حراست جهانی در برابر جرایم سایبری اکنون در دسترس است[۱]
HE Fauzia Mebarki & Joyce Hakmeh
مترجم: دکتر محسن مولائی‌فرد
پژوهشگر حقوق بین‌الملل و مدرس دانشگاه
ویراستارعلمی: دکتر صادق سلیمی
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز
از سال ۲۰۲۱ کشورهای عضو سازمان ملل متحد، درگیر فرآیند مذاکرات برای تدوین کنوانسیونی با هدف مقابله با استفاده مجرمانه از فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی که معمولا با عنوان کنوانسیون جرایم سایبری سازمان ملل متحد شناخته می‌شود، شده‌اند.
این کنوانسیون برای سیاست‌گذاری جهانی جرایم سایبری بسیار اهمیت دارد؛ زیرا ظرفیتی برای ارتقای همکاری‌های بین‌المللی فراهم آورده و در عین حال مقامات اجرایی قوانین ملی را برای تحقیق و مبارزه با جرایم سایبری توانمند می‌سازد (و ظرفیت ایجاد می‌کند). همچنین می‌تواند فرصتی را برای تقویت پادمان‌های عدالت کیفری و کاهش خطر استفاده از قوانین جرایم سایبری برای اعمال محدودیت‌های خودسرانه بر حقوق و آزادی‌ها فراهم آورد.
اما اگر این کنوانسیون بدون تدابیر کافی در حوزه حقوق بشری تدوین شود، می‌تواند با مشروعیت بخشیدن ناخواسته به گسترش کنترل دولت بر محتوای بر خط که به نوبه خود منجر به جرم‌انگاری آزادی بیان و تغییر شکل دسترسی مجریان قانون به داده‌ها می‌شود، خطر قابل توجهی را برای حقوق بشری ایجاد کند. در واقع به طور بالقوه حق حریم خصوصی و سایر حقوق اساسی را تضعیف می‌کند.
مسئول این فرآیند علیاجناب فوزیه مبارکی قرار است که پیش‌نویس کنوانسیون را بر اساس توافقات به دست آمده توسط کشورهای عضو سازمان ملل متحد و تشریح مصالحه‌های راهکارهای پیشنهادی در مورد موضوعات اختلافی باقی مانده، برای بحث منتشر کند.
در این مصاحبه، رییس با جویس حکمه در مورد پیشرفت‌های به دست‌آمده تا کنون صحبت می‌کند و درباره رویکردی که او در پیش‌نویس برای پر کردن شکاف بین دولت‌ها و افزایش احتمال دستیابی به اجماع در پایان فرآیند اتخاذ خواهد کرد، بحث می‌کند.
با وجود اختلالات ناشی از شیوع کرونا کمیته اختصاصی پیشرفت قابل توجهی داشته است. آیا این روند با آنچه شما انتظار داشتید متفاوت بوده است؟
دستاورد اصلی کمیته اختصاصی تا کنون چیست؟ از اولین جلسه کمیته با اتخاذ شیوه کار و نقشه راه، این روند در مسیر درست قرار گرفت. مراحل و مهلت‌های تعیین‌شده در نقشه راه تا کنون با جدیت دنبال و رعایت شده است. امیدوارم با همین شتاب به انجام وظایف کمیته در بازه زمانی معین ادامه دهیم. بنابراین خوشحالم که این روند به گونه‌ای پیش می‌رود که به شیوه کار و نقشه راهی که در جلسه اول با اجماع تصویب شد، احترام می‌گذارد. این به لطف مشارکت سازنده همه کشورهای عضو و سایر ذی‌نفعان امکان‌پذیر شد.
امید دارم همه کشورهای عضو برای بررسی مثبت راه حل‌های پیشنهادی در متن پیش‌نویس کنوانسیون آماده باشند و از اصرار به مواضع اولیه خود خودداری کنند. این باعث می‌شود بگویم که دستاورد اصلی که تا کنون توانسته‌ایم به دست آوریم، جلب مشارکت همه کشورهای عضو و اطمینان از مالکیت آن‌ها بر فرآیند به دلیل بی‌طرفی رییس و دبیرخانه و همچنین شفافیت و فراگیری در انجام امور است. امری که باعث ایجاد رابطه اعتماد بین رییس، دبیرخانه و کشورهای عضو شده است. همچنین رویکرد مشارکتی به ویژه ارائه متون مذاکره بر اساس مشارکت‌های کتبی دریافتی پیشینی از دولت‌ها، روند غیررسمی مشترک، جلسات منظم دفتر و باز بودن مشارکت سایر ذی‌نفعان نیز این روحیه مشارکتی را تقویت کرده است.
همه نگاه‌ها به پیش‌نویس اولیه‌ای هست که به زودی تهیه خواهید کرد و چندین موضوع وجود دارد که دولت‌ها در مورد آن‌ها اختلاف نظر دارند؛ به ویژه دامنه کنوانسیون و پادمان‌های حقوق بشری آن. رویکردی که در پیش‌نویس برای افزایش شانس اجماع دنبال خواهید کرد چیست؟
من ترجیح می‌دهم از عبارت بیان‌شده در نقشه راه و برنامه کاری استفاده کنم که «متن پیش‌نویس کنوانسیون» است؛ زیرا پیشرفت‌های حاصل‌شده را بهتر نشان می‌دهد. اصطلاح “پیش‌نویس اولیه” به معنای شروع است، در حالی که ما در مرحله پیشرفته مذاکرات هستیم. پس از پنج جلسه اکنون درک روشنی از مواضع، نقاط واگرایی و نقاط همگرایی داریم. بنابراین «متن پیش‌نویس کنوانسیون» عنوانی است که هدف آن بازتاب این پیشرفت است.
رویکرد ما در تدوین متن پیش‌نویس کنوانسیون همان روشی است که تا کنون دنبال کرده‌ایم و شفافیت، جامعیت و حسن نیت به عنوان اصول راهنمای آن است. بنابراین متن پیش‌نویس بیان صادقانه برداشت من از یک توافق احتمالی خواهد بود. این برداشت البته بر اساس پارامترهای عینی است؛ یعنی مطابق مواضع بیان شده توسط کشورهای عضو در طول جلسات رسمی، جلسات غیررسمی و رایزنی‌های دوجانبه متعددی که من انجام داده‌ام. نظرات مطرح شده توسط سایر ذی‌نفعان از جمله کارشناسان نیز مورد توجه قرار خواهد گرفت. به طور خلاصه سندی که به زودی منتشر خواهیم کرد، متنی خواهد بود بر اساس آنچه که من مورد تفاهم می‌دانم. این سند همچنین راه حل‌های مصالحه‌ای برای مسائل متباین ارائه می‌دهد.
شما از زمانی که فرآیند شروع شد، مدافع قوی مشارکت چندجانبه بوده اید. مشارکت‌های ذی‌نفعان متعدد را تاکنون چگونه ارزیابی می‌کنید و در این مرحله از فرآیند، چه نوع مشارکتی بیشترین ارزش را خواهدداشت؟
من معتقدم که نمی‌توانیم تخصص و توصیه‌های سایر ذی‌نفعان را در چنین فرآیندی نادیده بگیریم. اجرای چندین مقرره کنوانسیون آینده به همکاری ارائه‌دهندگان خدمات متکی است که ما را ملزم به گوش دادن به دیدگاه‌ها و نگرانی‌های آن‌ها می‌کند.
حمایت از بزه‌دیدگان و آزادی‌های اساسی نیز در مرکز کاری است که چندین اتحادیه جامعه مدنی و سازمان‌های غیردولتی انجام می دهند؛ از این رو برای درک بهتر واقعیت‌های موجود به شنیدن آن‌ها نیاز است. همچنین دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی می‌توانند به ما در درک بهتر اشکال جدید جرم و گرایش‌هایی که باید در نظر بگیریم کمک کنند. به همین دلایل است که من تلاش کردم کمیته اختصاصی روش‌هایی را اتخاذ کند که امکان مشارکت معنادار و قابل توجه سایر ذی‌نفعان را از طریق مشارکت‌های کتبی، حضور آن‌ها در جلسات رسمی با فرصت سخنرانی و جلسات حاشیه‌ای که به صورت ویژه به آن‌ها اختصاص یابد.
من از سطح مشارکت ذی‌نفعان راضی هستم و مشارکت آن‌ها را مفید و مرتبط می‌دانم. من از همه نمایندگان آن‌ها که فعالانه در کار ما مشارکت دارند تشکر می‌کنم. برای ذی‌نفعان بسیار مهم است که به ارائه توصیه‌های تخصصی خود به کشورهای عضو در بقیه مراحل ادامه دهند و در عین حال با وضعیت جدید مذاکره سازگار شوند. هنگامی که متن پیش‌نویس کنوانسیون به صورت بر خط در دسترس است، خواندن و شنیدن نظرات عینی آن‌ها در مورد راه حل‌های توافقی پیشنهادی جالب خواهد بود.
روند کمیته اختصاصی تا کنون سطح بالایی از تنوع جنسیتی داشته است و چندین دولت در مورد موضوعاتی مانند دیدگاه‌های جنسیتی و جرایم سایبری سخن گفته‌اند. در تجربه شما، نمایندگی جنسیتی چه ارزشی برای مذاکراتی از این قبیل دارد؟ و این کنوانسیون چه رویکردی را برای جریان بخشیدن به دیدگاه جنسیتی اتخاذ خواهد کرد؟
من از میزان مشارکت زنان در کار کمیته بسیار راضی هستم. در جلسه گذشته ۴۲ درصد از نمایندگان زن بودند و ما در آستانه رسیدن به برابری جنسیتی هستیم. امیدوارم در جلسه بعدی به آن برسیم. مایلم از کشورهای عضوی که برنامه هایی را برای امکان حضور بیشتر زنان فراهم کردند، تشکر کنم. این سطح از مشارکت در مراحل اولیه فرآیند مذاکره به نظر من موثرترین شکل جریان‌سازی دیدگاه جنسیتی است.
در مورد نحوه انعکاس دیدگاه جنسیتی در متن کنوانسیون، معتقدم شما هم مانند من بحث‌ها را دنبال کرده‌اید و مشاهده کرده‌اید، اختلاف دیدگاه‌ها وجود دارد. مانند سایر موضوعات، این جنبه نیز توسط متن پیش‌نویس کنوانسیون پوشش داده خواهد شد که راه حل مصالحه‌ای را پیشنهاد می‌کند.
طرح‌های زیادی برای پایان یافتن این فرآیند وجود دارد. از منظر شما عدم دستیابی به اجماع چه خطراتی دارد و برای جلوگیری از آن چه باید کرد؟
من نسبت به نتیجه این روند نسبتا خوش‌بین هستم. افزایش مالکیت توسط کشورهای عضو و علاقه واقعی در ایجاد این ابزار قانونی جدید وجود دارد. این تعهد کشورها نشان‌دهنده وجود اراده سیاسی برای دستیابی به یک نتیجه ملموس است.
برای چند ذی‌نفع بسیار مهم است که به ارائه توصیه‌های تخصصی خود به کشورهای عضو در بقیه مراحل ادامه دهند و در عین حال با وضعیت جدید مذاکره سازگار شوند. امید من این است که همه کشورهای عضو برای بررسی راه حل‌های مثبت پیشنهادی در متن پیش‌نویس کنوانسیون آماده باشند و از اصرار به مواضع اولیه خود خودداری کنند. بنابراین به نظر من بزرگ‌ترین خطر بن‌بست، مواضع غیرمنعطف، سخت و امتناع از انطباق با تحولات ناشی از پنج جلسه مذاکره رسمی و چندین مشاوره غیررسمی است. واضح است که برای جلوگیری از بن‌بست‌ها، مذاکره با حسن نیت و تمایل به پذیرش امتیازات و کشف راه‌حل‌های مصالحه‌ای از عوامل کلیدی هستند.
فرآیند کمیته اختصاصی تنها فرآیند مرتبط با سایبر نیست که در سطح بین‌المللی اتفاق می‌افتد. فکرمی‌کنید این فرآیند چگونه بر حاکمیت سایبری چندجانبه به طور کلی تاثیر خواهد گذاشت؟
اگرچه تفاوت‌های اساسی در ماهیت موضوعی و حقوقی بین فرآیندهای سایبری بین‌المللی در حال انجام – مانند اینترنت ملی و گروه کاری آزاد برای امنیت و استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات وجود دارد – هنوز هم ارتباطات و همپوشانی‌هایی بین آن‌ها وجود دارد. هدف همه آن‌ها تضمین فضای سایبری آزاد، ایمن، پایدار، در دسترس و صلح‌آمیز است؛ بنابراین طبیعی است که کار این فرآیندهای مختلف بر یکدیگر تاثیر بگذارند. در انجام این کار، موفقیت کمیته می‌تواند حرکت مثبتی را در سایر فرآیندها ایجاد کند.
چگونه این کنوانسیون مکمل معاهدات موجود در مورد جرایم سازمان‌یافته و فساد فراملی است و شما دوست دارید این کنوانسیون چه میراثی داشته باشد؟
جرایم تحت پوشش سایراسناد مانند جرایم سازمان‌یافته و فساد فراملی با توسعه و گسترش استفاده از فناوری‌های جدید تا حد زیادی تسهیل و تشدید می‌شوند. انتظار می‌رود کنوانسیون مورد مذاکره ما شامل سازکارهایی برای همکاری بین‌المللی باشد که با ماهیت سبک و فراملی جرایم سایبری و جرایمی که توسط فناوری‌های جدید، به ویژه در حفظ سریع داده‌ها و جمع‌آوری شواهد الکترونیکی تسهیل می‌شود، سازگار باشد.
کنوانسیون جدید می‌تواند جرایم سازمان‌یافته و فساد فراملی را با ارائه ابزارهای کافی و کانال‌های ارتباطی مناسب و سریع برای حفظ، جمع‌آوری و به اشتراک‌گذاری مدارک الکترونیکی برای جنایات تحت پوشش سایر اسناد بین‌المللی تکمیل کند.
من صمیمانه امیدوارم که این روند آزاد و فراگیر منجر به یک ابزار حقوقی عملی و جهانی با ظرفیت بهبود واکنش های جمعی و هماهنگ جامعه بین‌المللی به چالش‌های جرایم سایبری و جرایمی شود که توسط فناوری‌های جدید ارتباطات و اطلاعات تسهیل می‌شودو امیدوارم این نیز ابزاری باشد که به طور موثر به پیشگیری از این جنایات و حمایت از بزه‌دیدگان کمک کند.[۲]
[۱] https://www.chathamhouse.org/2023/06/global-protection-against-cybercrime-now-within-reach
[2] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)