جدال برای پوشاندن خورشید؛
چرا جهان نیاز به قواعدی برای مهندسی اقلیمی خورشیدی دارد؟[۱]
Craig Martin & Scott Moore
مترجم: کیمیا تقا
دانشجوی دکتری حقوق بینالملل دانشگاه شهید بهشتی
ویراستار علمی: دکتر سید هادی محمودی
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی
کوششهای جامعه جهانی برای کاهش انتشار گازهای گلخانهای در حال شکست بوده و جهان در حال گرم شدن است. با روند فعلی، بعید است جهان به محدودیتهایی که در موافقتنامه پاریس ۲۰۱۵ برای خود تعیین کرده است، یعنی توقف گرمایش جهانی دست یابد. طبق گزارش اجلاس فراملی تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد، میانگین دمای جهانی نسبت به دوران پیش از صنعتی شدن، ۱.۳ درجه سانتیگراد(۲.۳ درجه فارنهایت) افزایش یافته است و احتمالا تا سال ۲۰۴۰ از هدفی که در پاریس تعیین شد؛ یعنی ۱.۵ درجه سانتیگراد(۲.۷ درجه فارنهایت) فراتر خواهد رفت و تا سال ۲۱۰۰ ممکن است به افزایش بین ۳ تا ۴ درجه سانتیگراد برسد. این میزان از گرم شدن زمین فاجعهبار خواهد بود.
به دلیل وجود این واقعیت، نظریاتی در مورد نحوه خنک کردن مصنوعی سیاره زمین ارائه شدهاند. یکی از این ایدهها کاهش دمای جهان با سایه انداختن بر زمین است، فرآیندی که به عنوان مهندسی اقلیمی خورشیدی شناخته میشود. گزارشهای اخیر از بازیگران اصلی در دنیای سیاست از جمله دفتر سیاست علمی و فناوری کاخ سفید، مدیر اطلاعات ملی ایالات متحده و نشست فراملی تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد(IPCC) همگی این تکنیک بحث برانگیز را برای مقابله با گرمایش جهان حداقل به عنوان یک اقدام موقت تا زمانی که غلظت گازهای گلخانهای در جو کاهش یابد، در نظر گرفتهاند. با این حال، طبق معمول سیاست از عمل عقب می ماند؛ در سال ۲۰۲۲، یک استارتاپ مستقر در کالیفرنیا به نام میک سانستس(Make Sunsets) شروع به پرتاب بالنهای پر از ذرات سولفات به ارتفاعات بالای جو کرد تا از نظر تئوری امکان خنک کردن زمین با بازتاب نور خورشید ورودی را فراهم کند.
این رویکرد که به عنوان تزریق هواپخش استراتوسفری(SAI) شناخته میشود، عامل مهم افزایش فعلی توجه به مهندسی اقلیمی خورشیدی است؛ زیرا به طور گسترده معتقد است که یکی از ارزانترین رویکردها است که پیچیدگی زیادی ندارد. اما SAI همچنان بسیار بحث برانگیز است؛ مخالفت عمومی منجر به لغو چندین آزمایش برنامهریزیشده گردیده است و مجمع محیط زیست سازمان ملل متحد یک پیشنهاد معمولی برای تشکیل کارگروه مطالعه مهندسی اقلیمی خورشیدی را در نشست خود در اوایل امسال رد کرد.
درک منشاء این اختلاف دشوار نیست. اگرچه SAI ممکن است به خنثی کردن بخشی از افزایش دما ناشی از تغییرات آب و هوا کمک کند، اما همچنین میتواند الگوهای آب و هوای جهانی را مختل کند و عواقب خطرناک و غیرمنتظرهای را برای کل سیاره ایجاد کند. این امر باعث میشود که نگرانی خاصی در مورد وجود مقررات بینالمللی یا حکمرانی جهانی وجود داشته باشد که در حال حاضر برای جلوگیری از تلاشهای یکجانبه SAI از سوی کشورها به صورت منفرد یا حتی بازیگران غیردولتی، شاید از جمله گروههای محیط زیستی رادیکال یا استارتاپهای تکنولوژیک جاهطلب وجود داشته باشد. تلاشهای یکجانبه SAI حتی میتواند منجر به مخاصمات مسلحانه شود؛ زیرا کشورها به نیروی نظامی متوسل میشوند تا از آنچه که معتقدند دستکاری خطرناک آب و هوای جهان محسوب میشود، جلوگیری کنند.
برای جلوگیری از چنین تحولاتی، جهان فورا نیاز به ایجاد قواعدی قویتر برای مدیریت SAI دارد. ایجاد این فناوریها لزوما به معنای ممنوعیت کامل تحقیقات در مورد مهندسی اقلیمی خورشیدی یا حتی استقرار آن نیست. ممکن است سناریوهایی در آینده وجود داشته باشد که برخی از اشکال آن از جمله SAI، یک اقدام اضطراری موقت در کنار سایر تلاشها برای کاهش عوامل تغییرات آب و هوا باشد. اما هر ابتکار مهندسی اقلیمی خورشیدی باید به صورت جمعی اداره شود نه این که به صورت یکجانبه بر سیاره تحمیل شود.
هیچ راه حل سریعی وجود ندارد
ایده اصلی SAI از فورانهای آتشفشانی الهام گرفته شده است که با دمیدن ذرات سولفات به ارتفاعات بالای جو، باعث خنک شدن موقت جهان میشوند. این ذرات سپس به عنوان هسته تشکیل ابر عمل میکنند و به نوبه خود گرما را به فضا بازتاب میدهند. به عنوان مثال، فوران کوه پیناتوبو در فیلیپین در سال ۱۹۹۱ با تزریق ۲۰ میلیون تن دی اکسید گوگرد به استراتوسفر، دمای جهان را برای بیش از یک سال حدود ۰.۵ درجه سانتیگراد کاهش داد. طرفداران SAI استدلال میکنند که میتوان این اثر خنککننده را از طریق تزریق عمدی هواپخشهای بازتابنده که بخشی از تابش خورشید را مسدود میکنند، تکرار کرد و از کمک آن به گرم شدن سطح زمین و جو پایینتر جلوگیری نمود.
با توجه به این که جهان در حال حاضر شاهد موج گرما، سیل و سایر رویدادهای شدید آب و هوایی است و پیامدهای بسیار بدتری در انتظار است، SAI یک راه ارزان و نسبتا ساده برای کاهش گرمایش جهان با خاموش کردن سریع ترموستات است؛ در حالی که کار دشوار انتقال از سوختهای فسیلی به انرژی پاک ادامه دارد. برخی برآوردها نشان داده است که تزریق تنها یک میلیون تن دی اکسید گوگرد سالانه میتواند یک درجه سانتیگراد از گرمایش را با هزینه دهها میلیارد دلار در سال جبران کند که کسری از تریلیونها دلار مورد نیاز برای کاهش سریع کربن است. علاوه بر این SAI نیازی به فناوری جدید رادیکال نخواهد داشت. بیشتر پیشنهادات در خصوص استفاده از SAI مربوط به استفاده از هواپیماهای ارتفاع بالا برای بذرپاشی جو فوقانی با مواد ذرهای، معمولا سولفات است. هواپیماهای طراحیشده برای این منظور احتمالا از نظر قابلیتهای فنی و مالی در دسترس بسیاری از اقتصادهای بزرگ قرار خواهند داشت و مکانیسمهای تحویل جایگزین آنها مانند هواپیماهای موجود اصلاحشده یا بالنهای ارتفاع بالا احتمالا میتوانند توسط شرکتها و سایر نهادهای غیردولتی و حتی برخی افراد بسیار ثروتمند مستقر شوند.
اگر راه حل سریع برای تغییرات آب و هوا خیلی خوب به نظر رسد، به این دلیل است که احتمالا همینطور است. SAI در مقیاس بزرگ احتمالا الگوهای آب و هوا و خود آب و هوا را به نحوی غیرقابل پیشبینی مختل میکند؛ از جمله تغییر موسونها و احتمالا ایجاد خشکسالی شدید در برخی مناطق در حالی که مناطق دیگر را درگیر سیل میکند، همچنین امنیت غذایی و سکونتپذیری را در مناطق گستردهای به خطر میاندازد. این پیامدهای منفی قبلا مشاهده شده است؛ بارندگی جهانی در سال بعد از فوران پیناتوبو در سال ۱۹۹۱ تقریبا نصف میزان طبیعی بود. اقدامات مربوط به SAI همچنین میتواند لایه ازون را آسیب برساند، اسیدیشدن اقیانوس را تسریع کند و کل اکوسیستم را نابود کند. بدتر از آن و پس از شروع، تلاشهای SAI باید به طور نامحدود یا فقط به تدریج پایان یابد؛ زیرا قطع تزریق به صورت ناگهانی منجر به گرم شدن سریع میشود، به ویژه اگر انتشار گازهای گلخانهای بدون کاهش ادامه داشته باشد. این خطر که با عنوان «شوک خاتمه»(termination shock) شناخته میشود، به طور موثر اثر جمعی سالها انتشار انباشته را به طور همزمان آزاد میکند و سازگاری انسان و زیستبوم را حتی دشوارتر مینماید. همچنین نگرانیهای جدی در این زمینه وجود دارد که اتکا به SAI میتواند فشار جهانی برای تسریع بررسی عوامل واقعی تغییرات آب و هوا را تضعیف کند یا موجب منحرف کردن توجه و منابع از تلاشها برای کاهش انتشار گازهای گلخانهای شود یا پوششی سیاسی به عقب ماندگان از اقدامات اقلیمی برای کند کردن یا توقف کربنزدایی دهد.
اما بزرگترین خطری که SAI ایجاد میکند این است که میتواند با مشورت مختصر یا بدون مشورت طرفهای آسیبدیده به راحتی به صورت یکجانبه انجام شود. هزینه نسبتا کم و امکان فنی SAI که میتواند آن را برای هر کسی که به دنبال یک راه حل سریع هر چند عمیقا ناقص برای تغییرات آب و هوا جذاب کند، همراه با این واقعیت که خطرات و آسیبهای آن به طور گسترده توزیع شده است و میتواند سناریویی را ایجاد کند که در آن انگیزههای قوی برای بازیگران فردی وجود داشته باشد تا اقدامات یکجانبهای را انجام دهند که همه را تحت تاثیر قرار میدهد (آنچه اقتصاددانان آن را «مشکل راننده آزاد»(free-driver problem) مینامند). تصور این که چگونه ممکن است این اتفاق بیفتد، آسان است. یک توالی بیرحمانه از بلایای آب و هوایی ممکن است کشور را وادار کند تا با روی آوردن به اصلاح سریع آب و هوا که توسط SAI وعده داده شده، به فشار عمومی پاسخ دهد. از طرف دیگر، یک بنیاد بزرگ، یک گروه محیط زیستی یا حتی یک فرد ثروتمند ممکن است وسوسه شود که با انجام SAI به تنهایی سعی در نجات سیاره داشته باشد. حتی مداخلات محدود SAI که به خوبی در حد توان چنین بازیگرانی است و میتوان با این شرط که کشورهای دیگر مجبور به پیوستن به این تلاشها شوند انجام شود، میتواند طیفی از پیامدهای منفی مانند کاهش بارندگی و مواد غذایی و ناامنی در مقیاس سیارهای را ایجاد کند. به رغم این خطرات، سیاستگذاران توجه کمی به خطرات بالقوه SAI یکجانبه نشان دادهاند. علاوه بر این، هیچ یک از معاهدات بینالمللی و حقوق بینالملل عرفی که شامل نظامهای حقوق بینالمللی تغییرات اقلیمی و محیطزیست میشود، هیچ گونه محدودیت معناداری یا مقررات خاص SAI یا مهندسی اقلیمی خورشیدی را به طور کلیتر ارائه نمیکند.
جنگهای اقلیمی
زمان آن فرا رسیده است که در مورد خطرات ناشی از SAI بحث جدی و آشکار صورت گیرد و – قبل از این که به درگیریهای ژئوپلیتیکی یا حتی جنگ منجر شود، اقداماتی برای ایجاد قواعد و نهادهای جدید برای مدیریت و اداره آن انجام شود. SAIاگر بدون هماهنگی انجام شود، پتانسیل ایجاد اثرات جدی آب و هوایی در برخی مناطق را دارد که بر امنیت غذا و آب و حتی سکونت انسان تاثیر میگذارد. خطر چنین پیامدهای فاجعهباری ممکن است توسط یک کشور به عنوان تهدیدی برای امنیت ملی خود تلقی شود که استفاده از نیروی نظامی را برای جلوگیری از دخالت کشور دیگر در اقداماتی که منجر به چنین آسیبی میشود، توجیه کند. کشورها مداخله خارجی در امنیت آب و غذا را به عنوان اقدامی که جنگ را از تاریخ قدیم توجیه میکند، تلقی کردهاند و کنوانسیون ۱۹۷۷ در مورد ممنوعیت استفاده نظامی یا هر گونه استفاده خصمانه از تکنیکهای اصلاح محیط زیست نشاندهنده این است که کشورها اخیرا تغییرات آب و هوایی را به عنوان یک تهدید بالقوه برای امنیت ملی در نظر گرفتهاند. موسسات دفاعی و اطلاعاتی ایالات متحده و بسیاری از متحدانش قبلا پیامدهای مشابه تغییرات آب و هوایی را به عنوان تهدیدی برای امنیت ملی و عامل احتمالی افزایش وقوع مخاصمات مسلحانه توصیف کردهاند. علاوه بر این، مجموعهای از نهادهای ملی و بینالمللی از جمله کاخ سفید و IPCC، SAI یکجانبه را به عنوان ایجاد خطر بیثباتی ژئوپلیتیکی بخصوص خطر جنگ شناسایی کردهاند.
رژیم حقوق بینالملل حاکم بر کاربرد زور، محدودیتی جزئی را برای کشورهایی ایجاد میکند که منافع حیاتی خود را در خطر میدانند، همانطور که رویدادهای اوکراین و جاهای دیگر در چند دهه گذشته به طرز غمانگیزی نشان دادهاند. حقوق بینالملل کشورها را از کاربرد زور علیه یکدیگر منع میکند، تنها با دو استثنا: زمانی که شورای امنیت سازمان ملل متحد اجازه آن را میدهد یا زمانی که به عنوان اقدامی برای دفاع مشروع در پاسخ به یک حمله مسلحانه استفاده میشود. با توجه به اختلافات عمیق میان اعضای دائمی شورای امنیت، بسیار بعید است که کسی بتواند به اجماع برای اجازه کاربرد زور برای توقف SAI یکجانبه دست یابد. همچنین استفاده از زور در پاسخ به تهدید تلاشهای یکجانبه SAI در چارچوب دکترین سنتی دفاع مشروع قرار نمیگیرد. اما میتوان پیشبینی کرد که کشورها یا سعی خواهند کرد این دکترین را گسترش دهند یا استثناهای جدیدی برای ممنوعیت استفاده از زور ایجاد خواهند کرد.
در دهههای اخیر، برخی از کشورها، بهویژه ایالات متحده در پاسخ به تهدیدات جدید برای امنیت ملی مانند تروریسم فراملی و توسعه سلاحهای کشتار جمعی بر تفسیر موسع دکترین دفاع از خود پافشاری میکنند. حملات سایبری SAI یکجانبه می تواند آخرین توجیه اضافهشده به این فهرست باشد. به طور مشابه، تلاشهایی برای ایجاد استثناهای جدید مانند «مداخله بشردوستانه» به منظور مقابله با سایر تهدیدات علیه صلح و امنیت بینالمللی صورت گرفته است. صرف نظر از این که آیا چنین استدلالهایی میتواند در ایجاد استثناهای حقوقی بیشتر برای مقابله با تهدید SAI موفق شوند، باید گفت رژیم حقوق بینالملل امروزی برای بازدارندگی کشورها از کاربرد زور اگر احساس کنند در معرض خطر هستند، کافی نیست. بنابراین مجموعهای بسیار قویتر از قواعد بینالمللی و ساختارهای حکمرانی برای تنظیم و محدود کردن توسعه تلاشهای SAI مورد نیاز است.
قبل از این که خیلی دیر شود
در نهایت، متوقف کردن کشورها از راهاندازی تلاشهای SAI به خودی خود مستلزم یک معاهده چندجانبه جدید با هدف اصلی منع استقرار غیرمجاز و ایجاد یک فرآیند تصمیمگیری جمعی برای تایید و کنترل هر گونه استفاده احتمالی در آینده است. با توجه به پیامدهای سیارهای SAI، چنین توافقی باید واقعا چندجانبه و با نمایندگی عادلانه برای کشورهایی که بیشتر در برابر تاثیرات تغییرات آب و هوایی آسیبپذیر هستند باشد. چنین معاهدهای همچنین کشورها را موظف میکند که از مشارکت بازیگران غیردولتی در تلاشهای SAI از داخل قلمرو خود یا تحت صلاحیت خود جلوگیری کنند؛ همانطور که پروتکل مونترال برای مثال از کشورها میخواهد که از تولید یا استفاده شرکتها از مواد شیمیایی مخرب لایه اوزون در قلمرو خود جلوگیری کنند. سازمان ملل متحد ممکن است نتواند ایلان ماسک یا میک سانستس(Make Sunsets) را از انجام SAI باز دارد – اما دولت ایالات متحده قطعا میتواند. چنین توافقنامهای جنبههای خاصی از SAI را مورد توجه قرار دهد، از جمله الزامات مربوط به اشتراکگذاری اطلاعات گسترده در مورد تحقیق و توسعه مرتبط با SAI، رویههای تصمیمگیری بینالمللی برای مجوز هر گونه استقرار SAI، سازکارهای نظارت و راستیآزمایی و اقدامات لازم برای حل و فصل اختلافات و اجرای آن در صورت عدم انطباق با یک توافقنامه، همچنین باید شامل استثنائات و پادمانهای خاصی برای تحقیقات SAI در حمایت از استقرار چندجانبه احتمالی باشد.
باید اذعان کرد که هر توافق جدیدی یک دستور بلندمدت برای یک نظام بینالمللی است که زیر بار بحرانهای چندگانه جاری قرار گرفته است. خوشبختانه نهادهایی بینالمللی وجود دارند که به طور بالقوه میتوانند به عنوان انجمنی برای مذاکره نسبتا سریع در خصوص چنین توافقی عمل کنند. پروتکل مونترال در مورد مواد تخریبکننده لایه اوزون یک مدل امیدوارکننده ارائه میدهد. این پروتکل عضویت تقریبا جهانی دارد و دبیرخانه آن نهادی دارای سابقه موفقیتآمیز است و قبلا برای رسیدگی به برخی مسائل تغییرات آب و هوایی از طریق اصلاحیه کیگالی در مورد هیدروفلوئوروکربنها گسترش یافته است. یک معاهده حکمرانی SAI به طور بالقوه میتواند به عنوان یک پروتکل یا اصلاحیه جدید تحت این چارچوب مورد مذاکره قرار گیرد.
کنوانسیون چارچوب سازمان ملل متحد در مورد تغییرات اقلیمی و کنفرانس آن نیز میتواند نهادی برای مذاکرات حکمرانی SAI فراهم کند. اگرچه پرداختن به SAI تحت کنوانسیون چارچوب تغییرات اقلیمی بحث برانگیز است، SAI به وضوح هدف اصلی کنوانسیون را جلوگیری از «تداخل خطرناک انسان با سیستم آب و هوایی» دربرمیگیرد و مسلما در حال حاضر در چارچوب دستور کار معاهده قرار دارد. یک توافقنامه جدید در مورد SAI میتواند به عنوان پروتکلی جدید برای معاهده موجود ایجاد شود. مذاکره در مورد چنین پروتکلی، چه بر اساس پروتکل مونترال و چه بر اساس کنوانسیون چارچوب تغییرات اقلیمی، بسیار سادهتر و سریعتر از تلاش برای ایجاد یک معاهده کاملا جدید و ایجاد مجموعه جدیدی از سازکارها و نهادهای حکومتی است.
مطمئنا مهم نیست که بحثهای مربوط به حکمرانی SAI در کجا صورت میگیرد و احتمالا به شدت بحثبرانگیز باقی خواهند ماند. اگرچه ایالات متحده از لحاظ تاریخی دیدگاهی مبهم نسبت به مهندسی اقلیمی خورشیدی در مذاکرات بینالمللی اقلیمی داشته است، هیئت مشاور عالی وزارت امور خارجه ایالات متحده در گزارش مارس ۲۰۲۴ توصیهای مبنی بر آغاز گفتوگوهای چندجانبه در مورد حکمرانی مهندسی اقلیمی ارائه کرده است. مذاکرهکنندگان چینی نیز نشان دادهاند که ممکن است پذیرای تلاشهای گسترده برای جلوگیری از SAI یکجانبه باشند. در همان زمان، بازیگران اصلی مانند نشست فراملی تغییرات اقلیمی، برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد و جامعه اطلاعاتی ایالات متحده اکنون اذعان دارند که SAI یکجانبه خطرات ژئوپلیتیکی قابل توجهی را به همراه دارد. اگر هیچ چیز دیگری نباشد، این تغییرات حاکی از گشودگی فزایندهای برای بحث در مورد موضوع حکمرانی مهندسی اقلیمی است.
مسلم است که با تشدید بحران اقلیمی، وسوسه به کارگیری فناوریهایی برای سایهاندازی مصنوعی سیاره قویتر میشود. قبل از این که آزمایش مهندسی اقلیمی خورشیدی یا استقرار یکجانبه الگوهای آب و هوایی جهان را بیثبات کند، نردههای محافظ باید در محل قرار گیرند. یک نظام حکمرانی قوی نه تنها برای کاهش خطرات مستقیم SAI یکجانبه بلکه برای کاهش احتمال مخاصمه مسلحانه در پاسخ به چنین مداخلاتی مورد نیاز است. با ایجاد قواعد روشن، فرآیندهای تصمیمگیری و سازکارهای اجرایی در مورد SAI، کشورها میتوانند اطمینان حاصل کنند که هر گونه تلاشهای مهندسی اقلیمی خورشیدی آینده به جای هرجومرج و خطر از طریق اقدامات یکجانبه، بهطور مشارکتی و تحت نظارت بینالمللی انجام میشود. ثبات اقلیم جهانی – و به طور بالقوه صلح و امنیت بینالمللی میتواند به آن بستگی داشته باشد.[۲]
[۱] https://www.foreignaffairs.com/world/solar-geoengineering-stratospheric-aerosol-injection-craig-martin-scott-moore
[2] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)