آیا آموزش حقوق بین‌الملل بشردوستانه می‌تواند بر رفتار نظامیان در جنگ تاثیر گذارد؟

آیا آموزش حقوق بین¬الملل بشردوستانه می¬تواند بر رفتار نظامیان در جنگ تاثیر گذارد؟[۱]

Andrew Bell

مترجم: دکتر منا کربلایی امینی

پژوهشگر حقوق بین‌الملل

ویراستار علمی: دکتر شهرام زرنشان

دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی

آیا آموزش نظامی مبتنی بر حقوق بین¬الملل بشردوستانه (IHL) می¬تواند منجر به پای بندی بیشتر به حقوق بین¬الملل بشردوستانه و افزایش حمایت از غیرنظامیان در جنگ شود؟

در این مقاله، اندرو بل، محقق مرکز تحقیقات و تجربیات عملی صلیب سرخ[۲]، یافته‌های اخیر کار خود که حاصل بررسی نتایج تحقیقات ارتش ایالات متحده در مورد تاثیرات آموزش IHL(حقوق بین‌الملل بشردوستانه) بر دیدگاه‌ها و رفتار رزمندگان در جنگ است را تشریح می‌کند. او بیان می¬دارد که آموزش مبتنی بر حقوق بین¬الملل بشردوستانه و هنجارهای خویشتن¬داری می¬تواند هم با شکل¬دادن به نگرش¬ها و رفتارهای رزمی و هم از طریق ایجاد خویشتن¬داری بیشتر در عملیات¬های میدان نبرد، تاثیرات قابل توجهی بر نیروهای نظامی داشته باشد.

هر ساله کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و سایر سازمان‌های غیردولتی و دولتی به صدها هزار سرباز و جنگجو در سراسر جهان در مورد اصول و قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه آموزش می‌دهند. اما علی‌رغم این تلاش گسترده جهانی که به ترویج حقوق بین¬الملل بشردوستانه در میان نیروهای نظامی اختصاص داده شده است، تا به امروز تحقیقات سیستماتیک کمّی اندکی به بررسی این موضوع که آیا آموزش حقوق بین¬الملل بشردوستانه واقعا هم بر نگرش رزمندگان و هم رفتار رزمندگان در میدان جنگ تاثیر می¬گذارد یا خیر، پرداخته است. حتی با بینش‌های حاصل از چند مطالعه مهم – از جمله مطالعه ریشه‌های خویشتن¬داری در جنگ توسط کمیته بین‌المللی صلیب سرخ – هنوز مسائل زیادی برای آموختن راجع به این که آیا آموزش IHL واقعا می‌تواند تاثیراتی در بهبود رفتار نظامیان در جنگ داشته باشد یا خیر در پیش داریم.

تحقیقات تجربی قبلی، تاثیرات حقوق بین‌الملل بشردوستانه و اصول اخلاقی نبرد را – که عموما به ¬عنوان «هنجارهای خویشتن¬داری» شناخته می‌شوند – بر نگرش¬های رزمندگان بررسی کرده است. در این نوشتار، من با تاکید بر تحقیقات اصلی مبتنی بر بررسی آموزش و رفتار ارتش ایالات متحده و ترسیم نتایج نظرسنجی¬های کارآموزان افسری ارتش ایالات متحده و رفتارهای کهنه سربازان ارتش ایالات متحده آمریکا در طول درگیری‌ها در عراق(۲۰۰۳-۲۰۱۰) و افغانستان(۲۰۰۱-۲۰۲۱) تاثیر چنین آموزش‌هایی را بر رفتار رزمندگان بررسی می‌کنم.

همان‌طور که این تحقیق نشان می¬دهد، آموزش IHL و هنجارهای خویشتن‌داری می¬تواند با شکل دادن نگرش و رفتار رزمندگان در عملیات¬های میدان نبرد، تاثیرات قابل توجهی بر نیروهای نظامی داشته باشد. بنابراین آموزش IHL و سایر تلاش‌ها برای ترویج هنجارهای خویشتن¬داری، ابزارهایی حیاتی برای بهبود نتایج حفاظت از غیرنظامیان، افزایش پای بندی به اصول نظامی درگیری[۳] و تقویت استفاده قاعده¬مند از زور توسط سازمان‌های نظامی است.

زمینه تحلیلی

دهه‌ها پژوهش در حوزه علوم اجتماعی نشان می‌دهد که رفتار افراد هم بر اساس نگرش‌های شخصی و هم هنجارهای اجتماعی جوامع و شبکه‌های اجتماعی افراد شکل می‌گیرد. این هنجارهای اجتماعی – «استانداردهای رفتار مناسب برای بازیگران با هویت معین» – به نوبه خود نه تنها بر نحوه عملکرد افراد در هر موقعیت معین، بلکه بر نگرش آن‌ها در مورد «صحیح» بودن این اقدامات مطابق با جوامع گسترده¬ترشان نیز تاثیر می¬گذارد. در ارتش، نفوذ این هنجارها (از جمله از طریق ایدئولوژی و فرهنگ) می¬تواند بسیار قوی باشد.

با تکیه بر این چارچوب تحلیلی، این تحقیق اثر هنجارها و آموزش هنجارها – و به ¬ویژه حقوق بین¬الملل بشردوستانه و اصول اخلاقی نبرد- در تاثیرگذاری بر نگرش¬ها و اقدامات رزمندگان میان نبرد را در بوته آزمایش می¬گذارد.

در این راستا، این تحقیق به بررسی سه سوال اصلی می¬پردازد:

۱. آیا توسعه آموزش حقوق بین¬الملل بشردوستانه و اصول اخلاقی نبرد، منجر به پذیرش بیشتر هنجارهای خویشتن¬داری و تاکید بیشتر بر حفاظت از غیرنظامیان توسط رزمندگان می¬شود؟

۲. آیا توسعه آموزش حقوق بین¬الملل بشردوستانه و اصول اخلاقی نبرد، فرماندهان را به ارتقای هنجارهای خویشتن¬داری و حفاظت غیرنظامی بیشتر در جنگ سوق می¬دهد؟

۳. آیا تاکید بیشتر بر ارزش¬ها یا اصول اخلاقی توسط فرماندهان منجر به خویشتن¬داری بیشتر و افزایش پای بندی به ROE (قواعد درگیری) توسط یگان¬های آن¬ها می¬شود؟

پاسخ به این پرسش‌ها می‌تواند بازیگران حقوق بشردوستانه و سازمان‌های نظامی را در ترویج هنجارهای خویشتن‌داری در میان نیروهای مسلح، گروه‌های مسلح غیردولتی و سایر نیروهای رزمنده راهنمایی کند.

سوال ۱: آیا افزایش آموزش هنجارهای IHL (حقوق بین¬الملل بشردوستانه) منجر به پذیرش بیشتر هنجارهای خویشتن¬داری می¬شود؟

برای پاسخ به این سوال، این تحقیق تاثیر آموزش شدید و ضعیف هنجارهای حقوق بین¬الملل بشردوستانه را با بررسی آموزش IHL در سه موسسه مختلف آموزش افسران ارتش ایالات متحده مقایسه می¬کند: – آکادمی نظامی چهار ساله ارتش ایالات متحده (USMA) طبقه¬بندی‌شده به¬ عنوان موسسه با آموزش قوی‌تر بر اساس ساعات آموزشی؛ – سپاه آموزش افسران ذخیره ارتش (ROTC)یک برنامه آموزش نظامی پاره وقت در دانشگاه‌های غیرنظامی(آموزش IHL با شدت کمتر) و مدرسه افسری داوطلبانه (OSC) که مدرسه¬ای با برنامه آموزشی سه ماهه افسری است (آموزش IHL با شدت کمتر). این سه برنامه بر مبنای هنجارهایی یکسان -مشتمل بر هنجارهای خویشتن¬داری به¬ گونه¬ای که در اصول حقوق بین¬الملل بشردوستانه یافت می¬شود، «اخلاق نظامی»، ارزش¬های نظامی و قواعد نظامی ایالات متحده- آموزش خود را پیش می¬برند اما در شدت و روش آموزش متفاوت هستند.

برای سنجش تاثیر این آموزش، من بر روی ۱۱۲۶ کارآموز افسری ارتش در ابتدا یا انتهای آموزش آن‌ها در این برنامه¬ها نظرسنجی انجام دادم.[۳] نظرسنجی¬ها چندین دوراهی را بر مبنای سناریوهای فرضی «مشکل سه¬گانه رزمندگان» ارائه دادند که بر این اساس پاسخ دهندگان مجبور می¬شدند بین ارزش¬های مربوط به مزایای نظامی، حفاظت از نیروها و حفاظت از غیرنظامیان تعادل برقرار کنند.

در سراسر این نظرسنجی¬ها و طیفی از سوالات مشابه، پاسخ¬های کارآموزان نشان می¬دهد که افزایش آموزش حقوق بین¬الملل بشردوستانه منجر به تأکید بیشتر بر حفاظت از غیرنظامیان می¬شود. به¬عنوان مثال، در یکی از سوالات از شرکت¬کنندگان در نظرسنجی خواسته شد تا نظرات خود را در رابطه با دو معمای زیر بیان کنند: «من امنیت اعضای یگان خود را به خطر می¬اندازم خسارات جانبی منجر به مرگ و میر غیرنظامیان را در میدان جنگ کاهش دهم.»(برای طبقه¬بندی جواب¬ها از پاسخ درجه¬بندی شده -۵ درجه‌ای- از «کاملا موافقم» تا «کاملا مخالفم» استفاده شد).

در هر سه برنامه آموزشی، کارآموزان افسری در شروع آموزش عموما مردد بودند یا حفاظت از نیروها در اولویتشان قرار داشت؛ و بر این اساس، آموزش خفیف¬تر IHL در ROTC (سپاه آموزش افسران ذخیره ارتش) و OCS (مدرسه افسری داوطلبانه) منجر به عدم تغییر یا تغییر جزئی در نگرش کارآموزان در پایان آموزش گردید(تصویر شماره ۱ را در زیر ببینید). با این¬حال، آموزش متمرکزتر IHL (حقوق بشردوستانه با قوت بیشتر) در USMA (آکادمی نظامی چهار ساله ارتش ایالات متحده (تغییر قابل توجهی در پاسخ‌های کارآموزان ایجاد کرد، دانشجویان USMA حفاظت از غیرنظامیان را حتی بر حفاظت از نیرو های خود، ترجیح می¬دهند(شکل ۱). نمونه «کنترلی» از دانشجویان غیرنظامی دانشگاه هیچ تغییری را بین شروع و پایان دانشگاهشان نشان نداد که این مسئله بیانگر آن است که این تغییرات صرفا ناشی از تحصیل یا افزایش سنوات تحصیل در دانشگاه نیست.)

نتایج این تحقیق دو نکته مهم را نشان می‌دهد: اول، آموزش حقوق بین‌الملل بشردوستانه می‌تواند بر نگرش‌های نظامی حتی در سطوح نسبتا پایین آموزشی تاثیر بگذارد. در حالی ¬که این آموزش تاثیر کمی بر دو راهی ایجاد توازن بین حفاظت از غیرنظامیان و حفاظت از نیروها داشت؛ با این ¬حال آموزش نیمه‌متمرکز منجر به افزایش تاکید بر خویشتن‌داری در سناریوهایی که ایجاد تعادل بین اهداف نظامی و حفاظت از غیرنظامیان مطرح است، گردید. بنابراین حتی آموزش کم‌شدت IHL می¬تواند تاثیراتی را در شکل‌دادن به نگرش رزمندگان نسبت به غیرنظامیان به ارمغان آورد.

علاوه بر این، این نتایج همچنین نشان می‌دهد که افزایش آموزش IHL می‌تواند به سطوح بیشتری از اتخاذ هنجارها منجر شود؛ آموزش متمرکزتر و شدیدتر به¬ طور قابل ‌توجهی نگرش رزمندگان را نسبت به خویشتن‌داری تغییر می‌دهد و حتی به¬ طور بالقوه آن¬ها را به اولویت دادن حفاظت از غیرنظامیان بر حفاظت از نیروها سوق می‌دهد.

سوال ۲: آیا توسعه آموزش هنجارهای حقوق بین¬الملل بشردوستانه باعث می¬شود فرماندهان هنجارهای خویشتن¬داری در جنگ را بیشتر ترویج کنند؟

در حالی¬ که تاثیر آموزش IHL بر رفتار و مشی رزمندگان یک طرف ماجراست، تاثیرگذاری این امر بر رفتار واقعی نیروهای نظامی در میدان کاملا مسئله دیگری است. برای بررسی بیشتر تاثیر آموزش IHL بر رفتار در زمان جنگ، یک نظرسنجی رفتاری از جانبازان رزمی ارتش ایالات متحده انجام دادم که در این نظرسنجی از شرکت¬کنندگان در مورد تجربیات آن¬ها در عراق و افغانستان سوال شد.

در یک سوال، این نظرسنجی از جانبازان رزمی خواسته بود تا میزانی را که رهبران واحد آن¬ها (افسران فارغ‌التحصیل USMA، ROTC یا OCS) بر موارد زیر تاکید کرده¬اند، ارزیابی کنند: اجرای قواعد حقوق بین¬الملل بشردوستانه، اولویت¬بندی حفاظت از غیرنظامیان، اصول و ارزش¬های اخلاقی و اجرای سایر قواعد عمومی (غیر از حقوق بین¬الملل بشردوستانه).

مطابق با بررسی¬های آموزش افسران – فوق الذکر- بررسی کهنه سربازها نشان می¬دهد که رهبران واحد آموزش‌های قوی¬تر حقوق بین¬الملل بشردوستانه (USMA) به شکل چشمگیری توجهی بیش از رهبران واحدهای برخوردار از آموزش¬های خفیف‌تر (ROTC) و (OCS) بر خویشتن¬داری در نبرد داشته¬اند. فارغ‌التحصیلان USMA قواعد IHL را بیشتر از همتایان غیر USMA اجرا می¬کنند. نتایج نشان می‌دهد که رهبران واحد آموزش‌دیده توسط USMA نیز بر ارزش‌های نظامی و اخلاقیات تاکید کرده و حفاظت از غیرنظامیان را بیش از رهبران غیر USMA در اولویت قرار داده‌اند(شکل ۲).

با این¬ حال، قابل توجه است که هیچ تفاوت آماری بین رهبران واحد نظامی آموزش‌دیده در آکادمی نظامی چهار ساله ارتش ایالات متحده – و رهبران آموزش دیده در سایر موسسات آموزشی- از حیث انضباط کلی که بر واحد تحمیل می¬کنند، وجود نداشت. همه به صورت نسبتا متعادلی این امر را انجام می¬دهند. با وجود این، فارغ‌التحصیلان آکادمی نظامی چهار ساله ارتش ایالات متحده اصول حقوق بین-الملل بشردوستانه و اخلاق نبرد را بیش از دیگر رهبران ترویج می¬نمایند – رفتاری که احتمالا تا حدی به محیط آموزشی قوی حقوق بشردوستانه نسبت داده می¬شود. بنابراین به¬ نظر می¬رسد افزایش آموزش حقوق بین¬الملل بشردوستانه فرماندهان را به افزایش تاکید بر هنجارهای خویشتن¬داری در نبرد سوق می¬دهد.

سوال ۳: آیا تاکید بیشتر بر هنجارهای خویشتن¬داری و رواداری توسط فرماندهان، منجر به خویشتن-داری بیشتر یگان¬های ایشان می¬شود؟

سرانجام برای بررسی بیشتر این که چگونه هنجارهای خویشتن¬داری می¬توانند بر فرماندهی نظامی و رفتار یگان تاثیر بگذارند، در این نظرسنجی از شرکت¬کنندگان خواسته شد تا رابطه بین رفتار یگان خود در قبال غیرنظامیان و تاکید رهبر واحد خود بر اصول و ارزش¬های نبرد را توصیف کنند.

برای ارزیابی تاثیر تاکید فرمانده، این نظرسنجی اعلان داشت:«در طول استقرارم، فرمانده یگان من به واحدم تاکید کرد که حفاظت از غیرنظامیان به دلیل این که «ما به ¬عنوان سربازان آمریکایی چه کسی(شخصیتی) هستیم» یا به دلیل این که این کار«کار درستی است»، اهمیت دارد. (با استفاده از این یا کلماتی مشابه) (پاسخ‌ها از«کاملا موافقم» تا «کاملا مخالفم» در ۷ درجه رتبه¬بندی شدند). به ¬منظور دریافت رفتار یگان در قبال غیرنظامیان از شرکت¬کنندگان در نظرسنجی خواسته شد تا به مورد زیر پاسخ دهند:«در طول استقرارم، یگان من حفاظت از غیرنظامیان را در اولویت قرار داد»(پاسخ¬ها از «کاملا موافقم» تا «کاملا مخالفم» در ۷ درجه رتبه¬بندی شدند).

همان‌طور که شکل ۳ نشان می¬دهد، ارتباط زیادی میان تاکید فرمانده یگان بر هنجارهای خویشتن¬داری و رفتار یگان وجود دارد: واحدهایی که رهبران آن¬ها بر اصول و ارزش¬ها تاکید داشتند، حفاظت از غیرنظامیان را بسیار بیشتر از یگان¬هایی که رهبران آن¬ها این تاکید را نداشتند، در اولویت خود قرار دادند. این رابطه حتی زمانی که سایر عوامل تاثیرگذار بالقوه مانند نظم یگان، تهدید دشمن، مدت زمان تحت حمله بودن، تراکم جمعیت، روحیه یگان و سال استقرار مد نظر قرار می‌گیرند نیز برقرار است(معیاری برای تغییر در سیاست ضد شورش ایالات متحده در سال ۲۰۰۶).

برای اطمینان از این که این نتایج به شکل تصادفی پدید نیامده¬اند، این نظرسنجی سوالات متعددی را در مورد میزان تاکید فرماندهی و رفتار یگان مطرح نمود – که در نهایت همه آن¬ها نتایج مشابهی را به همراه داشت.

در مجموع پژوهشی که در این‌جا به آن اشاره شد، داده¬های تجربی جدید مهمی را در رابطه با سه سوال اصلی تحقیق که در بالا ذکر شد، ارائه می¬دهد. این داده¬ها نشان می¬دهند که:

– افزایش آموزش حقوق بین¬الملل بشردوستانه و اصول و قواعد جنگی می¬تواند نگرش رزمندگان را شکل دهد و منجر به تاکید بیشتر بر حفاظت از غیرنظامیان و اصول خویشتن¬داری به وسیله رزمندگان شود؛

– افزایش آموزش حقوق بین¬الملل بشردوستانه ارتباط مستقیمی با تاکید بیشتر از سوی فرماندهان بر حفاظت از غیرنظامیان و اصول خویشتن¬داری در نبرد دارد؛ و

– تاکید فرماندهان بر ارزش¬ها یا اخلاقیات می¬تواند منجر به تاکید بیشتر بر حفاظت از غیرنظامیان و اصول و هنجارهای رواداری توسط یگان نظامی در نبرد شود.

پیشنهاد¬ها

این تحقیق شواهد قانع کننده¬ای ارائه می¬دهد که اصول IHL می¬تواند به¬ طور قابل ¬توجهی بر رفتار رزمندگان و یگان¬ها تاثیر بگذارد و به دستیابی به نظم بیشتر در استفاده از زور و افزایش پایبندی به اصول IHL در جنگ کمک کند.

در حالی ¬که ممکن است برخی ادعا نمایند که آموزش چنین اصولی تنها نیروهای نظامی را محدود می-کند و اثربخشی جنگ را کاهش می¬دهد، چنین آموزش¬هایی در واقع می¬تواند نظم تاکتیکی و قابلیت¬های عملیاتی رزمندگان و فرماندهان را به ¬ویژه در محیط¬های متراکم غیرنظامی تقویت کند.

بر اساس این یافته‌ها، می‌توان توصیه‌هایی برای فعالان بشردوستانه، نظامی و دولتی که به دنبال ارتقای حفاظت از غیرنظامیان و افزایش پایبندی رزمندگان به حقوق بین‌الملل هستند، ارائه کرد. اولا سازمان‌های بشردوستانه که با نیروهای نظامی کار می‌کنند، باید شدت، مدت و دامنه آموزش حقوق بین‌الملل بشردوستانه، اخلاق جنگ و هنجارهای رواداری را که اکنون نیز ]تا حدودی[ توسط رزمندگان در این نیروهای نظامی بر عهده گرفته شده است، افزایش دهند.

به این ترتیب، نظامیان در ارتباط با سازمان‌های بشردوستانه در صورت لزوم، باید هم هنجارهای حقوق بین‌الملل بشردوستانه و هم ظرفیت فرماندهی را برای رهبران و فرماندهان ارتش افزایش دهند (از جمله به واسطه افزایش فضای لازم جهت مشارکت مشاوران حقوقی). چنین تلاش¬هایی می¬تواند علاقه و توانایی فرماندهان را برای ترویج هنجارهای حقوق بین¬الملل بشردوستانه افزایش داده و فشار و زور اعمال‌شده توسط یگان¬های تحت فرمان خود را هدایت و محدود کنند.

در نهایت، سازمان‌های بشردوستانه، که با سازمان‌های دولتی و نظامی همکاری می‌کنند، باید تحقیقات را در مورد رویه‌ها و سیاست‌هایی که می‌توانند به موثرترین صورت پذیرش و اجرای اخلاق نبرد و هنجارهای خویشتن‌داری در جنگ را ترویج دهند، تشدید کنند. نکته مهم این است که چنین تحقیقاتی می‌تواند اثربخشی چنین تلاش‌هایی را در حوزه¬های آموزشی که با زمان و منابع محدود مشخص شده‌اند که اغلب در برنامه¬ریزی‌های آموزش اخلاق و حقوق بین¬الملل بشردوستانه نیز وجود دارد، افزایش دهد.

روی هم رفته، تحقیقی که در این مقاله بررسی شد، شواهد جدیدی مبنی بر این امر ارائه می‌دهد که حقوق بین‌الملل بشردوستانه، اصول و قواعد اخلاقی و هنجارهای خویشتن¬داری می‌توانند رفتار رزمی را شکل دهند. این اصول و هنجارها و آموزش حقوق بین¬الملل بشردوستانه می¬تواند حفاظت از غیرنظامیان را افزایش دهد و اثرات قابل ارزیابی در ارتقای حفاظت از غیرنظامیان در میدان نبرد ایجاد کند. چنین شواهدی نشان می‌دهد که اکنون – بیش از هر زمان دیگری – فعالان بشردوستانه و سایر بازیگران باید تلاش‌ها را برای ترویج هنجارهای خویشتن‌داری و محافظت از آسیب‌پذیرترین افراد در جنگ تشدید کنند.[۴]

[۱] https://blogs.icrc.org/law-and-policy/2024/05/07/can-ihl-training-influence-military-conduct-in war/

[2] CORE: Centre for Operational Research and Experience

[3] ROE : Rules of engagement

[4] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)