حق کودک بر سلامت روان در محیط دیجیتال (با تاکید بر نظریه تفسیری شماره ۲۵ کمیته حقوق کودک)
نویسنده: محمدمهدی سیدناصری
دانشجوی دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد امارات
ویراستار علمی: جناب آقای دکتر مهریار داشاب
عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی
طرح مسئله
با توجه به سرعت پیشرفت تکنولوژی‌های دیجیتال و نفوذ فضای مجازی در زندگی انسان‌ها، فرصت مقاومت جوامع در مقابل پدیده‌های جدید از بین رفته است و همه جوامع در مدت کوتاهی در مسیر جریان قرار گرفته و آن را می‌پذیرند و این همان روند جهانی شدن است که اجتناب ناپذیر به نظر می‌رسد. امروزه محیط دیجیتال چنان با زندگی انسان‌ها عجین شده است که در عرصه فرهنگ و ارزش‌ها، خود را به عنوان مبنایی‌ترین پایه و ستون شکل‌گیری نظام اجتماعی نشان می‌دهد و می‌توان گفت تکنولوژی‌های مدرن از مرزهای جغرافیایی گذشته و به عمق مرزهای ارزشی، فرهنگی و نظام‌های اجتماعی نفوذ کرده، تاثیر گذاشته و آدمی در مقابل این امر پویا و رونده راه فراری ندارد. به عقیده بسیاری از کارشناسان یکی از مهم‌ترین اقشاری که در مواجه با محیط دیجیتال در معرض خطرات و تهدیدات مختلف قرار دارند، کودکان هستند. امروزه دنیای انسان‌ها متفاوت از گذشته و تحت تاثیرِ شگفت‌انگیز فناوری و پیشرفت اداره می‌شود. باید گفت این تکنولوژی است که به صورت کلان روایتِ دنیای ما، با پیشرفت‌های شگرف، زندگی بشری را دچار تغییرات فوق العاده کرده است. این در حالی است که عرصه‌های مختلف زندگی کودکان نیز تحت تاثیر گسترش لحظه‌ایِ محیط دیجیتال ابعاد جدیدی یافته است. همه‌گیری بیماری کرونا و استفاده بیشتر از فضای مجازی در تولید، انتشار و انتقال اطلاعات آموزشی و سرگرمی، سطح دسترسی بر محتوای برخط برای اقشار مختلف جامعه از جمله کودکان را افزایش داده است. این عوامل و بیش از آن سبب شده تا آدمی نظاره‌گر تولد نسلی به نام آلفا باشد که از کودکی با پیشرفت اینترنت و فناوری در زندگی روبه‌روست و در عین حال، این شرایط بستری برای محدود شدن یا نقض حقوق افراد از جمله کودکان را ایجاد کرده است. در زندگی صنعتی امروز کودکان زمان زیادی را برای فعالیت‌های مختلف آموزشی و سرگرمی در محیط دیجیتال سپری می‌کنند که در این فضا، موضوع حمایت از حقوق کودکان در فضای مجازی مسئله‌ای در خور توجه است که می‌بایست از سوی دولت‌ها و سایر نهادهای مدنی و متولیان امور کودکان مورد حمایت ویژه قرار گیرد و ابعاد تکالیف دولت‌ها در حمایت از حقوق کودکان وضوح بیشتری بیابد.
حق بهره¬مندی از عالی¬ترین استاندارد قابل حصول سلامتی به عنوان حق بنیادین توصیف می‌شود که برای تحقق و بهره¬مندی از سایر حق¬ها و آزادی¬ها از اهمیت بسیاری برخوردار است. هر چند این حق به لحاظ محتوا، به نسل دوّم حقوق بشر تعلق دارد لیکن ارتباط نزدیکی با سایر نسل‌های حقوق بشری دارد. حق کودک بر سلامت روان در فضای مجازی به یکی از مسائل مهم حقوقی در حوزه حقوق بین‌الملل تبدیل شده است. این حق برای کودک بسیار حیاتی است و می‌بایست در فضای مجازی نیز حفاظت شود. با توجه به این که فضای مجازی در حال گسترش است و کودکان به عنوان بومیان دیجیتال از آن به عنوان یک فضای تعاملی و یادگیری استفاده می‌کنند، حفاظت از حقوق آنان در برابر خطرات موجود در این فضا ضروری است. توجه به آسیب‌های جسمی و روانی که به دلیل محتوای نامناسب و ناخوشایند سبب بروز تبعیض و آزار آنلاین و بهره‌مندی از فضای مجازی بدون نظارت و کنترل برای کودکان می‌شود، اهمیت بالایی دارد. در حقوق بین‌الملل حفاظت از حقوق کودکان به عنوان یک مسئله اساسی شناخته شده و در همین راستا کنوانسیون حقوق کودکان که توسط سازمان ملل متحد در سال ۱۹۸۹ میلادی به تصویب رسید، اصول حفاظت از حقوق کودکان را در سطح بین‌المللی تعریف کرده است. این کنوانسیون تاکید دارد که کودکان باید از تمامی حقوق بشری بهره‌مند باشند و هیچ گونه تبعیضی در برابر آن‌ها مجاز نیست. همچنین این کنوانسیون بر حقوقی مانند حق بر سلامت، حق بر تعلیم و تربیت و حق بر دسترسی آزاد به اطلاعات تاکید دارد. این نوشتار بر آن است که به این پرسش‌ها پاسخ دهد که کودک کیست و فضای مجازی در زندگی او چه تاثیراتی دارد؟ از منظر حقوق بین‌الملل چه تکالیفی بر عهده دولت‌ها در حمایت از حق بر سلامت کودک در فضای مجازی در دسترس است؟
۱- تعریف مفهوم کودک از منظر کنوانسیون حقوق کودک مصوب ۱۹۸۹
کنوانسیون حقوق کودک در ماده ۱ خود اشعار می‌دارد:«از نظر کنوانسیون حاضر منظور از کودک افراد انسانی زیر ۱۸ سال است؛ مگر این که طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود». با توجه به این تعریف می‌توان گفت کودک یعنی هر انسان زیر ۱۸ سال. البته تدوین‌کنندگان کنوانسیون حقوق کودک، استانداردی مطمئن برای تشخیص کودک از بزرگسال را تعیین نموده‌اند اما با آوردن قید «مگر این که طبق قانون مربوط، سن بلوغ کمتر باشد»، به دولت‌ها اجازه داده‌اند تا به مصلحت خود سن دیگری را برای کودکی مشخص نمایند. پس ضعف در ابعاد مختلف جسمی، روانی، اقتصادی و اجتماعی، دولت‌ها و جامعه بین‌المللی را متعهد به حمایت از کودکان بنا بر ضعف‌های آنان در برابر خطرات احتمالی می‌کند. با توجه به تعریف کنوانسیون حقوق کودک، پایان کودکی همان ۱۸ سال تلقی شده است. پس دولت‌ها باید برای ایفای حق بر سلامت کودکان، علاوه بر اقدامات لازم در سطح ملی در عرصه بین‌المللی نیز فعال باشند تا کودکان از دوره کودکی در همه جنبه‌ها به سلامت عبور کنند.
۲- تعریف فضای مجازی
با وجود توسعه فراگیر کاربرد و آثار فضای مجازی در سطوح مختلف زندگی بشری در عصر حاضر، تا کنون تعریف واحد و اتفاق نظری از این عبارت ارائه نشده است. با این حال می‌توان گفت فضای مجازی حوزه دیجیتال جهانی از شبکه‌های وابسته به هم و همچنین شبکه‌های تعاملی از جمله اینترنت و سایر شبکه‌های مخابراتی و پردازنده‌هایی است که برای انتقال،، تولید یا حفظ و حذف اطلاعات گوناگون از آن استفاده می‌شود.
۳- حق بر سلامت کودکان در فضای مجازی
حقوق کودکان در فضای مجازی دارای مصادیق متعددی می‌باشد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از حق بر بازی، حق بر امنیت، حق بر آموزش، حق بر حریم خصوصی و حق برخورداری از حمایت‌های اجتماعی بعد از بزه‌دیدگی که رابطه‌ای مستقیم با حق بر سلامت روان کودکان دارد. در قانون نمونه محافظت از کودکان[۱] در نسخه نهایی ژانویه سال ۲۰۱۳ میلادی[۲] در خصوص سلامتی در بند ۱ ماده‌ی ۳۵ این گونه اشعار می‌دارد که می‌بایست از سلامتی کودک مراقبت شود، اعم از جسمی، ذهنی، روانی و احساس کودک. بنابراین سلامت روان و جسم کودک برای شکوفایی و رشد در خور توجه بسیاری است که دولت باید تمهیداتی در این خصوص در بخش غیردرمانی و درمانی در نظر بگیرد. در بخش غیردرمانی دولت می‌بایست رفتاری غیرتبعیض‌آمیز(ماده ۲ کنوانسیون حقوق کودک)، آزادی بیان، عقیده، آگاهی، فکر و آزادی عضویت در گروه یا انجمن(مواد ۱۲، ۱۳، ۱۴، ۱۵)، دسترسی به اطلاعات و آموزش(ماده ۲۸)، اقدامات قانونی و قضایی، حمایت از کودکان در برابر استثمار و خشونت(ماده ۳۲ و ۳۴) و بهره‌مندی کودکان از استانداردهای زندگی را فراهم کند. در مواد ۵، ۱۸ و ۲۷ کنوانسیون مذکور، تعهدات والدین و سرپرستان قانونی بیان شده و در همه موارد دولت موظف به یاری والدین و سرپرستان قانونی در انجام وظایف و مسئولیت‌هایشان است. مطابق ماده ۲۷ کنوانسیون حقوق کودک، دولت‌های عضو کنوانسیون می‌بایست کلیه امکانات برخورداری از زندگی سالم و مناسب کودک در همه ابعاد از جمله جسمی و روانی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و… را فراهم کنند. نتیجه این که در استفاده کودک از فضای مجازی بایستی به سلامت جسمی و روانی او توجه بسیار شود؛ چرا که در شخصیت، رفتار و سلامت روانش تاثیرگذار است. در ماده ۶ کنوانسیون همچنین رشد و بقا را حق کودک قلمداد کرده و دولت‌ها را به رعایت و تضمین این حقوق موظف نموده است. حق سلامت کودک در این ماده به طور صریح مورد توجه قرار گرفته است. در راستای تضمین حق بر سلامت کودکان، والدین را نیز مسئول دانسته است تا اهتمام کافی در این زمینه داشته باشند. همچنین در تفسیر عمومی شماره ۲۵ کمیته حقوق کودک سازمان ملل متحد مصوب سال ۲۰۲۱ میلادی نیز به لزوم رعایت حقوق کودکان در بهره‌مندی و استفاده از فضای مجازی توسط ارگان‌ها و نهادهای مختلف دولتی و خصوصی و نیز خانواده‌ها اشاره نموده است، این کمیته در مواد ۹۳ الی ۱۱۶ تفسیر عمومی شماره ۲۵ به طور کامل درباره اهمیت بالای حفظ حق کودک در برخورداری از لوازم و مراقبت‌های مقتضی جهت صیانت از حق بر سلامتی در ابعاد مختلف آن از جمله سلامت روان صحبت کرده و ضمن مد نظر قرار دادن و تصریح منافع و فواید بسیار زیاد فضای مجازی در تامین سلامت کودکان در ابعاد مختلف از جمله سلامت روان به ابعاد خطرناک و مضر این فضای در حمایت از این حق، وظیفه نهادها و اشخاص مختلف در جلوگیری و جبران خسارت بروز این مخاطرات اشاره کرده است. امروزه در فضای مجازی از هر سه کاربر فعال آن یک نفرشان کودک است که تهدیدهای بسیاری برای کودکان در زمینه‌های مختلف وجود دارد که می‌توان از مهم‌ترین آنان به موارد زیر اشاره نمود:
- زمینه کلاه‌برداری در اثر اعتماد بی‌پایه به کاربران فضای مجازی به ویژه توسط کودکان؛
- زمینه خشونت از طریق بازی‌های کامپیوتری که روح و روان کودک را تهدید می‌کند؛
- زمینه فحشا و فساد که به نوبه خود بی‌بند و باری، پورنوگرافی و هرزه‌نگاری را در کودک افزایش می‌دهد؛ و
- زمینه استفاده از مواد مخدر و روان‌گردان‌ها و اعتیاد به فضای مجازی در اثر استفاده بیش از حد کودکان. بازی‌های کامپیوتری و آنلاین سوغات تکنولوژی و مدرنیته هستند که کودکان و نوجوانان در سراسر جهان بخشی از اوقات خود را به درگیر شدن با آن‌ها می‌گذرانند. اغلب این بازی‌ها دارای صحنه‌های خشن و مهیج هستند و تداوم بازی با آن‌ها کودک و نوجوان را به خود وابسته می‌کنند. با آماری که از کودکان و نوجوانان به دست آمده، درصد قابل توجهی از آنان به نوعی اعتیاد یعنی اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری و حتی اعتیاد به مواد روان‌گردان دچار شده‌اند. این سرگرمی‌های آنلاین با استفاده از تصاویر پرتحرک و صداهای مهیج، دنیایی از هیجان و خشونت را مهیا می‌کنند و استرس ناشی از آن‌ها منجر به شکل‌گیری رفتارهای پرخاشگرانه در کودکان و نوجوانان خواهد شد.
نتیجه
در دو دهه گذشته همه ابعاد زندگی بشر تحت تاثیر پیشرفت‌های شگرف تکنولوژی و فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات قرار گرفته است. زندگی کودکان که به دلیل حضور زیاد و زودهنگام در محیط دیجیتال «بومیان دیجیتال» نامیده می‌شوند نیز به دنبال این پیشرفت‌ها دچار دگرگونی‌های بی‌سابقه‌ای شده و سرگرمی‌های دیجیتال نقش مهمی در آن یافته است. فضای مجازی به دلیل قابلیت‌ها و ظرفیت‌های متفاوت در ایجاد امکان برقراری ارتباط و دسترسی سریع و آسان و بدون محدودیت به اطلاعات متنوع می‌تواند به عنوان امکانی جهت ارتقای سطح حقوق کودکان و ابزاری برای تحقق و صیانت از این حقوق تلقی شود. از جمله این حقوق، حق بر سلامت و به صورت خاص سلامت‌روان از جلوه‌های بارز حقوق اساسی کودکان است که زمینه‌ساز رشد و توانمندسازی آنان نیز می‌باشد. سلامت روان حقی است که با دیگر حقوق کودک از جمله حق بر بازی، حریم شخصی، امنیت و… رابطه تنگاتنگی دارد؛ به صورتی که بدون آنان امکان ظهور نمی‌یابد. با توجه به این امر و قابلیت‌های فضای مجازی در ارائه خدمات متنوع مرتبط با این حقوق، پرداختن به آثار مثبت فضای مجازی اهمیت می‌یابد. در عین حال به دلیل وابستگی فضای مجازی به بستر جامعه و عرف حاکم، ایدئولوژی سیاسی حاکم، تجارت و…. این امکان وجود دارد که آسیب‌های بی‌شماری در کنار فرصت‌های متنوع در انتظار کودکان باشد. مخاطراتی نظیر هرزه‌نگاری، فحشا، کلاه‌برداری، دزدی و نقض حریم خصوصی و نیز بروز مشکلات جسمی و روانی ناشی از استفاده غیراصولی یا افراطی از این فضا. با توجه به این مهم و طبق مفاد کنوانسیون حقوق کودک و تفاسیر عمومی آن از جمله تفسیر عمومی شماره ۲۵، می‌بایست توجه نمود که در این فضای بی‌انتها و پرسرعت خطرات بسیاری کودکان را تهدید می‌کند و شرایطی فراهم می‌شود که حقوق آنان نقض یا محدود گردد. در نتیجه، توجه به تکالیف دولت‌ها و خانواه‌ها در حمایت و صیانت حقوق کودکان و رعایت حق بر سلامت کودکان در سطح بین‌المللی و داخلی ضروری است و در صورت لزوم آن‌ها باید از کودکان قربانی از طریق جبران خسارت مراقبت به عمل آورند و با خاطیان به روش قانونی برخورد کنند. اما آنچه که در قوانین کشورمان مشاهده می‌شود، این است که هر چند به صورت پراکنده در قوانین مختلف، موادی در جهت حمایت از حقوق کودکان در فضای مجازی وجود دارد اما خلا یک قانون جامع در جهت حفاظت از کودکان و سلامت آن‌ها چه در نحوه بهره‌برداری از این فضا و پیشگیری از بروز مشکلات احتمالی و چه پس از بزه‌دیدگی و در راستای حمایت‌های روانی از آن‌ها مشهود است. بنابراین ضروری است که قانون‌گذار با توجه به این امر که فضای مجازی جزئی جدانشدنی از زندگی روزمره شهروندان می‌باشد، ضمن توسعه و بهبود دسترسی به آن، قوانین لازم را نه در جهت محدود نمودن آن بلکه در راستای بهره‌برداری بهتر و ایمن‌تر از این فضا با تضمین کلیه حقوق کاربران به تصویب برساند. در آخر می‌بایست خاطر نشان نمود که تکنولوژی بیشتر از این که ذاتا فناورانه باشد، ماهیتی اخلاقی، فرهنگی و انسانی دارد و انسان به واسطه هیپنوتیزم عصر تکنولوژی از فروغی که در جوهره وجودی اوست، دور شده است. البته تکنولوژی به خودی خود مخرب نیست و عدم توجه به اخلاق در مواجه با تکنولوژی در عصر حاضر سبب خلق پلتفرم‌ها و خدماتی از فناوری‌های نوین شده که خارج از اراده و کنترل بشر است و در آینده‌ای نه چندان دور و با ادامه این روند شاهد شکل‌گیری نظم نوینی در اجتماع بشری خواهیم بود که در روش مواجهه با جامعه و قانون اثرگذار خواهد بود.[۳][۴]
[۱] در سپتامبر ۲۰۰۹، دانشگاه جانز هاپکینز(Johns Hopkins) پروژه مشترکی را با مرکز بین¬المللی حمایت از کودکان استثمار شده و مفقود، جهت تدوین قانون نمونه محافظت از کودکان برای همه اشکال غفلت، سوء استفاده، بدرفتاری، استثمار را شروع کرد. پیش¬نویس این قانون طی ۶ مرحله نوشته شد که نسخه نهایی آن شامل استانداردهای بین¬المللی و بهترین رویه¬های حمایت از کودکان براساس اقدامات حمایتی کنوانسیون حقوق کودک ۱۹۸۹ و دو پروتکل اختیاری آن، پروتکل اختیاری راجع به فروش، فحشا و هرزه¬نگاری کودکان۲۰۰۰ و پروتکل اختیاری مشارکت کودکان در مخاصمات مسلحانه، می¬باشد. طی آماده¬سازی این پروژه بیش از ۴۰۰ مورد از قوانین داخلی کشورهای مختلف مربوط به حمایت از کودک تحلیل گردید. قانون نمونه نتیجه¬ای از معیارهای بین¬المللی و نمونه¬های تطبیقی قوانین کشورهای متعددی است و محتویات آن به ما کمک می¬کند تا خلاها را در قوانین داخلی سراسر جهان بشناسیم.
[۲] Child protection Model Law, Best Practices: Protection of Children from Neglect, Abuse, Maltreatment, Exploitation, The Protection project, International centre for Missing &Exploited Children, January 2013.
[3] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)
[۴] فهرست منابع
۱-داشــاب، مهریــار،۱۳۸۲ ،تقریــرات درس حقــوق کــودک، کارشناســی ارشــد حقــوق بشــر، دانشــکده حقــوق و علــوم سیاســی دانشگاه عالمه طباطبایی، ۱۸ صفحه.
۲-سلامی، شهرام، زارع اسفیدانی، زهراف حسنی، سحر، معتمدنژاد، رویا. حق بر سلامت روان کودکان در فضای مجازی در پرتو نظام حقوقی ایران، اسلام و اسناد بین‌المللی حقوق بشر. پژوهش‌نامه حقوق اسلامی ۱۴۰۱.
۳-مظلوم زاده، آمنه، جمال زاده، عبدالرضا، شهابی، رقیه. اصول مرتبط با حقوق کودک در محیط دیجیتال، فصلنامه علمی مطالعات فقه اقتصادی، شماره ۳، ۱۴۰۰.
۴-حسینی، محمدرضا، مسئولیت دولت‌ها و سازکارهای صیانت از حقوق کودک در فضای مجازی، فصلنامه حقوق کودک، سال اول، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۸.
۵-The Convention on the Rights of the Child (1989), General Assembly resolution 44/25.
6-Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on the involvement of children in armed conflict (2000), The Optional Protocol was adopted by resolution A/RES/54/263.
7-Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on the sale of children, child prostitution and child pornography (2000), The Optional Protocol was adopted by resolution A/RES/54/263.
8-General comment on children’s rights in relation to the digital environment (2021), No.25.
9-General comment on the right of the child to have his or her best interests taken as a primary consideration (2013), No.14 (art. 3, para.1).
10-General comment on the right of the child to be heard (2009), No.12.