مترجم: مهدی منصوری
دانشجوی دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی
ویراستار علمی: گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی با مشورت دکتر ستار عزیزی استاد دانشگاه بوعلی سینا همدان
قسمت ۱) مقدمه
به دفتردار دیوان بین‌المللی دادگستری، امضا کنندگان زیر که به طور مقتضی از سوی دولت‌های کانادا، پادشاهی سوئد، اوکراین و پادشاهی متحده بریتانیای کبیر و ایرلند شمالی مجاز هستند، موارد زیر را بیان می‌کنند:
۱. مطابق با بند ۱ ماده ۳۶ و ۴۰ اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری(از این پس اساسنامه دیوان) و ماده ۳۸ قواعد دیوان، کانادا، پادشاهی سوئد، اوکراین و پادشاهی متحده بریتانیای کبیر و ایرلند شمالی(از این پس خواهان‌ها) بدین وسیله این دادخواست را ارائه می‌کنند و علیه جمهوری اسلامی ایران(از این پس ایران) اقدام می‌کنند.
۲. ایران مجموعه‌ای از تعهدات در برابر خواهان‌ها، طبق کنوانسیون جلوگیری از اقدامات غیرقانونی علیه ایمنی هوانوردی کشوری که در ۲۳ سپتامبر ۱۹۷۱ در مونترال صورت پذیرفته[۱] (از این پس کنوانسیون مونترال) را نقض کرده که ناشی از سرنگونی پرواز PS752 خطوط هوایی بین‌المللی اوکراین(از این پس «پرواز PS752») که یک هواپیمای غیرنظامی در حال خدمت بوده و توسط کارکنان نظامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران(از این پس «سپاه») در ۸ ژانویه ۲۰۲۰ صورت پذیرفته بود. تمامی ۱۷۶ مسافر و خدمه هواپیما که بسیاری از آن‌ها اتباع و ساکنان خواهان‌ها بودند، کشته شدند.
۳. ایران تعهدات خود طبق کنوانسیون مونترال از جمله تعهدات ناشی از مواد ۶، ۷، ۱۰، ۱۱ و ۱۳ را نقض کرده است. ایران تمامی اقدامات عملی برای جلوگیری از ارتکاب غیرقانونی و عمدی جرم شرح داده شده در ماده ۱ کنوانسیون مونترال از جمله نابودی پرواز PS752 را صورت نداده است. همچنین متعاقبا در اتخاذ انجام تحقیقات و پیگرد کیفری بی‌طرفانه، شفاف و منصفانه طبق مقررات حقوق بین‌الملل انجام نداده است. در عوض، ایران شواهدی را پنهان یا از بین برد(از جمله بولدوزر کردن فوری محل سقوط)، سایر کشورها و کارکنان نظامی سطح پایین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را مسئول سرنگونی این هواپیما دانست، خانواده‌های قربانیان که به دنبال عدالت هستند را تهدید و مورد آزار و اذیت قرار داده، محاکمه‌ای ساختگی و غیرشفاف انجام داده، و اطلاعات در اختیار خود پیرامون جرم یا اقدامات انجام شده در رابطه با متخلفان به شورای سازمان بین‌المللی هوانوردی کشوری(از این پس ایکائو) یا خواهان‌ها را گزارش نداده است. این اقدامات و کوتاهی‌ها ناقض الزامات کنوانسیون مونترال است که ایران و هر یک از خواهان‌ها عضو آن هستند.
قسمت ۲) وقایع پرونده
۴. در ۸ ژانویه ۲۰۲۰ ایران با انجام اقداماتی، آگاهانه هواپیماهای کشوری(غیرنظامی) را در معرض خطر قرار داد. حدود ساعت ۰۲:۰۰ به وقت تهران(TT) در ۸ ژانویه ۲۰۲۰، نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی(“IRGC-ASF”) چندین موشک بالستیک را به سمت دو پایگاه هوایی مورد استفاده ایالات متحده و نیروهای ائتلاف در عراق پرتاب کرد.[۲] در پیش‌بینی حملات متقابل احتمالی، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی خودروهای رزمی پدافند هوایی سیار Tor-M1(که به آن‌ها خودروهای رزمی موشکی زمین به هوا نیز بدان گفته می‌شود)، در اطراف تهران و در مجاورت فرودگاه بین‌المللی امام خمینی(IKA) تهران مستقر کرد. یکی از خودروهای جنگی پدافند هوایی در مجاورت شهرک بیدگنه و در مسیرهای معمول پرواز هواپیماهای غیرنظامی ترانزیت فرودگاه امام خمینی قرار داشت.[۳]
۵. در این زمینه ایران سطح تهدید بالایی را برای هوانوردی کشوری بین‌المللی شناسایی کرده بود. [۴] با این وجود، درخواست ادعایی سردار امیرعلی حاجی زاده، فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مبنی بر بستن حریم هوایی رد شد.[۵] سایر اقدامات آشکار تعدیل‌کننده – به ویژه اخطاریه‌ها به خلبانان یا نوتام(“NOTAM”)[6] – نیز اجرا نشد.
۶. تقریبا در ساعت ۰۵:۵۱ به وقت تهران، پرواز PS752 با کنترل ترافیک هوایی(“ATC”) فرودگاه امام خمینی تماس گرفت و برای روشن کردن موتورهای هواپیما درخواست مجوز کرد. برنامه پرواز آن به بخش نظامی[۷] و مرکز هماهنگی عملیاتی نظامی-غیرنظامی(CMOCC) ارسال و در ساعت ۰۵:۵۵ به وقت تهران مجوز لازم را دریافت کرد. در ساعت ۰۶:۱۰:۲۰ به وقت تهران، پرواز PS752 توسط کنترل ترافیک هوایی فرودگاه امام خمینی در امتداد مسیر پروازی از پیش تایید شده برای برخاستن و پرواز از باند فرودگاه اجازه داده شد. در ساعت ۰۶:۱۲:۳۸ به وقت تهران، پرواز PS752 فرودگاه امام خمینی را ترک کرد.
۷. بر اساس گزارش دفتر بررسی سوانح و حوادث هوایی سازمان هواپیمایی کشوری ایران(AAIB)، کمتر از ۳ دقیقه پس از پرواز، “ضربه‌ای قوی و کوتاه، شبیه انفجار” در ضبط صدای کابین خلبان هواپیما(“CVR”) ثبت شد. این با اعتراف ایران مبنی بر شلیک اولین موشک زمین به هوا توسط خودروی رزمی پدافند هوایی سپاه مستقر در حوالی شهرک بیدگانه در ساعت ۰۶:۱۴:۴۱ دقیقه به وقت تهران مطابقت دارد. موشک دوم توسط همین خودرو در ساعت ۰۶:۱۵:۱۱ به وقت تهران شلیک شد. ضبط صدای کابین خلبان هواپیما چند ثانیه بعد متوقف شد.
۸. تقریبا در ساعت ۰۶:۱۷:۰۰ به وقت تهران، پرواز PS752 از رادارهای پرواز ناپدید شد. حوالی ساعت ۰۶:۱۸:۲۳ دقیقه به وقت تهران پرواز PS752 در خلج‌آباد، حوالی شاهدشهر و در جنوب غربی تهران، به زمین سقوط کرد و منفجر شد.
۹. صدای مسافران و خدمه پس از اولین حمله موشکی، زمانی که ترکش‌های موشک‌های Tor-M1 بدنه هواپیما را سوراخ کرد، روی ضبط صدای کابین خلبان هواپیما ثبت شد.[۸] مسافران زنده بودند و حتما می‌دانستند که هواپیما در شرف سقوط است. همه ۱۷۶ مسافر و خدمه کشته شدند. این افراد شامل اتباع و ساکنان کانادا، سوئد، اوکراین و بریتانیا و همچنین افغانستان و ایران بودند. سن قربانیان از ۱ تا ۷۴ سال بود.
۱۰. بلافاصله پس از سقوط هواپیما در صبح ۸ ژانویه ۲۰۲۰، ایران در ابتدا تکذیبیه‌های متعددی را منتشر کرد و هر گونه نظر و نشانه‌ای مبنی بر سرنگونی هواپیما را رد کرد.[۹] در برابر بیانیه عمومی در ۹ ژانویه نخست وزیر کانادا، جاستین ترودو، پیرامون وجود اطلاعات معتبر مبنی بر این که پرواز PS752 توسط یک موشک زمین به هوا سرنگون شده است، این انکارها ادامه یافت.[۱۰] با این حال در ۱۰ دی ماه علی عابدزاده، رییس سازمان هواپیمایی کشوری با قاطعیت تاکید کرد که «آنچه برای ما آشکار است و می‌توانیم به یقین بگوییم این است که هیچ موشکی به هواپیما اصابت نکرده است».[۱۱]
۱۱. در واقع سردار سرتیپ حاجی‌زاده، فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بعدا اعتراف کرد که خیلی زود در «صبح چهارشنبه»[۸ ژانویه ۲۰۲۰] متوجه شده بود که موشک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی «به هدفی اصابت کرده» و به «مقامات» اعلام کرده بود که به احتمال قوی ما [سپاه] هواپیمای خودمان را زده باشیم.[۱۲] ستاد کل نیروهای مسلح – بالاترین نهاد نظامی ایران که مستقیما زیر نظر رهبر ایران [آیت‌الله] علی خامنه‌ای بوده و به ایشان گزارش می‌دهد، پس از دریافت خبر، بلافاصله کسانی را که از حمله موشکی مطلع بودند، «قرنطینه» کرد و آن‌ها را از گفت‌وگو با دیگران منع نمود.[۱۳]
۱۲. در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰ و در مواجهه با شواهد بسیار زیاد، سرانجام ایران به طور علنی اعتراف کرد که پرواز PS752 در واقع در نتیجه حمله موشکی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی سقوط کرده است اما ادعا نمود که هواپیما “به دلیل خطای انسانی” به طور ناخواسته هدف قرار گرفته است.[۱۴] حسن روحانی، رییس جمهور ایران، در توئیتی آن را «اشتباهی نابخشودنی» توصیف کرد.[۱۵] سردار سرتیپ حاجی زاده در همان روز در بیانیه‌ای تلویزیونی مدعی شد که خودروی پدافند هوایی واقع در حوالی بیدگنه، بوئینگ ۸۰۰-۷۳۷ را به اشتباه به عنوان موشک کروز شناسایی کرده است. وی همچنین مدعی شد که متصدی خودرو(پدافند) قبل از شلیک به هدف، مجوز لازم را از مافوق خود دریافت نکرده است.[۱۶] این همان روایتی بود که سرلشکر سلامی، فرمانده کل سپاه، در ۱۲ ژانویه ۲۰۲۳ در مجلس ایران تکرار کرد.[۱۷]
۱۳. زمانی که ایران اعتراف کرد که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی پرواز PS752 را ساقط کرده، محل سقوط اولیه قبلا با بولدوزر تخریب شده بود و کارکنان پلیس و نظامی متعددی که در آن‌جا حضور داشتند، نتوانستند مدارک را به دست آورند یا از دست اندازی گسترده به مکان اولیه جلوگیری کنند. ماموران انتظامی در حال استخراج اقلام از کیف و وسایل از جمله اطلاعات شناسایی و قرار دادن آن‌ها به صورت اتفاقی و بدون نظم خاصی در کیسه‌های شفاف مشاهده شدند. بازرسان سانحه هوایی از اوکراین که در تاریخ ۹ ژانویه ۲۰۲۰ وارد تهران شدند، خاطرنشان کردند که بقایای هواپیما، وسایل مسافر و همچنین خاک محل سقوط توسط کامیون به مکان ثانویه منتقل شده و به شکل تصادفی توسط بولدوزرها در توده‌های بزرگ قرار گرفته است.
۱۴. در روزهای پس از سرنگونی، خانواده‌های قربانیان مورد ارعاب و آزار قرار گرفتند که از جمله می‌توان به فشار سپاه پاسداران برای اعلام قربانیان به عنوان «شهید» اشاره کرد.[۱۸] سرلشکر سلامی، فرمانده کل سپاه، به خانواده‌های آنان گفت که قربانیان «شهید» بودند؛ زیرا انهدام پرواز PS752 به جلوگیری از جنگ با ایالات متحده کمک کرد و در نتیجه جان بسیاری را نجات داد.[۱۹] کسانی که خواهان عدالت بودند، با الگویی از آنچه گزارش‌های حقوق بشر سازمان ملل متحد به عنوان تهدید و آزار و اذیت توصیف می‌کند، مواجه شدند. حتی گزارش‌هایی از شکنجه خانواده‌های قربانیان نیز وجود دارد.[۲۰]
۱۵. در بحبوحه تقاضاهای رو به تزاید از جمله از سوی خواهان‌ها[۲۱] برای شفافیت، عدالت و پاسخگویی، دادستان نظامی ایران ادعا کرد که تحقیقاتی را در مورد سرنگونی پرواز PS752 انجام می‌دهد. پس از خاتمه این تحقیقات مبهم در ۷ ژانویه ۲۰۲۱، دادستان صرفا موضع رسمی ایران از ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰ را تکرار کرد که سرنگونی به دلیل “خطای انسانی” کارکنان نظامی بوده است که با “بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی” عمل کرده و از قوانین و مقررات نیروهای مسلح پیروی نکرده‌اند.[۲۲]
۱۶. در فوریه ۲۰۲۱، گزارشگران ویژه شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد از تحقیقات نظامی ]ایران[ انتقاد کردند و گفتند که ایران در انجام تحقیقات بی‌طرفانه، مستقل و جامع مطابق با تعهدات بین‌المللی خود قصور ورزیده است. آن‌ها همچنین خاطرنشان کردند که «تحقیقات مقامات ایرانی، مسئولیت مقامات عالی رتبه را نیز نادیده گرفته است».[۲۳]
۱۷. این انتقاد با گزارش‌های متعدد حقوق بشری سازمان ملل متحد که نگرانی عمیق خود را نسبت به عدم استقلال و بی‌طرفی قوه قضائیه در ایران ابراز کرده و مکررا از ایران خواسته شده است که از رعایت استانداردهای بین‌المللی دادرسی عادلانه در نظام عدالت کیفری خود اطمینان حاصل کند، مطابقت دارد.[۲۴]
۱۸. در ۶ آوریل ۲۰۲۱، دادستان نظامی تهران اعلام کرد که برای ۱۰ مقام نظامی کیفرخواست کیفری صادر شده اما هویت و درجه آنان در آن زمان اعلام نگردید.[۲۵]
۱۹. در سپتامبر ۲۰۲۱ گزارشی منتشر شد که مقامات ارشد مسئول عملیات ۸ ژانویه ۲۰۲۰ در دولت و سپاه محاکمه نخواهند شد.[۲۶]
۲۰. جلسات دادگاه غیرعلنی بوده و کیفرخواست به صورت عمومی در دسترس قرار نگرفت. برخی از خانواده‌های قربانیان اجازه داشتند در جلسات دادگاه ویژه شرکت کنند، اما آن‌ها مشمول الزامات محرمانه شدید بودند. علاوه بر این، خانواده‌ها به دلیل ابراز نگرانی مکرر از این که محاکمه بی‌طرفانه و شفاف نبوده، با ارعاب و آزار و اذیت مواجه شده‌اند.
۲۱. در ۱۶ آوریل ۲۰۲۳ وزارت دادگستری ایران اعلام کرد که دادگاه نظامی حکم خود را صادر کرده است. اگرچه این حکم، علنی یا در اختیار خواهان‌ها قرار نگرفته اما گزارش شده است که هر ۱۰ متهم به اتهامات کمتری از جمله عدم رعایت دستورات مجرم شناخته شدند. فقط فرمانده مظنون خودروی رزمی پدافند هوایی که در نزدیکی بیدگنه پرواز PS752 را ساقط کرد، به اتهامی که به نظر می‌رسد معادل سهل‌انگاری جنایی منجر به مرگ باشد، مجرم شناخته شد. گفته می‌شود که او به ۱۳ سال زندان محکوم شده است.[۲۷]
۲۲. در ۱۸ آوریل ۲۰۲۳ خواهان‌ها بیانیه‌ای عمومی صادر نمودند که محاکمه‌ها و احکام به دلیل فقدان بی‌طرفی و شفافیت مورد نیاز بر اساس حقوق بین‌الملل محکوم است.[۲۸]
۲۳. قبل از صدور حکم و در فوریه ۲۰۲۳، بسیاری از خانواده‌های قربانیان شکایت خود را پس گرفتند و اظهار داشتند که آن‌ها مشروعیت رسیدگی دادگاه نظامی را به رسمیت نمی‌شناسند.[۲۹] پس از صدور این حکم، در اردیبهشت ۱۴۰۲ گزارش شد که یکی از خانواده‌های قربانیان که شکایت خود را پس نگرفته بود، برای اعتراض به صحت اتهامات مطرح شده و عدم شفافیت در تحقیقات و رسیدگی قضایی به دیوان عالی کشور فرجام‌خواهی کرده است. خواهان‌ها هیچ انتظاری ندارند که دیوان عالی مایل یا قادر به رفع فقدان بی‌طرفی، شفافیت و انصافی باشد که در نظام قضایی ایران وجود دارد.
۲۴. ایران در مبادلات پیام با خواهان‌ها – بدون هیچ توضیحی – مدعی شده است که با “کلیه جنبه‌های فنی، نظامی، حقوقی، کیفری و جبران خسارات پرونده بر اساس و حتی فراتر از تعهدات بین‌المللی” برخورد کرده است.[۳۰] با این حال عدم انعکاس یافته‌های تحقیقات اولیه توسط ایران همچنان ادامه دارد. ایران اطلاعات مربوط به شرایط جرم و اقدامات انجام شده در رابطه با متخلفان و به ویژه نتایج رسیدگی‌های قانونی را به شورای ایکائو گزارش نکرده است. ایران همچنین درخواست‌های مکرر برای کمک در رابطه با دادرسی کیفری در اوکراین که ناشی از انهدام پرواز PS752 بود را نپذیرفته است.
قسمت ۳) صلاحیت دیوان
۲۵. خواهان‌ها و ایران همگی اعضای سازمان ملل متحد هستند و به اساسنامه دیوان از جمله بند ۱ ماده ۳۶ که در بخش مربوطه تصریح می‌کند صلاحیت دیوان “شامل همه موضوعاتی است که به طور خاص در معاهدات و کنوانسیون‌های در حال اجرا پیش‌بینی شده است”، متعهد هستند.
۲۶. خواهان‌ها و ایران همگی کشورهای عضو یا متعاهد کنوانسیون مونترال هستند. هیچ یک از آن‌ها نسبت به این کنوانسیون حق شرطی صادر نکردند.
۲۷. بند ۱ ماده ۱۴ کنوانسیون مونترال مقرر می‌دارد:«هر گونه اختلاف بین دو یا چند دولت متعاهد در مورد تفسیر یا اجرای این کنوانسیون که از طریق مذاکره قابل حل نباشد، بنا به درخواست یکی از آن‌ها به داوری ارجاع خواهد شد. در صورتی که ظرف شش ماه از تاریخ درخواست داوری، طرفین نتوانند در مورد سازماندهی داوری به توافق برسند، هر یک از آن طرف‌ها می‌توانند با درخواستی مطابق اساسنامه دیوان، اختلاف را به دیوان بین‌المللی دادگستری ارجاع دهند.”
۲۸. همانطور که در ادامه نشان داده شده، هر یک از الزامات مربوط به صلاحیت طبق بند ۱ ماده ۱۴ کنوانسیون برآورده گشته است:
الف) اختلاف بین دو یا چند دولت متعاهد در مورد تفسیر یا اجرای کنوانسیون مونترال وجود داشته باشد؛
ب) اختلاف را نمی‌توان از طریق مذاکره حل و فصل کرد؛ و
ج) خواهان‌ها درخواست داوری کرده‌اند اما طرفین نتوانسته‌اند در مورد سازماندهی داوری ظرف شش ماه از تاریخ درخواست به توافق برسند.
الف) بین خواهان‌ها و ایران در مورد تفسیر یا اجرای کنوانسیون مونترال اختلاف وجود دارد
۲۹. در ۲ ژوئن ۲۰۲۱، خواهان‌ها اطلاعیه‌ای رسمی حاوی ادعا[۳۱] را به ایران ارسال کردند. این اطلاعیه، بر مبنای موضع خواهان‌ها نسبه به این که سرنگونی پرواز PS752 توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اقدام متخلفانه بین‌المللی بوده و فعل‌ها و ترک فعل‌های ایران به منزله نقض تعهدات ایران طبق کنوانسیون مونترال می‌باشد، ثبت شده است. در ادامه این اطلاعیه آمده که ایران موظف است طبق حقوق بین‌الملل، خسارت کامل را جبران نموده و همه مجرمان ادعایی را به شیوه‌ای شفاف و بی‌طرفانه مطابق با الزامات حقوق بین‌الملل مورد رسیدگی و پیگرد و یا استرداد قرار دهد.
۳۰. جزئیات بیشتر از ادعاهای خواهان‌ها از جمله ادعاهای آن‌ها بر اساس کنوانسیون مونترال در یادداشت و ضمیمه‌ای مورخ ۲۰ دسامبر ۲۰۲۱ به ایران ارائه شد.[۳۲]
۳۱. تا به امروز ایران، اطلاعیه حاوی ادعا یا هیچ یک از دیگر ادعاهای خواهان‌ها مربوط به سرنگونی پرواز PS752 را تایید نکرده است. بالعکس، ایران بارها تاکید کرده است که چیزی برای بحث وجود ندارد، زیرا همه موضوعات مربوطه قبلاً مطابق با تعهدات بین‌المللی ایران مورد رسیدگی قرار گرفته است.[۳۳]
ب) اختلاف را نمی‌توان از طریق مذاکره حل و فصل کرد
۳۲. برای بیش از دو سال، خواهان‌ها با حسن نیت به دنبال حل و فصل اختلاف خود با ایران بر سر تفسیر و اجرای کنوانسیون مونترال از طریق مذاکره بودند، اما تا دسامبر ۲۰۲۲ همه تلاش‌ها بی‌فایده بود و به این ترتیب روشن شد که اختلاف با مذاکره حل نمی‌شود.[۳۴]
۳۳. علی‌رغم اعتراف ایران به سرنگونی پرواز PS752 توسط سپاه، این کشور هیچ نشانه‌ای مبنی بر پذیرش مسئولیت فعل‌ها و ترک فعل‌های خود طبق حقوق بین‌الملل ارائه نکرده است.
۳۴. تا دسامبر ۲۰۲۲ خواهان‌ها به این نتیجه رسیده بودند که هیچ چشم‌اندازی برای حل و فصل اختلاف طرفین از طریق مذاکره وجود ندارد.
ج) خواهان‌ها درخواست داوری کرده‌اند اما طرفین نتوانسته‌اند در مورد سازماندهی داوری ظرف شش ماه از تاریخ درخواست به توافق برسند
۳۵. در یادداشتی به تاریخ ۲۲ دسامبر ۲۰۲۲ که در ۲۸ دسامبر ۲۰۲۲ به ایران تحویل ارائه شد، خواهان‌ها درخواست داوری را مطابق بند ۱ ماده ۱۴ کنوانسیون مونترال تسلیم نموده و پیشنهاد کردند که برای توافق در مورد سازماندهی داوری بحث و گفت‌وگو انجام شود.[۳۵] در مکاتبات بعدی خواهان‌ها به ایران در آوریل ۲۰۲۳،[۳۶] آن‌ها مجددا پیشنهاد خود را برای برگزاری گفت‌وگو تکرار و از ایران دعوت کردند در زمان و مکان مشخصی دیدار نمایند.
۳۶. علی‌رغم تلاش‌های صریح خواهان‌ها برای سازماندهی داوری بر اساس کنوانسیون مونترال، ایران همچنان این موضوع را به طور کامل نادیده می‌گیرد. ایران در یادداشت‌های مورخ ۳۰ مه ۲۰۲۳ به هر یک از خواهان‌ها،[۳۷] مکان و زمان پیشنهادی برای جلسه در این مورد را نپذیرفت و پیشنهاد متقابل ارائه نکرد. با این حال ایران سرانجام پذیرفت و تصدیق کرد که مذاکرات دسته جمعی روشی مناسب برای پیگیری یک راه حل از طریق مذاکره است. خواهان‌ها در ۲۲ ژوئن ۲۰۲۳ با مطالبه از ایران به پذیرش درخواست آن‌ها برای سازماندهی داوری، (به پاسخ ایران) جواب دادند.[۳۸]
۳۷. دوره شش ماهه مقرر در بند ۱ ماده ۱۴، در ۲۸ ژوئن ۲۰۲۳ بدون هیچ ابراز تمایلی از سوی ایران برای بحث، چه رسد به دستیابی به توافق در مورد سازماندهی داوری، به پایان رسید.
۳۸. با احراز شرایط بند ۱ ماده ۱۴، دیوان به استناد بند ۱ ماده ۳۶ اساسنامه دیوان و ماده ۱۴ کنوانسیون مونترال صلاحیت رسیدگی به دعاوی ارائه شده در این دادخواست علیه ایران را دارد.
قسمت ۴) زمینه‌های حقوقی برای ادعای خواهان‌ها
۳۹. ادعاهای خواهان‌ها بر اساس نقض چندین مورد از تعهدات ایران طبق کنوانسیون مونترال بوده، که از جمله، ولی نه محدود به موارد ذیل است:
– عدم انجام فوری تحقیقات مقدماتی در مورد وقایع و گزارش فوری یافته‌های آن طبق ماده ۶؛
– عدم ارجاع پرونده به مراجع ذی‌صلاح خود به منظور پیگرد طبق ماده ۷؛
– عدم انجام تمام اقدامات عملی به منظور جلوگیری از انهدام پرواز PS752 طبق ماده ۱۰؛
– عدم اتخاذ حداکثر اقدامات معاضدتی در رابطه با دادرسی کیفری، طبق ماده ۱۱؛ و
– عدم گزارش هر چه سریعتر هرگونه اطلاعات مرتبطی که در اختیار دارد به شورای ایکائو در مورد شرایط جرم و اقدامات اتخاذ شده در رابطه با متخلف یا متخلفان ادعایی طبق ماده ۱۳.
۴۰. این نقض‌ها موجب مسئولیت ایران بر اساس حقوق بین‌الملل از جمله تعهد به جبران کامل خسارت می‌شود.
قسمت ۵) خواسته دعوی
۴۱. خواهان‌ها با احترام از دیوان درخواست می‌کنند:
الف) قضاوت و اعلام نماید که ایران کنوانسیون مونترال از جمله مواد ۶، ۷، ۱۰، ۱۱ و ۱۳ را نقض کرده است، به خصوص این که:
– تلاشی برای اتخاذ تمامی اقدامات عملی برای جلوگیری از نابودی پرواز PS752 صورت نداده؛
– تحقیقات اولیه سریع، موثر، مستقل و بی‌طرفانه در مورد سرنگونی پرواز PS752 و گزارش یافته‌های آن را انجام نگرفته؛
– ارائه پرونده با حسن نیت به مقامات صلاحیتدار خود به منظور تعقیب قضایی به همان شیوه‌ای که در مورد هر جرم عادی با ماهیت جدی طبق قوانین ایران و اطمینان از انجام پیگرد نهایی ناشی از آن تحقیقات به صورت بی‌طرفانه و روشی شفاف برای تضمین مسئولیت‌پذیری و عدالت برای قربانیان و خانواده‌های آن‌ها را به انجام نرسانده؛
– بیشترین معاضدت در رابطه با دادرسی کیفری را انجام نداده؛ و
– در اسرع وقت به شورای ایکائو هر گونه اطلاعات مربوطه که در اختیار دارد، شرایط جرم و اقدامات انجام شده در رابطه با مجرم یا مجرمان ادعایی را گزارش نکرده است.
ب) دستور دهد که خوانده:
– تصدیق علنی فعل‌ها و ترک فعل‌های متخلفانه بین‌المللی خود، همانطور که ادعا شده
– عذرخواهی عمومی از خواهان‌ها و خانواده‌های قربانیان؛
– ارائه تضمین و دادن اطمینان از عدم تکرار از جمله با اتخاذ تدابیر مشخص برای جلوگیری از اقدامات مشابه در آینده؛ و
– اجرای سایر تعهدات قانونی خود طبق کنوانسیون مونترال از جمله تعقیب یا استرداد مجرمان ادعایی و تعقیب قضایی به شیوه‌ای شفاف و بی طرفانه.
ج) دستور جبران خسارت کامل برای تمام آسیب‌های وارده به خواهان‌ها در نتیجه نقض کنوانسیون مونترال توسط خوانده از جمله:
– بازگرداندن وسایل مفقود شده قربانیان؛ و
– ارائه غرامت کامل به خواهان‌ها برای خسارات مادی و معنوی متحمل شده به قربانیان و خانواده‌های آن‌ها.
قسمت ۶) قاضی اختصاصی
۴۲. با توجه به مفاد بند ۳ ماده ۳۱ اساسنامه دیوان و بند ۱ ماده ۳۵ قواعد دیوان، خواهان‌ها قصدشان را جهت اِعمال حق خود برای انتخاب قاضی اختصاصی اعلام می‌کنند. با توجه به بند ۵ ماده ۳۱ اساسنامه دیوان، قصد خواهان‌ها تعیین قاضی واحد است.
قسمت ۷) محفوظ بودن حقوق
۴۳. خواهان‌ها این حق را برای خود محفوظ می‌دارند که این دادخواست را تجدیدنظر، تکمیل یا اصلاح کنند و همچنین درباره دلایل قانونی مورد استناد و خواسته دعوی نیز، چنان که ممکن است برای حفظ و اثبات حقوقشان بر اساس کنوانسیون مونترال ضروری باشد، حق خود را محفوظ می‌دارند. [۳۹]
[۱] Convention for the Suppression of Unlawful Acts against the Safety of Civil Aviation, 23 September 1971, 974 UNTS 177 (entered into force 26 January 1973) (Annex 1).
[2] The Aircraft Accident Investigation Board of the Islamic Republic of Iran, Flight PS752 Accident Investigation, Final Report (15 March 2021) [AAIB Final Report], online:
https://www.icao.int/safety/airnavigation/AIG/Documents/Safety%20Recommendations%20to%20ICAO/Final%20Reports/PS752Finrep.pdf
[3] بنگرید به بیانیه ویدئویی موجود در
“Head of IRGC Aerospace Division accepts responsibility for plane crash”, Iran Press News Agency (11 July 2020) [Hajizadeh Statement], online:
https://www.iranpress.com/content/17610/head-irgc-aerospace-division-accepts-responsibility-for-plane-crash (see transcript at Annex 2)
[4] AAIB Final Report, supra note 2 at pages 92-95.
[5] Hajizadeh Statement, supra note 3.
[6] اخطاریه‌ها به خلبانان یا نوتام(همچنین به عنوان اطلاعیه برای مأموریت‌ها شناخته می شود) اخطار یا توصیه‌ای است که توسط مقامات هواپیمایی برای پرسنل عملیات پرواز صادر می‌شود. اعلان‌ها حاوی اطلاعاتی درباره هر شرایطی هستند که ممکن است بر ایمنی عملیات هواپیما تأثیر بگذارد، مانند هرگونه تغییر موقت در تأسیسات فرودگاه، رویه‌ها یا وسایل کمک ناوبری، یا توصیه در مورد خطرات احتمالی(مانند باندهای بسته یا فضای محدود هوایی). آن‌ها برای یک دوره زمانی خاص صادر می‌شوند و می‌توانند برای چند روز یا چند هفته معتبر باشند. منبع در
Skybrary, Notice to Airmen (NOTAM) online: http://skybrary.aero/articles/notice-airmen-notam
راهنمای ایکائو برای عملیات هواپیماهای کشوری در مناطق درگیری یا نزدیک به آن بیان می‌کند که نوتام‌ها دانسته‌های ضروری را برای کارکنان مرتبط با عملیات پرواز فراهم می‌کنند و باید در صورت وجود تهدید(ها) از وضعیت افزایش آمادگی نظامی یا تنش منتشر شوند. منبع در
International Civil Aviation Organization, Risk Assessment Manual for Civil Aircraft Operations Over or Near Conflict Zones, Doc 10084, 2nd ed., 2018, pages 3-6 and 3-7, online:
https://zoek.officielebekendmakingen.nl/blg-846381.pdf
[7] اشاره به “بخش نظامی” از گزارش نهایی دفتر بررسی سوانح و حوادث هوایی سازمان هواپیمایی کشوری ایران (AAIB) در صفحه ۹۷ گرفته شده است. با این حال، گزارش نهایی دفتر بررسی سوانح و حوادث هوایی سازمان هواپیمایی کشوری ایران در صفحه ۸۵ نشان می دهد که نقش ادعا شده مرکز هماهنگی عملیاتی نظامی-غیرنظامی این بود که همه برنامه های پرواز را به مرکز عملیات دفاع هوایی دولتی (یا SADOC) و بخش های دفاع هوایی ارتش ایران ابلاغ کند. (بنگرید به نمودار ۴۵ در صفحه ۸۵)
AAIB Final Report, supra note 2.
[8] بررسی لاشه هواپیما نشان داد که پرواز PS752 با هزاران سوراخ کوچک مطابق با ۹ موشک M331 پرتاب شده از یک خودروی جنگی Tor-M1 سرشار شده بود. بنگرید به
AAIB Final Report, ibid at pages 53-54 (Figure 23), see also page 67.
[9] قاسم بی نیاز، رئیس مرکز ارتباطات و اطلاع رسانی وزارت راه و شهرسازی در تاریخ ۱۸ دی ماه ۱۳۹۹ شایعاتی مبنی بر اصابت موشک به هواپیما را تکذیب کرد.
Mohammad Nasiri, Nasser Karimi and Jon Gambrell, “Ukrainian airplane crashes near Iran’s capital, killing 176”, CTV News (08 January 2020), online:
http://www.ctvnews.ca/world/ukrainian-airplane-crashes-near-iran-s-capital-killing-176-1.4757677?cache=?clipId=89926?autoPlay=true?autoPlay=true?autoPlay=true
[10] نخست وزیر کانادا، جاستین ترودو، یک کنفرانس مطبوعاتی در ۹ ژانویه ۲۰۲۰ برگزار کرد و اظهار داشت که کانادا اطلاعات معتبری دریافت کرد که پرواز PS752 توسط یک موشک زمین به هوا سرنگون شد. منبع در
CPAC, “PM Trudeau: Intelligence suggests plane was shot down” (۹ January 2020), online:
https://www.cpac.ca/episode?id=6a9b1c74-436d-432d-910b-ad7f521617b2 (see transcript at Annex 3)
[11] “Surely No Missile Hit Ukrainian Airliner: Iranian Official”, Tasnim News Agency (10 January 2020), online:
http://tasnimnews.com/en/news/2020/01/10/2178971/surely-no-missile-hit-ukrainian-airliner-iranian-official
[12] Hajizadeh Statement, supra note 3
[13] Ibid
[14] Announcement of the General Staff of the Armed Forces about Ukrainian Passenger Plane Crash, Islamic Republic News Agency (11 January 2020 at 7:07 am Tehran Time), online:
https://www.irna.ir/news/83628809/%D8%A7%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%B9%DB%8C%D9%87-%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AF%DA%A9%D9%84-%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D9%84%D8%AD-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%B3%D9%82%D9%88%D8%B7-%D9%87%D9%88%D8%A7%D9%BE%DB%8C%D9%85%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%81%D8%B1%D8%A8%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D9%88%DA%A9%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D9%86
[15] Hassan Rouhani, “Armed Forces’ internal investigation…” Twitter (10 Jan 2020, 11:40 pm EST / 11 Jan 2020, 8:10 am TT), online:
Armed Forces’ internal investigation has concluded that regrettably missiles fired due to human error caused the horrific crash of the Ukrainian plane & death of 176 innocent people.
Investigations continue to identify & prosecute this great tragedy & unforgivable mistake. #PS752— Hassan Rouhani (@HassanRouhani) January 11, 2020
[16] Hajizadeh Statement, supra note 3
[17] “General Hossein Salami speaking about the downing of Flight PS752 to Iranian Parliament” YouTube (12 Jan 2020) online:
https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=DaC5nhc9cUQ (see unofficial transcript at Annex 5)
[18] Islamic Republic of Iran, Government Information Center, “The Victims of the Ukrainian Airplane Incident are Considered Martyrs” (۱۴ January 2020), online:
https://dolat.ir/detail/333308 (Annex 6); See also,
“Relatives of Ukrainian Airliner Victims Complain Of Pressure From Iranian Authorities”, Radio Free Europe Radio Liberty (3 February 2020), online:
http://www.rferl.org/a/some-relatives-of-ukrainian-airliner-victims-complain-of-pressure-from-iranian-authorities/30414991.html
[19] “Iranian Parents Take on Powerful Revolutionary Guard as They Seek Justice over Jet’s Downing”, Radio Free Europe Radio Liberty (11 January 2022), online:
http://www.rferl.org/a/iran-families-revolutionary-guard/31649627.html
[20] United Nations, Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, Press Release, “Attack on PS752: Iran violated multiple human rights obligations – UN experts” (۲۳ February 2021) [OHCHR Press
Release 23 February 2021], online:
http://www.ohchr.org/en/press-releases/2021/02/attack-ps752-iran-violated-multiple-human-rights-obligations-un-experts
[21] International Coordination and Response Group for the victims of Flight PS752 – Framework for Cooperation with Iran, 16 January 2020, online:
https://www.canada.ca/en/global-affairs/news/2020/01/international-coordination-and-response-group-for-the-victims-of-flight-ps752–framework-for-cooperation-with-iran.html
Joint Statement from the International Coordination and Response Group for the victims of Flight PS752, 27 October 2020, online:
https://www.canada.ca/en/global-affairs/news/2020/10/joint-statement-from-the-international-coordination-and-response-group-for-the-victims-of-flight-ps752.html
Joint statement from the International Coordination and Response Group for the victims of Flight PS752 on notice of claim to Iran, 3 June 2021, online:
https://www.canada.ca/en/global-affairs/news/2021/06/joint-statement-from-the-international-coordination-and-response-group-for-the-victims-of-flightps752-on-notice-of-claim-to-iran.html
[22] “Tehran’s Military Prosecutor Describes New Aspects of Ukrainian Aircraft Crash”, Islamic Republic News Agency (7 January 2021), online:
https://www.irna.ir/news/84177070 (Annex 7)
[23] OHCHR Press Release 23 February 2021, supra note 20
[24] Situation of human rights in the Islamic Republic of Iran – Report of the Special Rapporteur on the situation of human rights in the Islamic Republic of Iran, Javaid Rehman, UNGAOR 49th Sess, UN Doc A/HRC/49/75 (2022) at paras. 49-51, online:
https://digitallibrary.un.org/record/3957951?ln=en
[25] “Issuing indictment for 10 people in the case of the Ukrainian plane”, Iranian Students’ News Agency (6 April 2021), online:
https://www.isna.ir/news/1400011707677/ (Annex 7)
[26] “Iran’s Judiciary Exonorates Top Officials for Flight 752”, Iran Wire (1 September 2021), online:
https://iranwire.com/en/special-features/70259/?ref=specials
[27] “Issuing the Verdict for the Ukrainian Aircraft Case after 20 Court Hearings / First-row Defendant Sentenced to13 Years in Prison”, Mizan Online (16 April 2023), online:
https://www.mizanonline.ir/fa/news/4707892/ (Annex 9)
[28] Joint Statement from the International Coordination and Response Group for the victims of Flight PS752 on the criminal trials in Iran, 18 April 2023, online:
https://www.canada.ca/en/global-affairs/news/2023/04/joint-statement-from-the-international-coordination-and-response-group-for-the-victims-of-flight-ps752-on-the-criminal-trials-in-iran.html
[29] Families of Airline Downing Victims Withdraw Complaint, Say Iranian Court Incompetent”,
Radio Free Europe Radio Liberty (13 February 2023), online:
http://www.rferl.org/a/iran-flight-victims-withdraw-suit32269478.html#:~:text=Abbas%20Sadeghi%2C%20a%20lawyer%20and,our%20complaint%20on%20February%2012.%22
[30] Note Verbale from Ministry of Foreign Affairs of the Islamic Republic of Iran to Ministry of Foreign Affairs of Ukraine dated 17 November 2021, No 641/969901 (Annex 10, Note 25).
[31] Applicant’s Notice of Claim to the Islamic Republic of Iran dated 2 June 2021 (Annex 10, Note 19)
[32] Note Verbale from the Applicants to the Ministry of Foreign Affairs of the Islamic Republic of Iran dated 20 December 2021, No 72/23-604-102444 and 72/23-604-102445 (Annex 10, Note 26).
[33] Notes Verbales from the Ministry of Foreign Affairs of the Islamic Republic of Iran were sent separately to Applicants (see Annex 10, Notes 27-30, 33-36, 41-44). See also Letter from the Permanent Representative of the Islamic Republic of Iran to the United Nations addressed to the Secretary-General dated 31 January 2022 (Annex 10, Note 37).
[34] See Annex 10 for list of Notes Verbales exchanged between the Applicants and the Islamic Republic of Iran.
[35] Note Verbale from the Applicants to the Ministry of Foreign Affairs of the Islamic Republic of Iran dated 22 December 2022, No 72/05-620-106210 (Annex 10, Note 52).
[36] Note Verbale from the Applicants to the Ministry of Foreign Affairs of the Islamic Republic of Iran dated 20 April 2023, No 72/22-620-44438 (Annex 10, Note 105).
[37] See Notes Verbales from the Ministry of Foreign Affairs of the Islamic Republic of Iran sent separately to the Applicants (Annex 10, Notes 108-111).
[38] Note Verbale from the Applicants to the Ministry of Foreign Affairs of the Islamic Republic of Iran dated 21 June 2023, No 72/22-620-72387 (Annex 10, Note 112)
[38] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)