کاهش خسارت ها و تلفات انسانی عملیات نظامی ضدفضایی

[۱]
Stuart Eves & Gilles Doucet
مترجم: امین معتمدی
دانشجوی دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی
ویراستار علمی: دکتر منصور جباری
استاد دانشگاه علامه طباطبایی

با استفاده از فناوری‌های پیشرفته، در چند دهه گذشته شاهد انقلابی در کاربرد و اهمیت سیستم‌های فضایی برای عملیات‌های نظامی و همچنین خدمات ضروری غیرنظامی و عملیات‌های امدادی بشردوستانه بوده‌ایم. وابستگی نظامی به سیستم‌های فضایی باعث ایجاد رقابت مجدد برای توسعه قابلیت‌های ضدفضایی در کشورهای بزرگ صنعت فضاپیمایی شده است. به موازات آن، سیستم‌های فضایی نظامی و تجاری به گونه‌ای همگرا شده‌اند که عملیات نظامی از سیستم‌های تجاری استفاده متعارف می‌کند و خدمات غیرنظامی ضروری اکنون به سیستم‌های فضایی با کاربرد دوگانه متکی هستند. از آن جایی که فکر منازعات مسلحانه احتمالی آینده به فضای بیرونی گسترش می‌یابد، خدمات غیرنظامی ضروری از جمله کمک‌های بشردوستانه به دلیل عملیات نظامی علیه ماهواره‌ها و زیرساخت‌های فضایی در خطر مختل شدن یا تخریب قابل توجهی قرار دارند.
در این پست بخشی از مجموعه «جنگ، قانون و فضای ماوری جو» ژیل دوسه از شرکت Spectrum Space Security Inc و دکتر ایوز از شرکت SJE Space ، جنبه‌های در حال تکامل و همگرای خدمات فضایی نظامی و غیرنظامی ضروری، علل و نتایج و خطرات برای جمعیت غیرنظامی را در صورت هدف قرار دادن سیستم‌های فضایی مورد واکاوی قرار می‌دهند و برخی از خط‌مشی‌های سیاسی را برای کاهش آسیب غیرنظامی ارائه می‌دهد.
از آغاز عصر فضا، فضای ماورای جو توسط دو ابرقدرت جنگ سرد برای مقاصد نظامی استفاده شده است. با آغاز نظارت، ارتباطات و کابردهای ناوبری در اواخر دهه ۵۰ و اوایل دهه ۶۰، قابلیت‌های فضایی نظامی در چند دهه گذشته دستخوش تحول بزرگی شده است.
استفاده نظامی از فضا از کاربردهای عمدتا استراتژیک، نظیر نظارت بر قابلیت‌های استراتژیک، ارائه هشدار اولیه، اطمینان از فرماندهی و کنترل استراتژیک و راستی‌آزمایی معاهدات موشکی تکامل یافته است. اخیرا همان‌طور که عملیات‌های نظامی اخیر از جنگ خلیج فارس به بعد نشان می‌دهد، آن‌ها همچنین پشتیبانی تاکتیکی مستقیمی را از عملیات نظامی مانند اطلاعات، نظارت، ارتباطات و هدف‌گیری و هدایت بسترها تسلیحاتی ارائه می‌کنند.
چنین تحولی انگیزه تجدید رقابت‌جویی در توسعه قابلیت‌های ضدفضایی در میان کشورهای بزرگ فضانوردی شده است. طیف وسیعی از قابلیت‌های ضدفضای نظامی توسعه داده شده است و/یا احتمالا برای استفاده خصمانه استفاده می‌شود؛ از جمله تداخل فرکانس رادیویی با ارتباطات ماهواره‌ای، تداخل فرکانس رادیویی با سرویس‌های ماهواره‌ای ناوبری جهانی، عملیات نظامی سایبری، حملات به ایستگاه‌های زمینی ماهواره‌ای، لیزر خطی خیره‌کننده ماهواره‌های تصویربرداری الکترواپتیکال، حملات ضد ماهواره‌ای و حملات مستقیم به جداکننده جنبشی.

افزایش استفاده نظامی از خدمات فضایی تجاری
در کنار این انتقال قابلیت‌های فضایی نظامی با همان نوآوری‌های تکنولوژیکی، رشد سریعی در بخش ماهواره‌های تجاری وجود داشته است که برنامه‌ها و سیستم‌های بیشتری در حال ظهور هستند. این روند در چند سال گذشته با استقرار صورت فلکی بزرگ ارتباطات و ماهواره‌های سنجش از دور تسریع شده است.
از آن جایی که قابلیت‌های تجاری هم از نظر پیچیدگی و هم از نظر ظرفیت رشد کرده است، ارتش‌ها به مشتریان مهمی تبدیل شده‌اند و برعکس آن، با خدمات ضروری غیرنظامی که اکنون به خدمات مبتنی بر فضا متکی هستند، از جمله سیستم‌های متعلق به نظامی و عملیاتی نظیر سامانه‌های ماهواره‌ای ناوبری جهانی(GNSS) و سیستم‌های فضایی تجاری، رخ داده است. در نتیجه بسیاری از سیستم‌های فضایی امروزی دارای کاربردی دوگانه هستند؛ یعنی به طور همزمان وظایف نظامی و غیرنظامی را انجام می‌دهند. این اشتراک بین منافع نظامی و غیرنظامی در فضا منبع بالقوه نگرانی بشردوستانه است. اتکای فزاینده عملیات نظامی به سیستم‌های فضایی نظامی و تجاری در درگیری‌های مسلحانه کنونی و آتی به طور حتم خطر هدف قرار گرفتن این سیستم‌ها را افزایش می‌دهد. در نتیجه خطر آسیب قابل‌توجهی برای غیرنظامیان و فعالان بشردوستانه متکی به خدمات ارائه شده توسط این سیستم‌ها وجود خواهد داشت.

خدمات غیرنظامی ضروری به طور فزاینده‌ای به خدمات مبتنی بر فضا متکی است
خدمات ضروری غیرنظامی شامل غذا، انرژی، آب و بهداشت، مراقبت‌های بهداشتی، ارتباطات، حمل و نقل و همچنین امور مالی، کاهش و پیشگیری اضطراری از بلایا و کمک‌های بشردوستانه است. در بیشتر کشورها این خدمات توسط بخش‌هایی از زیرساخت‌های حیاتی ملی ارائه می‌شوند که بیشتر آن‌ها به یکدیگر وابسته هستند که این بدان معنی است که اختلال در یکی می‌تواند تاثیرات زیادی بر دیگری داشته باشد. دو بخش اساسی زیرساخت‌های حیاتی ملی ارتباطات و انرژی هستند که بیشتر بخش‌های دیگر – به میزان کم یا زیاد – بر آن‌ها تکیه دارند.
سطح اتکای خدمات غیرنظامی ضروری به زیرساخت های فضایی از کشوری به کشور دیگر و منطقه‌ای به منطقه دیگر بسیار متفاوت است. با این حال خدمات فضایی به طور فزاینده‌ای در جنبه های متعدد زیرساخت های حیاتی غیرنظامی در سراسر جهان ادغام می‌شوند. در حال حاضر برخی از کشورها سیستم‌های فضایی را به عنوان بخشی متمایز از زیرساخت‌های حیاتی ملی طبقه‌بندی می‌کنند؛ در حالی که در برخی دیگر از کشورها، خدمات مبتنی بر فضا به عنوان عنصر حیاتی سایر بخش‌های زیرساختی حیاتی مانند ارتباطات، انرژی، مالی، حمل‌ونقل و خدمات ضروری و بشردوستانه محسوب می‌شوند.
به طور کلی سیستم‌های فضایی ارتباطات، ناوبری و سنجش از راه دور مهم‌ترین سیستم‌های فضایی لازم برای ارائه خدمات ضروری غیرنظامی هستند؛ زیرا دو قابلیت اولی زیربنای اکثر خدمات ضروری هستند، در حالی که دومی برای خدماتی مانند امداد بشردوستانه، پیشگیری و کاهش بلایا و کشاورزی حیاتی است.
ماهواره‌ها برای بخش‌های ارتباطات و انرژی/نیرو حیاتی هستند؛ زیرا آن‌ها بخش اول را مستقیما تامین می‌کنند و برای عملکرد موفقیت‌آمیز دومی حیاتی هستند. شبکه‌های ملی برق اغلب به زمان‌بندی دقیق ماهواره‌های GNSS برای موارد ضروری هماهنگ‌سازی و مدیریت جایگزین‌سازی متکی هستند. نظارت و کنترل دریچه های داخل شبکه‌های توزیع انرژی خط لوله اغلب به سیستم های ارتباطی ماهواره ای متکی هستند. شبکه مالی جهانی به شدت به ماهواره‌ها برای «برچسب زمان» معاملات بین المللی وابسته است.
سیستم‌های فضایی همچنین نقش مهمی در ارائه هشدار درباره بحران‌های انسانی مهم از جمله خشکسالی، قحطی و فوران‌های آتشفشانی ایفا می‌کنند. آن‌ها همچنین داده‌های حیاتی برای استفاده در پیشگیری از بلایا، پیش‌بینی، آمادگی و پیشگیری حوادث، در صورت وقوع فجایع مانند زلزله، سونامی و حوادث سیل ارائه می‌کنند. علاوه بر این، عملیات امداد بشردوستانه به طور فزاینده‌ای به خدمات مبتنی بر فضا وابسته است؛ به ‌ویژه در مواردی که زیرساخت‌های حیاتی غیرنظامی محلی کمبود، آسیب دیده یا تخریب شده است، از جمله در نتیجه یک فاجعه ناشی از خطر طبیعی یا مخاصمه مسلحانه.

هزینه‌های انسانی بالقوه برای غیرنظامیانِ عملیات نظامی علیه سیستم‌های فضایی
نتایج حاصل از تکامل نشان‌داده‌شده در بالا، قابلیت‌های فضایی نظامی و تجاری هر دو را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد: از یک سو، خدمات غیرنظامی ضروری هرگز بیش از این متکی به خدمات فضایی نبوده‌اند و از سوی دیگر، سیستم‌های فضایی ارائه‌دهنده به دلیل عملکرد نظامی این سیستم‌های اغلب با استفاده دوگانه، این سرویس‌ها هرگز توسط عملیات ضدفضایی بالقوه علیه آن‌ها مورد تهدید قرار نگرفته‌اند. این قطعا یک روند بسیار نگران‌کننده است.
اگر رویدادی ناگوار از عملیات نظامی مسلحانه علیه یک سیستم فضایی رخ دهد، غیرنظامیان متکی به خدمات فضایی تلفات سنگینی خواهند داشت. عواقب دقیق انسانی عملیات نظامی علیه سیستم‌های فضایی مورد به مورد متفاوت است و پیش‌بینی دقیق آن بسته به نوع قابلیت ضدفضا، نوع خدمات غیرنظامی تحت تاثیر، درجه اتکا و در دسترس بودن خدمات جایگزین دشوار است. برخی از قابلیت‌ها مانند پارازیت فرکانس رادیویی و عملیات‌های سایبری، منجر به اثرات موقتی بر خدمات ماهواره‌ای می‌شوند، در حالی که برخی دیگر از جمله حملات جنبشی مستقیم یا بر روی مدار می‌توانند به ماهواره‌ها یا ایستگاه‌های زمینی آسیب بزنند یا آن‌ها را نابود و پایگاه ها را متوقف کنند. مقادیری از زباله‌های فضایی ممکن است اثرات بازتابنده پایداری بر سیستم‌های فضایی لازم برای عملکرد زیرساخت‌های حیاتی در بسیاری از کشورها داشته باشند.
این مسلم است که خصومت‌ها در فضای ماورای جو به دلیل اتکای بالای خدمات غیرنظامی ضروری به سیستم‌های فضایی و افزایش شدید سامانه‌های فضایی تجاری با کاربری دوگانه، پیامدهای انسانی شدیدی را به همراه خواهند داشت.
تاثیر بر خدمات ضروری غیرنظامی احتمالا فوری و بلندمدت خواهد بود. اول، ممکن است وقفه فوری در خدمات فضایی مانند ارتباطات، ناوبری و سنجش از راه دور ایجاد شود. این‌ها احتمالا باعث اختلال در خدمات ضروری غیرنظامی مانند انرژی، آب و فاضلاب، حمل و نقل، غذا، مراقبت های بهداشتی، مالی، پیشگیری و کاهش بلایا، خدمات اضطراری و کمک‌های بشردوستانه می‌شود. این وقفه‌ها می‌تواند محلی، منطقه‌ای یا جهانی و کوتاه یا بلند‌مدت‌تر باشد. اثرات به ماهیت عملیات خصمانه، سیستم‌های فضایی مورد هدف و روش‌ها و ابزارهای به کار گرفته شده بستگی دارد.
یک ضربه ثانویه و بلندمدت می‌تواند به دلیل ایجاد مقادیر زیادی زباله فضایی به ویژه در نتیجه حملات جنبشی علیه ماهواره‌ها به محیط فضایی آسیب وارد کند که این امر خطر آسیب رساندن به سایر اشیای فضایی در مدار را به شیوه‌ای غیرقابل پیش‌بینی در بر دارد. آسیب طولانی‌مدت شدید به محیط فضایی بدون شک بر خدمات ضروری غیرنظامی وابسته به دسترسی به خدمات مبتنی بر فضا تاثیر می‌گذارد؛ همان‌طور که در ادامه بیشتر مورد بحث قرار می‌گیرد.

چقدر زباله فضایی زیاد است؟
مقدار زباله‌های فضایی موجود و رشد پیش‌بینی شده آن در حال حاضر خطر ایمنی قابل توجهی را برای همه ماهواره‌های موجود در مدار زمین ایجاد می‌کند. مقدار زباله‌ها از زمان پرتاب اولین ماهواره در اواخر دهه ۱۹۵۰ به طور پیوسته افزایش یافته است. این به این دلیل است که بسته به مدار، ممکن است دهه‌ها یا قرن‌ها طول بکشد تا منطقه مداری زباله‌ها را تحت نیروهای طبیعی پاک کند. ماهواره آزمایشی پیشتاز-۱ – قدیمی‌ترین جرم فضایی که هنوز به دور زمین می‌چرخد – که در سال ۱۹۵۸ به فضا پرتاب شد و از سال ۱۹۶۴ متروکه شده، طول عمر مداری باقی مانده آن به ۲۴۰ سال تخمین زده می‌شود.
زباله‌های فضایی مداری از چندین نوع اشیا از جمله ماهواره‌های از کار افتاده، بدنه‌های موشک، قطعات آزاد شده در طول عملیات عادی، استقرار ماهواره‌ها و جداسازی مرحله موشک و قطعات ناشی از رویدادهای تکه‌تکه شدن از برخورد تشکیل شده‌اند. رویدادهای تکه‌تکه شدن تا حد زیادی بیشترین مقدار زباله فضایی را ایجاد می‌کنند. سه علت عمده وجود دارد: آزمایش‌های جنبشی ASAT، برخورد تصادفی اشیای فضایی و انفجار خود به خودی ماهواره‌ها و اجسام موشکی. تخمین زده می‌شود که هر حمله جنبشی ASAT در یک درگیری مسلحانه احتمالا هزاران قطعه زباله اضافی ایجاد می‌کند. بنابراین گسترش فکر درگیری‌های مسلحانه به فضا با اثرات جنبشی تولید زباله‌های فضایی، سایه هشداردهنده‌ای بر خدمات ضروری مبتنی بر فضا به جمعیت غیرنظامی همه کشورها می‌افکند.
با قابلیت‌های ردیابی راداری موجود که عموما پذیرفته شده‌ می‌توانند اجسام فضایی بزرگ‌تر از ده سانتی‌متر را در مدار پایینی زمین یا مدار LEO ردیابی کنند، تقریبا ۴۵ هزار شی فضایی به طور معمول در حال ردیابی هستند؛ با بیش از ۲۸ هزار فهرست با منشا شناخته‌شده و تقریبا ۱۷هزار شی تحلیلگر. هشدارهای پیوندی در مورد «خطرات نزدیک» بالقوه یک اتفاق روزانه برای اکثر اپراتورهای ماهواره‌ای مدار پایینی زمین (LEO)است. حتی این عدد نیز خطر آسیب رساندن به دیگر اجرام فضایی را به دلیل تعداد بسیار بیشتری از تعداد قطعات زباله تخمینی که بین یک تا ده سانتی‌متر هستند و برای ردیابی و فهرست‌بندی با فناوری‌های به رسمیت شناخته شده کنونی بسیار کوچک هستند، بسیار کم می‌کند. اما هنوز به اندازه‌ای بزرگ هستند که به ماهواره‌ها آسیب برسانند یا حتی آن‌ها را از بین ببرند.
مدل‌های زباله سازمان ملی هوانوردی و فضایی(ناسا) و آژانس فضایی اروپا(ESA) تخمین می‌زنند که تعداد قطعات زباله بزرگ‌تر از یک سانتی‌متر به ترتیب تقریبا پانصد هزار و یک میلیون است. علاوه بر این، قطعات زباله بیش از یک میلی متر می‌تواند به بیش از ۱۰۰ میلیون برسد که ممکن است نتواند یک ماهواره فعال را نابود کند اما مطمئنا می‌تواند عملکرد آن را به عنوان مثال با مجبور کردن آن به دور شدن از مکان تعیین شده خود برای جلوگیری از برخورد کاهش دهد.
با توجه به موارد فوق، یک بحث در مورد سطح چگالی زباله وجود دارد که مدار زمین – به ویژه مدار پایینی زمین (LEO) – را «غیرقابل استفاده» می‌کند اما واضح است که عملیات نظامی جنبشی که طراحی شده یا انتظار می‌رود مقدار زیادی از زباله‌های فضایی و در واقع آزمایش‌های سیستم‌های جنبشی ASAT وضعیت زباله‌ها را به طور قابل توجهی بدتر می‌کند و وضعیت «غیرقابل استفاده» را بسیار نزدیک‌تر می‌کند . تهدید ماهواره‌ها، ایستگاه‌های زمینی و پیوندهای داده‌ای آن‌ها به دلیل استفاده از قابلیت‌های ضدفضای نظامی و عملیات‌های ضدفضایی بالقوه، جمعیت غیرنظامی را در وضعیتی فزاینده با توجه به در دسترس بودن مطمئن خدمات ضروری، در وضعیت مخاطره‌آمیزی قرار می‌دهد.

چه می‌توان کرد؟
تهدید ماهواره‌ها، ایستگاه‌های زمینی و پیوندهای داده‌ای آن‌ها به دلیل استفاده از قابلیت‌های ضدفضای نظامی و عملیات‌های ضدفضایی بالقوه، جمعیت غیرنظامی را در وضعیتی فزاینده با توجه به در دسترس بودن مطمئن خدمات ضروری، در وضعیت مخاطره‌آمیزی قرار می‌دهد. بنابراین برای جامعه بین‌المللی به عنوان یک کل ضروری است که تمام تلاش ممکن را برای جلوگیری از درگیری مسلحانه در فضا انجام دهد. همچنین زمان آن است که تعدادی از گزینه‌های سیاستی، مبتنی بر نگرانی‌های بشردوستانه در نظر گرفته شود که می‌تواند تاثیر بالقوه اختلال در این خدمات ضروری را به دلیل عملیات فضایی مخرب یا مخرب بر غیرنظامیان کاهش دهد.
در وهله اول، نیاز است که دولت‌ها بدانند که فضای ماورای جو و برخی از سیستم‌های فضایی برای بقای جمعیت غیرنظامی و ارائه خدمات ضروری غیرنظامی ضروری هستند و حفاظت از آن‌ها را از طریق دستیابی به تفاهم مشترک در ماهواره‌هایی که برای بقای جمعیت غیرنظامی و تداوم خدمات ضروری غیرنظامی و عملکرد افراد و اشیای تحت حمایت حقوق بین‌الملل از جمله در زمان مخاصمات مسلحانه، شناسایی عمومی، اعلام یا نشان دادن سیستم‌های فضایی که خدمات حیاتی مبتنی بر فضا را به غیرنظامیان ارائه می‌دهند و تضمین حفاظت از سیستم‌های فضایی که خدمات حیاتی مبتنی بر فضا را به غیرنظامیان ارائه می‌دهند، مانند بخش فضایی GNSS ضروری است.
دوم، به منظور حفاظت از سامانه‌های فضایی فوق الذکر باید با بهبود و افزایش ثبت اشیای فضایی برای ثبت در فهرست سازمان ملل متحد، به ویژه با ارائه اطلاعات به موقع و دقیق‌تر سیستم‌های فضایی نظامی را از غیرنظامی متمایز کنیم. سیستم‌های فضایی که خدمات حیاتی را به غیرنظامیان ارائه می‌کنند و در صورت امکان، سیستم‌ها و خدمات فضایی(شامل ماهواره‌ها، پیوندهای ارتباطی و ایستگاه‌های زمینی یا بخش‌هایی از آن‌ها) را که برای مقاصد نظامی استفاده می‌شوند، از لحاظ فیزیکی یا فنی از غیرنظامیان جدا کنند.
سوم، ما باید به طور جمعی زباله‌های فضایی را با این موارد کاهش دهیم: از طریق ممنوع کردن یا اعمال تعلیق در آزمایش‌ها، توسعه و استفاده زباله، کاهش خطر درگیری مسلحانه در فضا، تلاش در جهت جلوگیری از تسلیح‌سازی فضا، توافق در مورد ممنوعیت‌ها یا محدودیت‌های اضافی در مورد فعالیت‌های نظامی یا سلاح‌های خاص در فضا و با افزایش شفافیت و بهبود مشارکت عمومی در آگاهی‌بخشی موقعیت فضایی برای محدود کردن تاثیر زباله‌ها بر خدمات حیاتی مبتنی بر فضا به غیرنظامیان محافظت کنیم.
در نهایت، نیاز به اطمینان از خدمات ماهواره‌ای حیاتی برای عملیات امداد بشردوستانه با اعلام عمومی یا نشان دادن سیستم‌های فضایی سازمان‌های بشردوستانه وجود دارد. حمایت از تاسیس «منشور فضایی بین‌المللی برای کمک‌های بشردوستانه» در زمان درگیری‌های مسلحانه و سایر شرایط اضطراری (مشابه با منشور بین‌المللی فضا و بلایای بزرگ) و ارائه کمک‌های بشردوستانه، دسترسی پرسنل چند سیستمی بدون وقفه به خدمات ماهواره‌ای برای جلوگیری از تاثیر منفی بر عملیات بشردوستانه ناشی از اختلال در خدمات یک سیستم ماهواره‌ای خاص.
در نهایت این مسئولیت و وظیفه دولت‌ها است که چارچوب‌های حقوقی و سیاسی ملی و بین‌المللی را اتخاذ و اجرا کنند که خطر انتقال درگیری‌های مسلحانه به فضا را کاهش دهد و در صورت وقوع بدترین نوع آن، هزینه‌های انسانی چنین درگیری را کاهش دهد. علاوه بر این، سازمان‌های بین‌المللی، جامعه مدنی و نهادهای خصوصی که در امنیت فضا، پایداری و حفظ خدمات ضروری غیرنظامی سهم دارند، می‌توانند در حمایت از دولت‌ها برای اتخاذ چنین اقدامات انسان محوری نقش داشته باشند. به عنوان آخرین موضوع، صنعت فضایی و اپراتورهای فضای تجاری که در موقعیتی برای انجام این امور هستند، تشویق می‌شوند تا با جدا کردن خدمات نظامی از غیرنظامی، در صورت امکان در ایجاد انعطاف‌پذیری خدمات مبتنی بر فضا که برای غیرنظامیان حیاتی است، مشارکت کنند و امدادگران بشردوستانه را قادر سازند تا در مواقع اضطراری به سیستم‌های فضایی دسترسی بی‌وقفه داشته باشند. این منافع مشترک همه طرف‌ها(دولت‌ها، سازمان‌های غیردولتی، نهادهای خصوصی و جامعه مدنی) است که اطمینان حاصل کنند که خدمات فضایی غیرنظامی حیاتی در همه زمان‌ها حفظ می‌شوند و تلاش هماهنگ برای اجرای اقدامات حفاظتی تا زمانی که هنوز وجود دارد، مورد نیاز است.[۲]

[۱] https://blogs.icrc.org/law-and-policy/2023/08/17/reducing-civilian-cost-of-military-counterspace-operations/
[2] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)