حمایت از حق محاکمه منصفانه
رای تاثیرگذار شعبه تجدید نظر مکانیزم جانشین دادگاه کیفری بین‌المللی برای روآندا(IRMCT) در خصوص آیین محاکمه جایگزین[۱]
Chuka Arikze-oniya
مترجم: نیلوفر اشتری
دانشجوی دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی
ویراستار علمی: دکتر فریدون جعفری
دانشیار دانشگاه بوعلی سینای همدان
شعبه تجدید نظر «مکانیزم جانشین دادگاه کیفری بین‌المللی جنایت‌های ارتکابی در روآندا»[۲](از این پس مکانیزم)، در رای اخیر خود در رابطه با قضیه کابوگا[۳]، رای شعبه مقدماتی که در آن اقدام به ابداع نوعی آیین محاکمه جایگزین نموده بود را نقض کرد. در بدعت آیین محاکمه جایگزین، پرونده‌های متهمانی که ]بنابر بر دلایلی مانند ناتوانی ذهنی و جسمی[ فاقد اهلیت تشخیص داده می‌شدند، ]به جای تعلیق محاکمه[ در آیین دیگری تحت عنوان آیین محاکمه جایگزین مورد بررسی قرار می‌گرفت. رای شعبه تجدید نظر مبنی بر نقض رای شعبه مقدماتی و رد این آیین محاکمه جایگزین ]که در حقیقت بر خلاف منع محاکمه غیابی متهم محسوب می‌گردید[، احتمالا شروع تغییری مثبت به سمت حمایت از حقوق متهمان در چارچوب عدالت کیفری بین‌المللی است.
کابوگاه متهم به نسل‌زدایی و تحریک به ارتکاب نسل‌زدایی در روآندا شده است. دادگاه کیفری بین‌المللی برای روآندا در سال ۱۹۹۸ وی را به اتهام ارتکاب جرائم مزبور تحت تعقیب قرار داد و نامبرده تا زمان دستگیری در سال ۲۰۲۰ به عنوان یک متهم فراری زندگی می‌کرد. هنوز چیزی از محاکمه وی در مکانیزم نگذشته بود که معلوم شد شرایط سلامتی کابوگا در وضعیت مناسبی قرار ندارد. در نتیجه، اقدامات متعددی توسط شعبه مقدماتی به منظور تطبیق و بهسازی اوضاع با وضعیت وی و همچنین تضمین حق مشارکت کابوگا در فرایند محاکمه اتخاذ شد که از جمله می‌توان به برگزاری جلسات کوتاه مدت تر جهت رعایت حال او اشاره کرد. با این وجود بعد از انجام معاینات بالینی و تشخیص شکل پیش‌رونده‌ای از زوال عقل منتهی به آلزایمر توسط سه روان‌پزشک برای کابوگا، دادگاه به دلیل هوشیاری پایین منجر به ناتوانی در مشارکت معنادار در محاکمه منصفانه -علی رغم وجود وکیل- حکم به عدم اهلیت کابوگا جهت ادامه محاکمه صادر نمود.
با صدور حکم مبنی بر عدم اهلیت کابوگا به نظر بدیهی می‌رسید که دادگاه قراری مبنی بر تعلیق نامحدود فرایند محاکمه صادر نماید. صدور چنین قراری همچنین با رویه‌های سابق دادگاه کیفری بین‌المللی برای یوگوسلاوی سابق در هماهنگی بود. به عنوان مثال در قضیه هازیچ[۴] متهم در مرحله پیشرفته‌ای از رشد تومور مغزی قرار داشت که ظرف یکسال منجر به مرگ او می‌شد؛ لذا دادگاه کیفری بین‌المللی برای یوگوسلاوی سابق از آن جهت که متهم حتی به همراه وکیل خود قادر به مشارکت در فرایند محاکمه نیست، وی را فاقد اهلیت برای ادامه فرایند محاکمه اعلام کرده و قرار تعلیق نامحدود محاکمه را صادر نمود. همچنین در قضیه آی.ای.ان.جی تریس[۵] نزد شعب فوق‌العاده دادگاه‌های کامبوج EEC [6] وضعیت مشابهی مطرح شد. در قضیه کابوگا تشخیص شکل پیش رونده ای از آلزامیر برای متهم دادگاه را مجاب کرده است تا عدم اهلیت وی را اعلام نماید و متعاقبا دستور به تعلیق محاکمه را صادر کند.
با این حال شعبه دیوان به جای پیروی از این رویه غیرالزام‌آور، تصمیم گرفت تا در قضیه مزبور رویکرد متفاوتی را اتخاذ نماید؛ زیرا بر این باور بود که تعلیق محاکمه طبق رویه سابق، آن اندازه که بایسته است نمی‌تواند ضرورت برقراری عدالت را محقق نماید. دیوان ادعا کرد که حدی از مسئولیت شرایط فعلی بر عهده کابوگاست که بیش از دو دهه به عنوان یک فراری از سپردن خود به دست عدالت گریخته است. بنابراین عمل به رویه سابق مبتنی بر تعلیق نامحدود محاکمه به نفع کابوگا، زمانی که در برابر انتظار طولانی‌مدت قربانیان برای برقراری عدالت قرار می‌گیرد، بر خلاف منفعت عمومی خواهد بود. دیوان همچنین خاطر نشان کرد ]در آیین محاکمه جایگزین[ کابوگا همچنان استحقاق برخورداری از احتمال تبرئه و آزادی بی‌قید و شرط را خواهد داشت. بنابراین دیوان با الگوبرداری از مرحله استماع وقایع که اخیرا در برخی از کشورها ایجاد شده است، تصمیم به ابداع یک آیین محاکمه جایگزین نمود.
آیین محاکمه جایگزین- تعرضی به حق استماع منصفانه
در آیین پیشنهادی که تا حد امکان مشابه با آیین یک محاکمه عادی خواهد بود، شعبه مقدماتی این چنین تشخیص داد که چون آیین پیشنهادی مزبور به محکومیت متهم منتهی نخواهد شد، دادگاه می‌تواند از برخی از حقوق مرتبط با دادرسی منصفانه کابوگا چشم‌پوشی نماید. کابوگا می‌توانست در فرایند استماع حضور یابد اما حضورش الزامی نبود. ناتوانی او در هدایت وکیل و همین طور عجز وی در ادراک، یادآوری مسائل و یا اعتراض به مدارک ابرازی واجد اهمیت نبود. با این حال در خاتمه محاکمه‌ای که در آن کابوگا و وکیل مدافعش هیچ گونه نقش فعالی در دفاع از متهم نداشته‌اند، دادگاه تصمیم گرفت که آیا کابوگا در جرایم ارتکابی روآندا مشارکت داشته است یا خیر؟ به این اعتبار، شعبه مقدماتی مقرر داشت که دادستان همچنان ملزم است تا قصد ارتکاب فعل مجرمانه(عنصر معنوی۹)[۷] و عمل به فعل مجرمانه(عنصر مادی)[۸] جرایم ارتکابی را ورای شک معقول اثبات نماید.
شعبه مقدماتی برای اتخاذ این آیین محاکمه جایگزین، غیر از اشاره به رویه تعداد انگشت‌شماری از دولت‌ها و همچنین ضرورت برقراری عدالت به نفع قربانیان، اقدام به اظهار هیچ مبنای حقوقی دیگری ننمود. تا حدودی آیین محاکمه جایگزین، ممکن است حق قربانی بر حقیقت را تامین نماید. قربانیان می‌توانند روایتشان از وقایع را نزد محکمه بازگو کرده و متعاقبا محکمه می‌تواند در این باره تصمیم‌گیری نماید. با این حال این سوال بنیادین مطرح می‌شود که آیا به واقع حقیقت می‌تواند در چارچوبی که حق محاکمه منصفانه متهم از سوی دادگاه نادیده گرفته شده است، روشن و مشخص شود؟ آن هم در پس زمینه و بستری که متهم در فرایند محاکمه نه حضور فیزیکی دارد و نه توانایی ادراک و فهم همه‌جانبه و کامل آنچه را که در جریان است. تحمیل یک محاکمه ناعادلانه بر کابوگا به صرف این که متهم از سال ۱۹۹۸ از چنگال عدالت گریخته است، مطلقا با هدف اساسی مکانیزم و همچنین اصول مبسوط تر عدالت کیفری بین‌المللی تعارض دارد.
به علاوه ما باید تصمیم بگیریم که تا کجا می‌خواهیم برای دستیابی به حق قربانی بر حقیقت پیش رویم. قابل تصور است که آیین محاکمه جایگزین به دلیل روش‌ها و چشم‌پوشی سهل‌گیرانه از حقوق متهم، می‌تواند در مواردی که وی هنوز دستگیر نشده یا حتی بعد از فوت او اعمال گردد. در سازکاری که حضور شخص متهم در فرایند محاکمه، توانایی ادراک مسائل، مشارکت وی در محاکمه و همچنین راهبری وکیل مدافعش ضروری نیست، دلیل و منطقی وجود ندارد که تعقیب و محاکمه غیابی متهمان ممنوع باشد. چنین عملکردی به صورت بنیادین با مفاهیم تثبیت‌شده محاکمه منصفانه و آثار چشمگیری که چنین محاکمه‌ای در تحقق عدالت بین‌المللی به همراه دارد، در تعارض است.
مداخله به موقع شعبه تجدید نظر
خوشبختانه رای شعبه تجدید نظر به نحو موثری به مسئله اجرای آیین محاکمه جایگزین پایان داد و در عوض شعبه مقدماتی را – همسو با رویه سابق- به تعلیق محاکمه ارشاد نمود. اساس رای شعبه تجدید نظر فقدان هر گونه مبنای حقوقی در اساسنامه و یا قواعد مکانیزم بوده است که اختیار ابداع چنین آیینی را برای شعبه مقدماتی ایجاد نماید. با تاکید بر اهمیت حق بر محاکمه حضوری، شعبه تجدید نظر در پاراگراف ۶۴ رای خود از این حق به عنوان «هسته جدایی‌ناپذیر عدالت» نام برد. شعبه همچنین در پاراگراف ۶۵ رای خود متذکر شد که «ادامه محاکمه شخصی که اهلیت شرکت در جلسات محاکمه را ندارد، نادیده گرفتن حق اساسی و تضمین‌شده او مبنی بر محاکمه حضوری است».
رای شعبه تجدید نظر همچنین مبین آن است که آیین محاکمه جایگزین احتمالا سایر حقوقی که معمولا از سوی متهم اعمال می‌گردد را نیز نقض خواهد کرد. به عنوان مثال کابوگا تحت حمایت قاعده ممنوعیت محاکمه مضاعف[۹] قرار نمی‌گیرد؛ قاعده‌ای که فقط حمایت از افرادی را در بر دارد که تماما تحت نظام محاکمه مکانیزم قرار دارند. همچنین از آن جا که حق بر تجدید نظر فقط در صورت محکومیت مطرح می‌شود و آیین محاکمه جایگزین به مرحله صدور حکم محکومیت نخواهد رسید، متهم از حق بر تجدید نظر نسبت به احراز مجرمیتش[۱۰] در ارتکاب جرم محروم خواهد شد.
به علاوه شعبه تجدید نظر اعلام نمود که برگزاری یک محاکمه جایی که متهم حتی پس از احراز مجرمیت در ارتکاب جرائم محکوم نخواهد شد، با اهداف و مقصود مکانیزم ناهماهنگ است. در نهایت شعبه تجدید نظر اظهار می‌دارد که اساسنامه صرفا به مکانیزم اجازه داده تا محاکمه را برگزار، حکم صادره از شعبه مقدماتی را بازبینی و رسیدگی‌ها را ممیزی نماید. در پاراگراف ۷۴ رای، شعبه تجدید نظر بیان می‌دارد که تعلیق نامحدود محاکمه با رویه سابق هماهنگ بوده و تعادل و سازشی مطلوب را میان حقوق اساسی تضمین‌شده متهمان نزد مکانیزم از یک سو و تضمین بقای نظارت و صلاحیت مکانیزم بر متهمانی که ادعا می‌شود مسئول ارتکاب برخی از شدیدترین جنایت‌ها بوده و برای مدت بیش از دو دهه نقض از چنگال عدالت گریخته‌اند، ایجاد می‌کند.
رای صادره از شعبه تجدید نظر به قطع رای درستی است؛ زیرا به حق متهم بر محاکمه منصفانه تاکید مضاعف داشته و برای آن اولویت قائل است. دیوان در نتیجه‌گیری دقیق و ظریف‌اندیشانه‌ای با قربانیان و نجات‌یافتگانی که مدت‌ها برای احقاق عدالت صبر کرده‌اند، همدردی نموده و خاطرنشان می‌سازد که محاکمه به واسطه فقدان اهلیت کابوگا صرفا متوقف شده ]و خاتمه نیافته[ است. در عین حال شعبه به درستی ضرورت حفظ حقوق بنیادین کابوگا در فرایند محاکمه نزد شعبه را نیز مورد شناسایی قرار می‌دهد. شعبه تجدید نظر در منطوق و نتیجه‌گیری مستدل رای در پاراگراف ۷۸ اشاره می‌کند که «عدالت صرفا زمانی می‌تواند محقق گردد که فرایند محاکمه منصفانه و با احترام کامل نسبت به حقوق شخص متهم که از سوی اساسنامه مقرر شده است، برگزار گردد… این امر واضح و مبرهن است که عدالت باید اجرا و نتیجه اجرای آن نیز برای همگان قابل لمس و مشاهده باشد».
اقدام بعدی در مورد کابوگا چیست؟
اقدام فوری بعدی برای شعبه مقدماتی تعلیق محاکمه کابوگا، صدور دستور موقت مبنی بر آزادی وی و همچنین تاسیس یک رژیم نظارتی و گزارش‌دهی به منظور ردیابی وضعیت جسمانی او خواهد بود. با این حال آزادی کابوگا مسئله ساده‌ای برای مکانیزم نخواهد بود. مکانیزم همچون نهاد سلف خود ICTR، از نظر تاریخی عملی ساختن آزادی اشخاصی که به جهت شرکت در نسل‌زدایی روآندا محاکمه شده‌اند را بسیار دشوار می‌یابد. اکثر متهمان دادگاه کیفری بین‌المللی برای روآندا (چه آن‌ها که تبرئه شدند و چه آن‌ها که بعد از گذراندن حکم کامل محکومیت خود آزاد شدند) به دلیل ترس از تعقیب مجدد و یا نقض سایر حقوق بشری نمی‌توانند به روآندا بازگردند. برای حل مسئله نقل مکان و اسکان مجدد برخی از تبرئه‌شدگان و محکومانی که بعد از گذراندن مدت محکومیت خود آزاد شدند، مکانیزم برای انتقال هشت نفر که قبلا تحت بازداشت بودند با دولت نیجر اقدام به انعقاد موافقت‌نامه انتقال نمود. با این حال نیجر به سرعت اقدام به نقض موافقت‌نامه کرد و این افراد را از زمان انتقال به آن کشور در دسامبر ۲۰۲۱ در حبس خانگی نگاه داشته است. این افراد از آن زمان تحت شرایط رو به وخامتی که در آن مجبور به جیره‌بندی آب و غذا بودند، زندگی کرده‌اند. یکی از این افراد به نام تارسیس موونی[۱۱] که علی‌رغم پشت سر گذاشتن حکم کامل محکومیت صادره از دیوان کیفری بین‌المللی روآندا همچنان در حبس خانگی در نیجر به سر می‌برد، اخیرا در بازداشت جان سپرد؛ بدون آن که حتی لحظه‌ای آزادی خود را بازیابد.
احتمالا سرنوشت مشابهی منتظر کابوگا خواهد بود. حتی اگر شعبه مقدماتی قرار آزادی موقت کابوگا را صادر نماید، به احتمال زیاد او در بازداشت باقی خواهد ماند؛ مگر آن که دولتی برای همکاری با مکانیزم قدمی بردارد. مکانیزم آشکارا در صدور هر گونه دستوری مبنی بر همکاری دولت‌ها به منظور حل مشکلات مرتبط با آزادی متهمان دچار تردید بوده است. سوالی که ممکن است مطرح شود این است که چرا مکانیزمی که قادر به ابداع فرایندی جدید به منظور احراز مسئولیت کیفری اقدامات مجرمانه متهمان است، زمانی که بحث حمایت از حقوق متهمان نسبت به آزادی مطرح است، تصمیم می‌گیرد کاملا منفعل باقی بماند. با این حال قصد ندارم ]با اتکای بر رویه غیرسازنده و انفعالی گذشته[ پیش‌بینی کنم چه بر کابوگا خواهد گذشت؛ زیرا تقریبا خوش‌بین هستم که رای شعبه تجدید نظر در عصر جدیدی از حمایت از حقوق متهمان، نقطه عطفی در تحول خواهد بود.[۱۲]
۱- ejiltalk.org/upholding-the-right-to-fair-trial-the-appeals-chambers-impactful-decision-on-the-alternative-findings-procedure-at-the-irmct/
2- International Residual Mechanism for Criminal Tribunals
3- Kabuga case
4- Hadzic
5- IENG Thirith
6- Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodia
7- Mens rea
8- Actus reus
9- Non bis in idem rule
10- Culpability
11- Tharcisse Muvunyi
12- ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)