حق بر حقیقت در حقوق بین الملل

حق بر حقیقت در حقوق بین الملل

از : دکترمحمدرضا ضیائی بیگدلی

مقدمه: چرایی انتخاب موضوع

شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد در تاریخ سوم آذر ماه ۱۴۰۱ طی قطعنامه ای کمیتۀ حقیقت یاب بین المللی مستقلی را در مورد ایران برای رسیدگی و واکاوی موارد ادعایی نقض حقوق بشر با تأکید بر حقوق زنان و کودکان تشکیل داد و سه متخصص خانم از اتباع کشورهای بنگلادش، پاکستان و آرژانتین را انتخاب نمود تا به موارد مذکور رسیدگی کنند و گزارش کار خود را به شورا ارائه نمایند.

این مناسبت و مصادف شدن چهارم فروردین ماه ۱۴۰۲ با روز جهانی «حق بر حقیقت» مرا برآن داشت تا این یادداشت را در یادبود دوست و همکار بسیار عزیزم مرحوم مغفور استادسیدمحمد هاشمی که عمر پر برکتش را در تلاش برای حق و حقیقت سپری نمود قلم زنم.

یادش به خیر و نامش جاودان باد.

برخی از نظریه پردازان، حقیقت را موضوعی اجتماعی و برخی دیگر آن را موضوعی عقلانی می‌دانند. در واقع حقیقت موضوعی اجتماعی است که در قالب یک حق مستقل جای گرفته و واجد مفهوم حقوقی شده و توسط دولت ها به افراد اختصاص یافته است. به بیان بهتر، حقیقت در مقابل کذب و نادرستی و یا بی اطلاع مانی از وقایعی است که رخ می‌دهد و از این روست که حقیقت را می‌توان زیر بنای حکومت قانون به شمار آورد. حقیقت یابی به تحکیم صلح و سازش و اقدام علیه بی کیفر مانی کمک خواهد کرد.

حق بر حقیقت ابعاد گوناگونی دارد از جمله : حق دانستن یا آگاهی از حقیقت، حق پی جویی یا پیگیری حقیقت، حق یافتن حقیقت، حق کسب اطلاعات برای پی بردن به حقیقت.

حق بر حقیقت ریشه‌های مشابهی با دیگر حق های بشری دارد و بر اساس صیانت از کرامت و حیثیت ذاتی بشر طرح ریزی شده است.

حق بر حقیقت به اشکال گوناگون وارد فرایندهای کیفری بین المللی شده است. از این رو که با اهداف حقوق بین الملل کیفری ارتباط نزدیکی دارد، چرا که آشکار شدن حقیقت، جوامع را توانا می‌سازد تا به پیشگیری از وقایع تلخ مشابه بپردازند، فرایند صلح و سازش را بهبود می‌بخشد، در امحای بی کیفر مانی مشارکت می‌کند و به بازسازی انسجام ملی منجر می‌شود.

تضمن کنندۀ حق بر حقیقت دولت ها هستند که از طریق دادرسی عادلانه و جبران خسارات وارده به قربانیان نقض فاحش حقوق بشر به تعهد بین المللی خود عمل می‌کنند. چنین دولتی را می‌توان دولت پاسخگو و نشانۀ حکمرانی خوب در سطح داخلی و بین المللی دانست.

از این روست که حق قربانیان و بازماندگان آنان در مطلع شدن از حقایق نقض های ارتکابی حقوق بشر در زمره حقوق سلب ناپذیر هر فرد انسانی است.

کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد (سلف شورای حقوق بشر) طی قطعنامه شمارۀ ۶۶ مورخ ۲۰۰۵، حق بر حقیقت را موردشناسایی قرار داده و از دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر می‌خواهد تا مطالعاتی در این خصوص انجام داده و به شناسایی مبنا، دامنۀ شمول و محتوای حق موصوف در حقوق بین الملل بپردازد. نتیجه این مطالعات، شناسایی حق بر حقیقت به عنوان حق بشری در حقوق بین الملل است، هر چند این شناسایی جایگاه ویژه ای در معاهدات بین المللی ندارد، اما با استناد به قواعد عرفی، اصول کلی حقوق، رویۀ قضایی بین المللی و دکترین، حق بر حقیقت به عنوان یک حق مسلم به رسمیت شناخته شده است.

علاوه بر این، در تعدادی از نظام های قانون گذاری ملی، اسناد کمیسیون های تحقیق و یا حقیقت یاب یا سازش به عنوان اصلی راهنما مورد پذیرش واقع شده است. یکی از جلوه های بارز حق بر حقیقت، کسب اطلاع از وضعیت اشخاص مفقودالاثر و ناپدید شده است که معمولاً در وضعیت ناپدید شدگی اجباری به سر می‌برند. بند ۲ مادۀ ۲۴ طرح کنوانسوین حمایت از تمامی اشخاص در مقابل ناپدیدشدگی اجباری مورخ ۲۰۰۵ گروه کاری کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد، نزدیک ترین ماده به شناسایی حق بر حقیقت محسوب می‌شود. به موجب مادۀ مذکور، قربانی این حق را دارد که اطلاعات مربوط به شرایط ناپدیدشدگی اجباری نتایج رسیدگی و پیشرفت های حاصله در رسیدگی و سرنوشت ناپدیده شده را به آگاهی وی برسد.

قطعنامه های متعدد مجمع عمومی، شورای امنیت، کمیسیون یا شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد با تشکیل کمیسون های تحقیق و یا حقیقت یاب، به کشف حقیقت، شفاف سازی موارد نقض حقوق بشر، مقابله با بی کیفرمانی و بهره مندی جامعه و قربانیان از جبران خسارات ناشی از آن موارد، حق بر حقیقت را به خوبی متجلی ساخته اند.

متأسفانه در سال های اخیر، بسیاری از دولت ها با توسل به توجیه امنیت ملی تلاش کرده اند تا دسترسی به اطلاعات را که در واقع یکی از ابعاد حق بر حقیقت است محدود کنند، هر چند در بسیاری از موارد موفق نبوده و قوۀ قضائیۀ مستقل ملی یا دادگاه های منطقه ای حقوق بشر یا دادگاه های کیفری بین المللی چنین توجیهی را پذیرا نشده اند.

حق بر حقیقت از آن چنان اهمیتی برخوردار است که سازمان ملل متحد در دسامبر ۲۰۱۰، روز ۲۴ مارس (۴ فروردین ماه) هر سال را به عنوان «روز جهانی حق بر حقیقت در مورد نقض های فاحش حقوق بشر و احترام به کرامت قربانیان» نامیده است.

باشد که روزی شاهد شناسایی حق بر حقیقت با ابعاد گوناگون آن در یک معاهدۀ بین المللی باشیم.

(این یادداشت با بهره گیری از منابع گوناگون تهیه شده است)

 

 

 

 

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *