبران خسارت موثر و متناسب برای نقض حقوق کودکان در دنیای دیجیتال را در دسترس همه کودکان و سرپرستان قانونی آن‌ها بگذارند.
نتیجه‌گیری
در سال‌های اخیر همه ابعاد زندگی بشر، با وجود پیشرفت‌های سریع و شگفت‌انگیز تکنولوژی و فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات بسیار تحت تاثیر قرار گرفته است. زندگی کودکان نیز به دنبال این پیشرفت‌ها دچار دگرگونی‌های بی‌سابقه‌ای شده و سرگرمی‌های دیجیتال نقش مهمی در آن یافته است که نمی‌توان از آن‌ها چشم پوشید. خلق فناوری بلاکچین در کنار شیوع ویروس کرونا باعث گسترش تکنولوژی‌های جدید سه‌بعدی و بستر متاورس شد که همین موضوع فاصله‌هایی فیزیکی میان انسان‌ها ایجاد کرد که به دنبال آن استفاده از تکنولوژی بیش از پیش امری اجتناب‌ناپذیر شده و سبب شد تا محیط مجازی در کنار محیط حقیقی به عنوان محلی برای صرف وقت و انرژی انسان‌ها از جمله کودکان مورد توجه قرار گیرد. در واقع هم‌اکنون شاهد تولد نسلی از انسان‌ها هستیم که از ابتدای کودکی چشم به دنیای تکنولوژی و ابزار هوشمند گشوده‌اند که به مراتب از لحاظ سواد دیجیتال، سواد عمومی، سواد مالی و حقوقی بالاتر از پیشینیان خود هستند اما از نظر ارتباط با دنیای واقعی و تعاملات انسانی به مراتب ضعیف‌تر بوده و با پدیده‌های احساسی بیگانه هستند. باید توجه کرد که در این فضای بی‌انتها و پرسرعت مجازی خطرات بسیاری کودکان را تهدید می‌کند و شرایطی فراهم می‌شود که حقوق آنان نقض یا محدود گردد. تفسیر عمومی شماره ۲۵ کمیته حقوق کودک باید در کنار دیگر تفاسیر عمومی، اسناد مصوب، روزهای گفتگوی عمومی و بیانیه‌های شفاهی و ماهوی کمیته حقوق کودک مورد مداقه قرار گیرد. اهمیت این تفسیر عمومی در برجسته نمودن تفاوت محیطی است که در سال‌های اخیر حضور کودکان در آن پررنگ شده است. حقوق مورد اشاره در این تفسیر عمومی به تفصیل در تفاسیر عمومی و اسناد تکمیلی کمیته حقوق کودک پیش‌تر مورد توجه قرار گرفته‌اند اما محوریت دنیای دیجیتال، کمیته را بر آن داشت تا برای این محیط مبادرت به تکرار و تاکید بر این حقوق نماید. در دوران دیجیتال امروز، دوران کودکی همزمان در محیط‌های آنلاین و آفلاین می‌گذرد. در صورتی که از حقوق کودکان در یک محیط حمایت نشود در محیط دیگر نیز حقوق آن‌ها به خطر می‌افتد. می‌توان راه حل را در مسئول کردن ارائه‌دهندگان و بسترسازان محیط دیجیتال دانست. به بیان دیگر، حمایت از حقوق کودکان در محیط دیجیتال هزینه اجتماعی است که فراهم‌آورندگان محیط دیجیتال از شرکت‌ها گرفته تا والدین و سرپرستان کودک می‌پردازند. بهره‌گیری از رهنمودهای کمیته حقوق کودک به عنوان نهاد تخصصی حقوق کودکان در سطح جامعه بین‌المللی، می‌تواند در تضمین حقوق این دسته از اعضای خانواده بشری بسیار راهگشا باشد. در آخر باید خاطر نشان کرد که تکنولوژی بیشتر از این که ذاتا فناورانه باشد، ماهیتی اخلاقی، فرهنگی و انسانی دارد که به خودی خود مخرب نیست و نحوه استفاده از آن است که بسیار اهمیت دارد و عدم توجه به اخلاق در مواجهه با تکنولوژی در عصر حاضر، سبب خلق پلتفرم‌ها و خدماتی از فناوری‌های هوش مصنوعی شده است که خارج از اراده و کنترل بشر بوده و در آینده‌ای نه چندان دور و با ادامه این روند شاهد شکل‌گیری نظم نوینی در اجتماع بشری خواهیم بود که در روش مواجهه با جامعه و قانون اثرگذار است.
فهرست منابع
الف) کتب و مقالات فارسی
حسینی، محمدرضا، ۱۳۹۸، «مسئولیت دولت‌ها و سازوکار صیانت از حقوق کودک در فضای مجازی»، فصلنامه حقوق کودک، زمستان ۱۳۹۸، ۳۳- ۵۹.
حسینی، محمدرضا، مسئولیت دولت‌ها و سازوکارهای صیانت از حقوق کودک در فضای مجازی، فصلنامه حقوق کودک، سال اول، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۸.
داشــاب، مهریــار، ،۱۳۸۲ ،تقریــرات درس حقــوق کــودک، کارشناســی ارشــد حقــوق بشــر، دانشــکده حقــوق و علــوم سیاســی دانشگاه عالمه طباطبایی، ۱۸ صفحه.
شریعتی، مریم، زمانیان، معصومه، خلیلی، میلاد، انتشار تصاویر کودکان در فضای مجازی و تاثیر آن بر شخصیت‌سازی پیش از بلوغ ایشان در پرتو حقوق ایران و مقررات بین‌المللی، مجله حقوق و مطالعات نوین، شماره دوم، ۱۴۰۰.
مظلوم‌زاده، آمنه، جمال‌زاده، عبدالرضا، شهابی، رقیه. اصول مرتبط با حقوق کودک در محیط دیجیتال، فصلنامه علمی مطالعات فقه اقتصادی، شماره ۳، ۱۴۰۰.
توتونچیان، مهری، سرشار، مینا، حق بر زندگی خانوادگی کودکان در پرتو نظام حقوق بشر، فصلنامه حقوق کودک، شماره شماره ۷، ۱۳۹۹.
هدایتی، وحید، تکالیف کلی دولت‌ها در تفسیر عمومی شماره (۲۰۲۱)۲۵ کمیته حقوق کودک در خصوص حقوق کودکان در محیط دیجیتال، تالار گفتگوی تخصصی حقوقی و سیاسی انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد.
ب) کتب و مقالات انگلیسی
Stoilova,Mariya;Livingstone, Sonia; Khazbak, Rana (2021). Investigating Risks and Opportunities for Children in a Digital World: A rapid review of the evidence on children’s internet use and outcomes, Innocenti Discussion Papers, no. 2020-03, UNICEF Office of Research – Innocenti, Florence.
Biancarosa,G,Griffiths, G. G. (2012). Technology tools to support reading in the digital age Future of Children, 22(2), 139 -160.
Unicef, children in a digital world, THE STATE OF THE WORLD’S CHILDREN 2017.
Yolanda (Linda) Reid Chassiakos, Jenny Radesky , Dimitri Christakis, Megan A. Moreno, Corinn Cross and COUNCIL ON COMMUNICATIONS AND MEDIA(2016). Children and Adolescents and Digital Media.
Thuraisingham B. Protecting Our Children In Cyberspace, Dallas, TX. 2010.
د)اسناد بین المللی
Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on the sale of children, child prostitution and child pornography.
Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on the involvement of children in armed conflict.
CRC/C/GC/25,2021.
CRC/C/GC/14,2013.