کرسی‌های خالی در دیوان بین‌المللی دادگستری: حقوق، رویه و سیاست

کرسی‌های خالی[۱] در دیوان بین‌المللی دادگستری: حقوق، رویه و سیاست[۲]

Facundo Perez Aznar

مترجم: دکتر مهدی اشتری

پژوهشگر حقوق بین‌الملل

ویراستار علمی: دکتر سیامک کریمی

مدرس و پژوهشگر حقوق بین‌الملل

مرگ جبران‌ناپذیر قاضی آنتونیو کانچادو ترینداد[۳] دلیلی بر برگزاری انتخابات ناگهانی در دیوان بین‌المللی دادگستری[۴] شده است که در ماه نوامبر برگزار خواهد شد. این انتخابات رقابتی خواهد بود، چه اینکه در حال حاضر سه نامزد برای این سمت وجود دارد: مارسلو کوهن(دارای ملیت آرژانتینی)[۵]، لئوناردو نمر کالدیرا برانت[۶] و پائولو بوربا کاسلا(که هر دو دارای ملیت برزیلی هستند)[۷]. در همه انتخابات دیوان بین‌المللی دادگستری نوعی هیجان می‌توان دید و آغازگر تحلیل‌های حقوقی در مورد شیوه انتخاب قضات و پیامدهای آن است. این وبلاگ به طور مرتب تحلیل‌هایی را در مورد مسائل حقوقی که در زمینه چنین انتخاباتی به وجود می‌آید، منتشر می‌کند.

این پست بر رویه انتخابات زودهنگام در مورد جایگزینی قضات از یک عضو غیردائم شورای‌ امنیت(۵ عضو غیردائم) متمرکز خواهد بود. در پستی از سال ۲۰۲۱، آنتونیوس تزاناکوپولوس[۸] به دنبال از بین بردن تصور این انتظار بود که کرسی‌های خالی یک قاضی از اعضای ۵ عضو غیردائم باید منجر به انتخاب جایگزینی با همان ملیت شود و از ادبیات گوناگونی برای توصیف آن انتظارات ادعایی استفاده شد. این پست سعی دارد عناصر جدیدی را وارد بحث کند، از جمله رویه دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی[۹] و نقش گروه‌های ملی در دیوان دائمی داوری[۱۰] یا داوری‌های خاص.

قانون: یادآوری مبانی و قلمرو روشن اساسنامه دیوان

بحث انتخاب قضات در دیوان بین‌المللی دادگستری در مواد ۲ تا ۱۵ اساسنامه دیوان مقرر شده است. این مقررات با تغییرات جزئی از اساسنامه دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی پیروی می‌کند. اساسنامه مقرر می‌دارد که اعضای دیوان بین‌المللی دادگستری توسط مجمع عمومی[۱۱] و شورای امنیت از میان لیستی از افراد معرفی شده توسط گروه‌های ملی دیوان دائمی داوری یا در موردی که اعضای سازمان‌ ملل متحد نماینده‌ای در دیوان دائمی داوری ندارند از گروه‌های ملی حاضر در داوری‌های خاص(ماده ۴). در صورت لزوم می‌توان چندین دور رای‌گیری انجام داد(ماده ۱۱). انتخابات منظم هر سه سال یکبار انجام می‌شود تا هر بار ۵ قاضی از ۱۵ قاضی(ماده ۱۳) مجددا برگزیده شوند. در این میان، انتخابات ناشی از پست‌های کرسی‌های خالی ناشی از فوت یا استعفای قاضی به همان روشی که برای انتخابات عادی مقرر شده است، انجام می‌شود(ماده ۱۴).

در خصوص صلاحیت قضات، اساسنامه در ماده ۲ مقرر می‌دارد که «دیوان باید مرکب از هیئتی از قضات مستقل باشد که بدون توجه به ملیتشان از میان افرادی که دارای خصوصیات اخلاقی والا و دارای شرایط لازم درکشورهای مربوطه خود برای انتصاب به عنوان عالی‌ترین مناصب قضایی می‌باشند یا مشاوران حقوقی شناخته شده در حقوق بین‌الملل هستند. به نوبه خود، ماده ۹ مقرر می‌دارد که «در هر انتخابات، انتخاب‌کنندگان باید در نظر داشته باشند که افرادی که انتخاب می‌شوند نه تنها باید شخصا دارای شرایط لازم [در ماده ۲] باشند، بلکه باید جمعا بتوانند اشکال اصلی تمدن‌ها و نظام‌های حقوقی اصلی جهان باشند.

از مفاد فوق اینگونه بر‌می‌آید که در «هر انتخابات»(یعنی انتخابات برای پر کردن کرسی‌های خالی) قضات باید «بدون توجه به ملیتشان» انتخاب شوند. این امر با این واقعیت تقویت می‌شود که انتخاب قضات «صرف نظر از ملیت آن‌ها» تنها دارای دو محدودیت خاص است: (۱) دو قاضی نباید اتباع یک دولت باشند(ماده ۳) و (ب) نمایندگی اشکال اصلی تمدن و نظام‌های حقوقی اصلی جهان وجود داشته باشد(ماده ۹).

ماهیت الزام‌آور این مفاد – و در غیاب عملی که این رویه را تغییر دهد- توسط محققان مورد مداقه واقع شده است. شبتائی روزن[۱۲] بر این اعتقاد است که «هیچ قاعده یا رویه مطلقی وجود ندارد که خواستار تداوم ملیت شخصی باشد که برای پرکردن کرسی‌های خالی برگزیده شده باشد». جان دوگارد[۱۳] در رابطه با کرسی‌های خالی که باید توسط فردی با ملیت مشابه قاضی قبلی پر شود، خاطرنشان می‌کند که «اما هیچ قانونی وجود ندارد که (دقیقا) این امر واقع شود».

یک رویه ۱۰۰ ساله

من ۵ مورد از انتخابات تصادفی قضات “غیرقدرت‌های بزرگ”(یعنی قضات غیر از ملیت اعضای دائم شورای جامعه ملل به اضافه ایالات متحده) را در طول زمان دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی و ۱۵ مورد انتخابات غیررسمی قضات از ۵ عضو غیردائمی دیوان در دوره شناسایی کرده‌ام؛ در مجموع ۲۰ انتخابات می‌شود.

از ۵ انتخابات دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی، ۴ پست مربوط به جای خالی ناشی از مرگ یک قاضی بود: جانشینان قضات روی باربوسا(برزیل)[۱۴] در ۱۹۲۳، والتر شوکینگ(آلمان)[۱۵] در سال ۱۹۳۶، ادوارد رولین جاکومینز(بلژیک)[۱۶] در سال ۱۹۳۷، آکه هامارسک(سوئد)[۱۷] در سال ۱۹۳۸بودند. مورد دیگر مربوط به استعفای قاضی وانگ چونگ هوی(چین)[۱۸] در سال ۱۹۳۶ بود.

از ۱۵ پرونده مربوط به دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی، ۱۲ مورد مربوط به کرسی‌های خالی ناشی از مرگ یک قاضی بود: جایگزینی قاضی خوزه باروس آزودو(برزیل)[۱۹] در سال ۱۹۵۱، بنگال رائو(هند)[۲۰] در سال ۱۹۵۴، خوزه گوئررو(السالوادور)[۲۱] در سال ۱۹۵۹، عبدالله حمید بداوی(مصر)[۲۲] در سال ۱۹۶۵، صلاح تارازی(سوریه)[۲۳] در سال ۱۹۸۱، عبدالله الاریان(مصر)[۲۴] در سال ۱۹۸۲، ناژندرا سینگ(هند)[۲۵] در سال ۱۹۸۹، تسلیم الیاس(نیجریه)[۲۶] در سال ۱۹۹۱، مانفرد لاخس(لهستان)[۲۷] در سال ۱۹۹۳، روبرتو آگو(ایتالیا)[۲۸] در سال ۱۹۹۵، آندرس آگیلار(ونزوئلا)[۲۹] در سال ۱۹۹۶ و جیمز کرافورد(استرالیا)[۳۰] در سال ۲۰۲۱ بودند. همچنین ۳ مورد دیگر مربوط به جایگزینی قضات تابع کشورهای غیرعضو دائم دیوان به دلیل استعفا می‌شود: قاضی محمد بدجاوی(الجزایر)[۳۱] در ۲۰۰۱، شوکت الخساونه(اردن)[۳۲] در سال ۲۰۱۱ و هیساشی اوادا(ژاپن)[۳۳] در سال ۲۰۱۸. با توجه به آنچه بیان شد، لازم است تا موارد ذیل مورد توجه قرار گیرد:

رقابت در انتخابات برای کرسی‌های خالی، با توجه به خلا ناگهانی(۱۹) توسط تعداد قابل توجهی از نامزدهای ملیت‌های دیگر(بین ۱۶ تا ۳۱ نامزد برای دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی و بین ۲ تا ۱۲ نامزد برای دیوان) صورت می‌گیرد. کاندیدهای گروه‌های ملی، نماینده تمام مناطق جهان و شامل «قدرت های بزرگ»(در گستره دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی) یا ۵ عضور غیردائمی از دیوان در این گستره قرار می‌گیرند. در این میان یک استثنا وجود دارد که کرسی‌های خالی در دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی که به دلیل استعفای قاضی اوادا در سال ۲۰۱۸ اتفاق افتاد. شاید بتوان این استثنا را تا حدی با کمپین تاثیرگذار قاضی یوجی ایواساوا توضیح داد که به رکورد ۴۲ نامزدی رسید. این مسئله بیشتر نشان می‌دهد که گروه‌های ملی می‌دانند که این انتخابات می‌تواند توسط نامزدهای ملیت‌های دیگر به رقابت بپردازد(که در نهایت به معنای درک این است که آنها می‌توانند انتخاب شوند).

انتخاب قاضی از ملیت‌های متفاوت

در ۹ مورد از ۲۰ مورد، قاضی جانشین از ملیت متفاوتی با قاضی قبلی خود بوده است(جانشینان قضات شوکینگ، هامارشولد، راو، گوئررو، بداوی، الاریان، لاخس، بدجاوی و الخساونه). این مسئله نشان می‌دهد که تقریبا در نیمی از موارد، نامزدهایی از ملیت‌های دیگری انتخاب شده‌اند. با این وجود، قضات منتخب همیشه از همان منطقه قاضی جایگزین بوده‌اند.

عدم معرفی قاضی هم‌ملیت

در ۴ مورد از این ۹ موردی، هیچ کاندیدایی با ملیت قاضی‌ای که باید جایگزین شود، وجود نداشته است(جایگزینی برای قضات گوئررو، بداوی، بدجاوی و الخساونه). این وضعیت را می‌توان با عواملی از جمله نیاز به جابه‌جایی قضات در گروه منطقه‌ای، توافق بین دولت‌ها یا فقدان نامزد رقابتی از ملیت قاضی جایگزین توضیح داد. این مسئله نشان می‌دهد که گروه‌های ملی درک می‌کنند که نیازی به نامزد کردن (و در نهایت انتخاب) نامزدهایی از یک ملیت وجود ندارد.

نامزدهای گروه‌های ملی

دو مورد نامزدی توسط گروه‌های ملی را می‌توان در این‌جا مشاهده کرد. اولا، همان‌طور که اشاره شد، نامزدهای ملیت‌های دیگر توسط تعداد زیادی از گروه‌های ملی نامزد شده‌اند. این نشان می‌دهد که گروه‌های ملی درک نمی‌کنند که رویه الزام‌آوری برای انتخاب نامزدهای یک ملیت وجود دارد. ثانیا، کاندیدهایی که بیشترین تعداد نامزدی را دارند همیشه برنده انتخابات نیستند. با این حال در طول سال‌های دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی در همه موارد نامزدهایی که بیشترین تعداد نامزدی را داشتند، کسانی بودند که در انتخابات پیروز شدند. با این وجود برای دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی در انتخابات‌های مختلف نامزدهایی که پیروز شدند، آن‌هایی نبودند که بیشترین تعداد نامزدی را داشتند(این اتفاق در جانشینی قضات راو، تارازی، سینگ، لاخس، آگیلار و کرافورد رخ داد). علاوه بر این، تعداد نامزدی نامزدهای موفق می‌تواند به طور چشمگیری متفاوت باشد: از تنها یک نامزدی برای قاضی محمد خان (که جایگزین قاضی راو شد) تا رکورد ۴۲ نامزدی برای قاضی ایواساوا.

انتخابات در مجمع عمومی و شورای امنیت

در چند مورد از انتخابات دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی مورد بررسی، بیش از یک برگه رای در مجمع عمومی و شورای امنیت مورد جایگزینی قضات راو، تارازی، الایراین، الیاس، آگو و آگیلار وجود داشت. الگوی مشابهی در انتخابات قضات برای دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی در خصوص جایگزینی قضات ونگ[۳۴] و هامرشولد[۳۵] رخ داد. این مسئله ثابت می‌کند که دولت‌ها هیچ رویه خاصی مبنی بر اینکه نامزدها باید از همان ملیت انتخاب شوند، در نظر ندارند.

در مجموع همان‌طور که مشاهدات فوق نشان می‌دهد، طبق بیان آنتونیو تزاناکوپولوس نه گروه‌های ملی (اغلب متشکل از محققان برجسته) و نه دولت‌ها فکر نمی‌کنند که نوعی رویه الزام‌آور برای انتخاب نامزدهایی که دارای تابعیت مشترک با قاضی خارج‌شده از لیست هستند، وجود دارد. برعکس، همه این نامزدها و انتخابات به وضوح به جهتی اشاره می‌کنند که دولت ها خود را برای حمایت از نامزدها بر اساس شایستگی‌ها و ملاحظات سیاست خود دولت آزاد می‌دانند.

سیاست و سیاست‌ورزان: ارزیابی مختصر

پس از پایان روز انتخابِ یک قاضی برای دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی این الزام وجود دارد که (پس از برآورده شدن معیارهای عینی) یک تحلیل توسط دولت‌ها در مورد اینکه کدام نامزد بهتر این نقش را ایفا می‌کند، صورت گیرد. این مهم ممکن است شامل ملاحظات سیاسی مختلفی باشد که شامل جنبه‌های مرتبط با سابقه حرفه‌ای، اعتبار، جنسیت، زبان(با اهمیت بر اساس معیارهای «تمدن» و «نظام‌های قانونی»، همان‌طور که فاسبندر اشاره کرد)، ضرورت تحول در فهرست قضات(مثلا در دعاوی یا قضاوت)، قدرت اقناع سایر قضات یا اتخاذ دیدگاهی در حقوق بین الملل که مشترک با منافع دولت‌ها باشد.

در این گستره، ملیت فقط یک عنصر اضافی در نظر گرفته می‌شود. به این دلایل، نمی‌توان اینگونه فرض کرد که کشورهایی که به قاضی با همان ملیت قبلی رای داده‌اند، دلایل دیگری غیرمرتبط با ملیت نداشته‌اند. به عبارت دیگر، ملیت نباید مانع بحث در میان کشورهایی شود در آن‌ها بهترین نامزدها برای ایفای نقش قاضی «ارگان قضایی اصلی سازمان ملل متحد»[۳۶] و جهان وجود دارد.[۳۷]

[۱] Casual Vacancies در سیاست، کرسی‌های خالی(خلا ناگهانی) وضعیتی است که در آن یک کرسی در یک مجلس مشورتی در طول دوره آن مجلس خالی می‌شود. جای خالی ممکن است از طریق فوت، استعفا یا رد صلاحیت عضو حاضر یا به دلایل دیگر ایجاد شود.(توضیحات مترجم)

[۲] https://www.ejiltalk.org/Blog of the European Journal of International Law/September 7,2022

[3] Judge Antonio Cançado Trindade

[4] ICJ

[5] Marcelo Kohen

[6] Leonardo Nemer Caldeira Brant

[7] Paulo Borba Casella

[8] Antonios Tzanakopoulos

[9] PCIJ

[10] PCA

[11] GA

[12] Shabtai Rosenne

[13] John Dugard

[14] Ruy Barbosa

[15] Walther Schücking

[16] Edouard Rolin Jaequemyns

[17] Åke Hammarskjöld

[18] Wang Ch’ung-hui

[19] José Barros Azevedo

[20] Benegal Rau

[21] José Guerrero

[22] Abdel Hamid Badawi

[23] Salah Tarazi

[24] Abdullah El-Erian

[25] Nagendra Singh

[26] Taslim Elias

[27] Manfred Lachs

[28] Roberto Ago

[29] Andrés Aguilar

[30] James Crawford

[31] Mohammed Bedjaoui

[32] Awn Shawkat Al Khasawneh

[33] Hisashi Owada

[34] Wang

[35] Hammarskjöld

[36] principal judicial organ of the United Nations

[37] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)