پیامدهای حقوقی پایان جنگ اسرائیل-غزه[۱]
noam kozlo
8 مه ۲۰۲۴
مترجم: دکتر محسن مولائی فرد
پژوهشگر حقوق بین‌الملل و مدرس دانشگاه
ویراستار علمی: دکتر مژگان رامین نیا
عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور
پس از شش ماه درگیری گسترده، جنگ اسرائیل و غزه دیگر ادامه نیافته است. در حالی که نیروهای سیاسی خواه در اسرائیل یا خارج همچنان بر خلاف آن تاکید دارند اما واقعیت میدانی گویای چیز دیگری است. اکنون یک ماه است ارتش اسرائیل تنها یک تیپ عملیاتی را در نوار غزه نگه داشته که عمدتا در مواضعی دفاعی و در امتداد نوار مستقر شده‌اند. در قیاس با تهاجم اولیه با سه لشگر زرهی که حدود ده برابر نیروهای فعلی بودند. اکنون نبردهای گسترده در مناطق پر جمعیت در غزه به طور کامل متوقف شده و ارتش اسرائیل بر نفوذهای موردی و موقتی به بخش‌های محدودی از نوار متمرکز شده است. همزمان صدها هزار غیرنظامی بازگشت مورد انتظار خود را به بخش‌های شمالی نوار آغاز کردند، بازارهای مشهور در خان یونس و شهر غزه اکنون به فعالیت بازگشته‌اند، قیمت مواد غذایی در غزه به طور چشمگیری کاهش یافته که دلیل آن تا حدی مربوط به تنزل محدودیت‌ها در خصوص واردات کمک‌های بشردوستانه به غزه است و دیگر این که ارتش اسرائیل بخش اعظم نوار غزه را رها کرده است که این امر باعث شده کنترل و نظارت بر جریان داخلی مواد غذایی و ملزومات در غزه از سوی ارتش اسرائیل کمتر صورت بگیرد. البته این بدان معنا نیست که رنج شهروندان غزه به پایان رسیده باشد، بلکه از بسیاری جهات، تازه آغاز راه است. عقب‌نشینی اسرائیل غزه را در وضعیت نابودی کامل قرار می‌دهد و کل محله‌ها به ویرانه تبدیل می‌شود. برآوردهای سازمان‌های بین‌المللی و خود ارتش اسرائیل تصریح می‌کنند که بازسازی غزه سال‌ها یا حتی دهها سال به درازا خواهد کشید. با این حال، پایان نبردهای گسترده و همچنین شکست ارتش اسرائیل در توقف کنترل حماس بر غزه، همگی مستلزم ارزیابی مجدد وضعیت حقوقی منطقه است.
بازگشت جمعیت غیرنظامی
یکی از نگرانی‌های اصلی که در حمله اولیه ارتش اسرائیل به غزه ایجاد شد، جابه‌جایی اجباری حدود ۱.۸ میلیون غیرنظامی بوده که به دستور ارتش اسرائیل خانه‌های خود را در شمال غزه ترک کرده و به جنوب منطقه نقل مکان نمودند. در آن زمان استدلال ارتش اسرائیل این بود که این جابه‌جایی برای محافظت از سلامت و امنیت غیرنظامیان به دلیل درگیری‌های گسترده که در بخش‌های شمالی نوار رخ می‌دهد، ضروریست. با این وجود، بنا بر گزارش‌هایی مبنی بر کمبود مواد غذایی و ضروریات، همراه با ناتوانی در تامین امکانات پزشکی در منطقه برای ارائه خدمات کافی به جمعیت انبوه، سکونت در منطقه جنوبی نوار غیرممکن شده است. همزمان با این مسئله، مصر مرزهای خود را به روی آوارگان غزه بست و تعهد خود را به رعایت کنوانسیون پناهندگان ۱۹۵۱ نقض کرد.
حتی اگر جابه‌جایی اولیه غیرنظامیان غزه قانونی بود، ماده ۱۳۲ کنوانسیون چهارم ژنو تصریح می‌کند: افراد آواره بایستی به محض از بین رفتن دلایل آوارگی، حق بازگشت به خانه‌های خود را داشته باشند. همان‌طور که در بالا مشخص شد، ارتش اسرائیل در ابتدا جابه‌جایی شهروندان غزه را با استناد به شدت درگیری‌ها در مناطق شمالی نوار توجیه کرد. با این حال، عقب‌نشینی نیروها از نوار که بیش از یک ماه پیش انجام شد، همراه با اظهارات ارتش اسرائیل مبنی بر این که اکنون نبرد در غزه به مرحله‌ای از درگیری‌های موردی و محدود بدل شده، همگی موید این نتیجه است که شرایط کنونی، آماده بازگشت شهروندان غزه به خانه‌های خود یا آنچه از آن‌ها در شمال باقی مانده می‌باشد. یکی دیگر از دلایلی که مقامات اسرائیلی برای جلوگیری از بازگشت غیرنظامیان به شمال غزه ذکر کرده‌اند، این واقعیت است که بازگشت احتمالی می‌تواند به عنوان ابزاری برای چانه‌زنی در مذاکرات با حماس استفاده شود. با این حال، اگر اسرائیل در این مرحله از جنگ گسترده خود در غزه به این نتیجه رسیده باشد و اگر قواعد حقوق بشردوستانه بین‌المللی بازگشت غیرنظامیان به خانه‌هایشان را ضروری بداند، تصمیم اسرائیل برای اجازه بازگشت غیرنظامیان نمی‌تواند مبتنی بر مذاکره احتمالی آن‌ها بر سر (معامله) توافق برای آزادی گروگان‌ها باشد.
مسئولیت اسرائیل در خصوص آینده غزه
یکی دیگر از جنبه‌های مهم در بحث پساجنگ در خصوص وضعیت غزه، مسئله مسئولیت در قبال امنیت و سلامت شهروندان غزه است. در زمان جنگ، اسرائیل بخش‌های قابل توجهی از نوار غزه را با توسل به نیروی نظامی در اختیار داشت و در نتیجه، کنترل موثر بر این مناطق را برای مدت طولانی اعمال می‌کرد و مسئولیت امنیت و سلامت شهروندان تحت کنترل خود را بر عهده داشت. پس از خروج نیروهای اسرائیلی از غزه، مقامات غیرنظامی حماس برای برقراری نظم به بیشتر مناطق نوار غزه بازگشتند. در نتیجه، خروج نیروهای اسرائیلی از غزه، همراه با کنار گذاشتن کنترل مناطقی که قبلاً توسط آن‌ها اشغال شده بود، ممکن است دلالت بر این نتیجه باشد که دیگر اسرائیل در قبال امنیت شهروندان غزه مسئول نخواهد بود.
با این حال، این تنها قسمتی از تحلیل ماجراست. اسراییل همچنان بیشتر مناطق مرزی غزه و محاصره دریایی بخشی از سواحل آن را تحت کنترل دارد. علاوه بر این، نیروهای اسرائیلی که در غزه باقی مانده‌اند در پایگاه‌های دفاعی مستقر هستند که غزه را از وسط قطع می‌کند. بر این اساس، آن‌ها همچنان تا حد زیادی بر عبور و مرور شهروندان و کالاها در شمال غزه کنترل دارند. محاصره موثر اسرائیل به همراه مصر، همچنان مسئولیت ورود کافی غذا، آب، دارو و سایر ملزومات به مناطق تحت محاصره را در پی دارد. در حالی که این مسئله که آیا کنترل غیرمستقیم بر باریکه تا سطح اشغال افزایش می‌یابد ، میان پژوهشگران مورد بحث و مناقشه است. در خصوص تعهدات بشردوستانه اسرائیل که ناشی از محاصره دریایی و زمینی آن است، به طور کلی قطعی و مسلم است. بر این اساس، این وضعیت در خصوص روابط اسرائیل و غزه تازگی ندارد؛ زیرا محاصره موثر غزه بیش از یک دهه است که با ایجاد مکانیسم‌هایی برای اطمینان از تامین نیازهای مردم غیرنظامی غزه توسط مقامات اسرائیلی ایجاد شده است. با این وجود، بازگشت به این مکانیسم ضد جنگ چالش‌های سیاسی جدی برای اسرائیل ایجاد می‌کند؛ زیرا مجبور خواهد شد بار دیگر – مستقیم یا غیرمستقیم – با مقامات حماس همکاری کند. با این حال، عقب‌نشینی اسرائیل از غزه بدون حذف حماس و همچنین عدم قصد آن برای خلق شرایط عملی استقرار یک مرجع غیرنظامی متفاوت در غزه، جملگی به این نتیجه می‌رساند که اسرائیل مجبور خواهد شد بار دیگر در کنار حماس به منظور حصول اطمینان از اجرای وظایفش بر اساس قواعد بین‌المللی بشردوستانه کار کند. در واقع انتقال کمک‌های بشردوستانه اسرائیل به بخش‌های تحت کنترل خود در غزه نشان می‌دهد که در حال حاضر آن‌ها به هر شکل با حماس همکاری می‌کنند.
آزادی بازداشت‌شدگان
ارتش اسرائیل در طی تهاجم خود به غزه، حدود ۳۵۰۰ نفر را بازداشت کرد. برخی از بازداشت‌شدگان از عوامل حماس هستند که تسلیم نیروهای اسرائیلی شدند ولی برخی دیگر شهروندان عادی هستند که مظنون به شرکت در جنگ علیه اسرائیل بودند اما در واقع در تیراندازی متقابل جلب شدند. اسرائیل آزادسازی تعداد قابل توجهی از افراد بازداشتی را از پیش آغاز کرده است. با این حال، با پایان مرحله گسترده درگیری، انتظار می‌رود اسرائیل تصمیم بگیرد که آن‌ها را تحت پیگرد قانونی قرار داده و بر اساس قانون رزمندگان غیرقانونی اسرائیل، حبس آن‌ها را طولانی‌تر کند یا در غیر این صورت آن‌ها را آزاد نماید. بازداشت نامحدود افرادی که متهم به جرمی نیستند، به خصوص پس از پایان نبردهای گسترده قابل قبول نیست.
عملیات نظامی در رفح
احتمالا چشم‌انداز تهاجم نظامی به رفح – که مقامات اسرائیلی از حدود دو ماه قبل تصمیم به انجام آن داشتند – تحلیل فوق را زیر سوال می‌برد. تهاجم و متعاقب آن کنترل رفح، شهری که به دنبال آوارگی بیش از یک میلیون شهروند از مناطق شمالی نوار غزه به مقصد مردم مبدل شده، ناگزیر به درگیری‌های گسترده و تلفات عظیم منجر خواهد شد. بر این اساس، احتمالا این سوال مطرح شود که آیا جنگ در غزه در حالی که هنوز عملیات نظامی در رفح در گوشه و کنار ادامه دارد واقعا تمام شده است.
من معتقدم که تحلیل و بررسی عملیات احتمالی در رفح نباید بر موارد ذکر شده در بالا تاثیر بگذارد. یکی از پیامدهای جنگ نامتقارن این است که درگیری‌ها همیشه در یک نقطه مشخص و مورد توافق متوقف نمی‌شوند، بر این مبنا، نبرد بین ارتش اسرائیل و حماس ممکن است برای مدتی با درجات متفاوت ادامه یابد. با این وجود، عقب‌نشینی اکثر نیروهای اسرائیلی از نوار غزه، همراه با خروج از مناطق تحت کنترل سابق و متعاقب آن بازگشت کنترل حماس به این مناطق، همگی به این نتیجه منتهی می‌شود که قسمت قابل توجهی از باریکه، وضعیت ماه‌های گذشته را که شاهدش بودیم، تجربه نخواهد کرد. بنابراین وظایف اسرائیل برای اجازه عبور امن شهروندان غزه به خانه‌هایشان در شمال غزه، انتقال مواد غذایی، دارو و مایحتاج به مناطق تحت محاصره و نیاز به آزادی بازداشت‌شدگان غیرنظامی نبایستی تحت تاثیر عملیات احتمالی رفح قرار گیرد.
نتیجه‌گیری
جنگ غزه به پایان رسیده است. در حالی که عوامل سیاسی در داخل و خارج اسرائیل از شناسایی و پذیرش این واقعیت امتناع می‌ورزند و از تداوم جنگ برای منافع سیاسی خود بهره می‌برند، مسئولیت‌های حقوقی اسرائیل و دیگر بازیگران دولتی در منطقه (صرفا) توسط لفاظی‌های سیاسی تعیین نمی‌شود بلکه توسط وضعیت میدانی تعیین می‌گردد. با پایان نبردهای گسترده در اکثر مناطق غزه و با توجه به عقب‌نشینی تقریبا کامل نیروهای اسرائیلی، اکنون زمان آن رسیده است؛ وضعیت نوار غزه ویران و جنگ‌زده را بررسی کنیم. این تفاسیر و توضیحات، برخی از جنبه‌هایی را مطرح می‌کند که بایستی جامعه بین‌المللی و اسرائیل در نظر بگیرند. با این حال، برای طرح چنین بحثی، بازیگران اسرائیلی و خارجی باید یک حقیقت ناخوشایند را بپذیرند که جنگ پایان یافته و زمان بازسازی فرا رسیده است.[۲]
[۱] https://opiniojuris.org/2024/05/08/the-legal-consequences-of-the-end-of-the-israel-gaza-war/
[2] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)