مبحثی در باب فرصت‌ها، مخاطرات و محدودیت‌ها
حق بر ناشناس بودن در عصر دیجیتال[۱]
Sarah Stummer
مترجم: سیاوش علیزاده
دانش‌آموخته دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی
ویراستار علمی: دکتر مهشید آجلی لاهیجی
پژوهشگر حقوق بین‌الملل و مدرس دانشگاه
هر چد ناشناس ماندن در فضای دیجیتال با گستره‌ای وسیع از فرصت‌ها همراه بوده و برای اشخاص حقیقی از اهمیت برخوردار است، منبع مخاطراتی نیز هست که می‌تواند در مسیر تحقیقات موفقیت‌آمیز کیفری مانع ایجاد کند. در نتیجه ناشناس بودن در فضای دیجیتال باید در قالب محدودیت‌هایی مورد شناسایی قرار گیرد.
حق محترم شمردن زندگی خصوصی و خانوادگی(ماده ۷ منشور حقوق بنیادین اتحادیه اروپا CFR) مانند حق محافظت از داده‌های خصوصی(ماده ۸ منشور مذکور) دارای اهمیت بسزایی برای اشخاص حقیقی است . این امر نه صرفا برآمده از دریافتی ذهنی است بلکه در جریان مطالعه‌ای تجربی که در موسسه فرانهوفر(Fraunhofer) برای فناوری اطلاعات امن(در دسترس از دسامبر ۲۰۲۴) انجام شده نیز منعکس شده است. این تحقیق تجربی نه تنها اهمیت تصمیم‌گیری برای شرکت‌کنندگان را برای خود (به بیشترین میزان ممکن) نشان می‌دهد که کدام بخش از اطلاعات شخصی را برای چه کسی افشا کنند بلکه اهمیت ناشناس ماندن را برای اشخاص حقیقی نیز نشان می‌دهد. با این حال، از آن جا که زندگی به صورت فزاینده‌ای به صورت برخط درآمده است، ناشناس بودن می‌تواند برای اشاعه تنفر، محتواهای تبعیض‌آمیز و اخبار جعلی نیز مورد بهره‌برداری قرار گیرد. در نتیجه، در عصر دیجیتال ناشناس بودن حاوی مخاطراتی نیز هست. دیوان دادگستری اروپا(ECJ) با مد نظر قرار دادن این مخاطرات بر خلاف رویه قضایی سابقش کنترل داده‌ها در اروپا را مجاز دانست و از این طریق با تصمیمی که در اینجا بر آن متمرکزیم ناشناس ماندن در فضای دیجیتال را با محدودیت روبه‌رو ساخت. بنابراین این مقاله به بحث در خصوص آن می‌پردازد که اشخاص چگونه و تا چه حد جواز ناشناس بودن در عصر دیجیتال را دارند.
ناشناس ماندن در عصر دیجیتال
تحلیل شماره ۲۶ مقررات محافظت از داده‌های عمومی GDPR بیان می‌کند که داده‌های ناشناس«اطلاعاتی است که با یک شخص حقیقی شناخته شده یا قابل شناسایی مرتبط نبوده یا دیگر نیستند». در نتیجه، مطابق مقررات محافظت از داده‌های عمومی، داده‌ی ناشناس بر خلاف داده خصوصی است و در صورتی که هیچ شخص حقیقی بر اساس اطلاعات پردازش شده قابل شناسایی نباشد، باید ناشناس قلمداد شود. این که آیا داده‌ها ناشناس هستند یا نه به این بستگی دارد که آیا شناسایی اشخاص حقیقی به طور بالقوه ممکن است یا خیر، به ویژه به دلیل تلاش بیش از حد مورد نیاز برای شناسایی آنها. از آنجا که تنها دانش طرف‌هایی که دسترسی قانونی به داده‌های (به‌ظاهر ناشناس) دارند احتمالا در معنای بند ۲۶ GDPR مورد استفاده قرار می‌گیرد – به شرطی که دسترسی غیرقانونی به داده‌ها به طور کافی به وسیله تدابیر حفاظتی فنی و سازمانی غیرمحتمل شده باشد – دانش آنها عامل تعیین‌کننده‌ای است برای این که آیا داده‌ها از نظر حفاظت از اطلاعات می‌توانند ناشناس تلقی شوند یا خیر. با این حال، حتی اگر داده‌ها از نظر حفاظت از اطلاعات به طور کلی ناشناس تلقی نشوند، هنوز هم می‌توانند در مورد برخی افراد ناشناس باشند. به عنوان مثال، در اینترنت معمولا اشخاص حقیقی می‌توانند از طریق آدرس اینترنت پروتکل IP خود شناسایی شوند (حتی اگر اطلاعات شخصی را به طور فعال فاش نکنند). بنابراین از منظر مقررات حفاظت از داده‌ها، ناشناس بودن عمومی در اینترنت وجود ندارد. با این حال، شناسایی از طریق آدرس IP تحت شرایط قانونی خاصی قرار دارد (به عنوان مثال، ظن ارتکاب یک جرم که در/ یا با کمک اینترنت انجام شده باشد)، به‌طوری که شناسایی از طریق آدرس IP نه همیشه ممکن است و نه برای همه قابل انجام است. بنابراین ناشناس بودن در اینترنت هنوز هم در مورد برخی افراد وجود دارد. به عنوان مثال، یک کاربر شبکه‌های اجتماعی که فقط از یک نام مستعار و همچنین تصاویر و اطلاعات غیرشخصی استفاده می‌کند، ممکن است در برابر سایر کاربران اینترنت ناشناس باشد، در حالی که در صورت وقوع یک جرم، می‌تواند توسط مقامات مجری قانون شناسایی شود. به عنوان مثال، در آلمان در صورت وقوع یک جرم، مقامات مجری قانون می‌توانند از آدرس IP (و همچنین زمان) استفاده کرده و از ارائه‌دهنده خدمات مخابراتی اطلاعاتی درخواست کنند که مشخص کند آدرس IP مربوط در زمان مورد نظر به چه کسی اختصاص یافته بود (بند ۱۰۰j (2) از قانون آئین دادرسی کیفری آلمان).
مزایای ناشناس بودن در عصر دیجیتال
هر چند که ناشناس بودن در اینترنت همواره به طور نسبی برای برخی اشخاص مقدور است، همین ناشناس بودن نسبی (و به طور شخصی درک شده) برای اشخاص حقیقی دارای اهمیت است. این امر به موجب مطالعه‌ای تجربی توسط موسسه‌ی فرانهوفر برای فناوری اطلاعات امن که بر روی یک‌صد آلمانی صورت گرفته بود، نشان داده شد (در دسترس از دسامبر ۲۰۲۴). در این مطالعه، ۸۳ درصد از شرکت‌کنندگان اظهار داشتند که (در صورت امکان) ترجیح می‌دهند از داده‌های ناشناس شده مربوط به خودشان استفاده شود تا داده‌های شخصی آنها. دلایل این امر از جمله شامل این واقعیت است که ناشناس بودن باعث می‌شود برخی از شرکت‌کنندگان احساس کنند کمتر تحت نظرند (۸۸ درصد از شرکت‌کنندگان که حداقل «تمایل به موافقت» داشتند این موضوع را بیان کردند) و احساس امنیت بیشتری داشته باشند(۷۱ درصد از شرکت‌کنندگان که حداقل « تمایل به موافقت» داشتند).
در فضای اینترنت، ناشناس بودن امکان ساخت و کاوش هویت‌های آنلاین را فراهم می‌کند و فضایی برای بیان و (خود)نمایی ایجاد می‌کند. بنابراین این ویژگی ظرفیت آن را دارد که به کاربران اینترنت اجازه دهد بدون محدودیت از حقوق و آزادی‌های خود استفاده نمایند. این امر به ویژه برای گروه‌های آسیب‌پذیر مانند کودکان یا اقلیت‌ها که به طور خاص تحت تاثیر اظهارات نفرت‌پراکنانه، تبعیض و سایر جرایم قرار می‌گیرند، اهمیت دارد.
به دلیل ناشناس بودن کاربران در فضای آنلاین، احتمال کمتری وجود دارد که هنگام بیان عقاید و دیدگاه‌های (سیاسی) خود با نفرت، تبعیض یا سوء استفاده دیگر مواجه شوند. علاوه بر این، ناشناس بودن می‌تواند ارزش افزوده‌ای برای جامعه ایجاد کند، چرا که امکان بحث درباره تابوهای اجتماعی (مانند مسائل مرتبط با جنسیت، خشونت و سوء استفاده و همچنین مسائل مرتبط با اقلیت‌ها) را فراهم می‌کند که می‌تواند به آموزش بهتر و درک میان افراد منجر شود.
مخاطرات ناشناس بودن در عصر دیجیتال؛ روی دیگر سکه
از سوی دیگر، به دلیل اثرکاهش بازداری آنلاین ناشناس بودن در اینترنت می‌تواند منجر به کاهش مسئولیت پذیری اشخاص در قبال رفتار خود و پایبندی کمتر به هنجارها و قوانین اجتماعی یا حتی قوانین رسمی شود. در نتیجه، این امر ممکن است موجب شود که افراد از ناشناس بودن (مجازی) دیجیتال خود برای بیان یا انجام اموری استفاده کنند که در دنیای واقعی با در نظر گرفتن ویژگی‌های هویت مدنی خود آن را بیان نمی‌کردند یا انجام نمی‌دادند. این اقدامات می‌توانند شامل طیف گسترده‌ای از تخلفات باشد، از نفرت‌پراکنی و انتشار محتوای تبعیض‌آمیز و اطلاعات نادرست گرفته تا ایجاد مزاحمت آنلاین. علاوه بر این، می‌تواند منجر به جرایمی جدی مانند قاچاق مواد مخدر، انسان یا سلاح شود. بنابراین ناشناس بودن (مجازی) می‌تواند از جنبه منفی بر سایر افراد و حقوق و آزادی‌های آنها تاثیر بگذارد.
حق بر ناشناس بودن دیجیتال؛ حقی در چارچوب محدودیت‌ها
با توجه به فرصت‌ها و خطرات ناشناس بودن دیجیتال که پیش‌تر ذکر شد، از یک سو ظرفیت حفاظت از حقوق و آزادی‌ها و از سوی دیگر خطر تاثیرگذاری بر حقوق و آزادی‌های دیگران، حق ناشناس بودندر عصر دیجیتال (مانند هر حق دیگری) باید در چارچوب محدودیت‌هایی اعطا شود.
این پرسش علی‌رغم همه چیز مطرح است که آیا در وضعیت حقوقی فعلی، اصولا حقی برای ناشناس ماندن در فضای مجازی وجود دارد و اگر وجود دارد محدودیت آن تا چه حد است. حقی برای ناشناس ماندن به طور مستقیم پیش‌بینی نشده است؛ نه در حقوق آلمان ونه در حقوق اروپایی یا حقوق بین‌الملل. با این حال، حقوق مورد نظر می‌تواند از سایر حقوق و آزادی‌های (اساسی) مشتق شود. برای مثال، در حقوق آلمان می‌توان حق ناشناس بودن را از حق بر اطلاعات در تعیین سرنوشت طبق بند ۱ ماده ۲ به همراه بند ۱ ماده ۱ قانون اساسی این کشور استنباط کرد. علاوه بر این، موضوع مورد بحث با سایر حقوق بنیادین به ویژه حق بنیادین آزادی بیان، هنر و علوم(ماده۵ قانون اساسی آلمان) و همچنین حق حریم خصوصی مکاتبات، مراسلات پستی و ارتباطات(ماده ۱۰ قانون اساسی آلمان) نیز مرتبط است. مشابه با این امر، می‌توان در سطح اروپا حقی برای ناشناس ماندن از منشور حقوق بنیادین اروپایی استخراج کرد، به ویژه از مقررات مرتبط با احترام به زندگی خصوصی و خانوادگی(ماده۷ منشور)، حق حفاظت از داده‌های شخصی(ماده۸ منشور) و همین طور حق آزادی بیان و اطلاعات(ماده۱۱منشور). در سطح جهانی، حق بر ناشناس بودن در فضای دیجیتال را می‌توان از کنوانسیون‌های بین‌المللی حقوق بشری استخراج کرد؛ از آن جمله کنوانیسون اروپایی حقوق بشر ECHR و میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی ICCPR. این کنوانسیون‌ها مشتمل بر حقوق مرتبط با احترام به زندگی خصوصی و خانوادگی هستند(رجوع شود به ماده ۸ کنوانسیون اروپایی حقوق بشر و ماده ۱۷ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی)؛ به همین شکل، حق آزادی عقیده و بیان(رجوع شود به ماده ۱۰ کنوانسیون اروپایی حقوق بشر و ماده ۱۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی). هر دو دسته مقررات مانند حقوق بنیادین آلمان و اروپا ، ارتباط تنگاتنگی با ناشناس ماندن در فضای مجازی دارند و بنابراین تشکیل‌دهنده مبنایی برای یک حق (مشتق‌شده) در خصوص ناشناس ماندن هستند.
با این حال، هیچ یک از حقوق و آزادی‌های مذکور مطلق نیست. این حقوق می‌توانند در سطح ملی، اروپایی و بین‌المللی محدود شوند؛مخصوصا ا زمانی که این محدودیت برای حفاظت از حقوق دیگران ضروری باشد(برای مثال به، بند ۲ ماده ۱۰ قانون اساسی آلمان، بند ۲ ماده ۵۲ منشور حقوق بنیادین اتحادیه اروپا، بند ۲ ماده ۸ کنوانسیون اروپایی حقوق بشر، بند ۲ ماده ۱۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی رجوع شود). بنابراین مانند سایر حقوق و آزادی‌های بنیادین، حق ناشناس بودن نیز یک حق مطلق نیست بلکه حقی با محدودیت‌های مشخص است. این امر، همان طور که ارائه فرصت‌ها و مخاطرات ناشناس ماندن در عصر دیجیتال نشان داده، ضروری است تا بتوان از فرصت‌هایی که توسط حق ناشناس ماندن در فضای مجازی فراهم می‌شود، بهره‌مند گشت و همزمان با خطراتی که از ناشناس ماندن در این عصر ناشی می‌شود، مقابله کرد.
آینده حق بر ناشناس ماندن در فضای مجازی
در ۳۰ آوریل ۲۰۲۴، دیوان دادگستری اروپا با صدور یک رای بیان نمود که ذخیره‌سازی عمومی و بدون تبعیض داده‌ها لزوما دخالتی جدی در حقوق تضمین‌شده محسوب نمی‌شود( بند ۷۹)، اما می‌تواند با هدف مبارزه با جنایات قابل توجیه باشد. با این حال، این امر تنها در صورتی صادق است که به طور قطعی مشخص شود که این نگهداری نمی‌تواند منجر به دخالت‌های جدی در زندگی خصوصی فرد مورد نظر شود( بند ۸۲). برای جلوگیری از چنین دخالت جدی باید چندین شرط رعایت شود؛ از جمله باید اطمینان حاصل شود که هر دسته از داده‌ها به ویژه داده‌های مربوط به هویت شخصی و آدرس IP، تحت شرایط فنی به گونه‌ای ذخیره شوند که هیچ نتیجه دقیقی در خصوص زندگی خصوصی اشخاص قابل استنباط نباشد. مخصوصا دسته ای از داده‌ها باید کاملا از دسته‌های دیگر داده‌های ذخیره‌شده جدا باشد(بندهای ۷۶-۸۷). در نتیجه این رای، دیوان دادگستری اروپایی تا حدودی الزامات مرتبط با ارتباط آدرس‌های IP با هویت‌ها را کاهش می‌دهد و به این ترتیب مرزهای حق ناشناس بودن در فضای دیجیتال را جابه‌جا می‌کند. منصرف از این امر، این موضوع حقوق کسانی را که صرفا از فرصت‌های ناشی از حق ناشناس بودن در فضای مجازی بهره می‌برند، تضعیف نمی‌کند بلکه از قربانیان اشخاصی که از ناشناس ماندن در فضای مجازی برای ارتکاب جنایات جدی سوء استفاده می‌کنند و در نتیجه حقوق دیگران را نقض می‌کنند، حمایت می‌کند. از آن جا که جرایم به طور فزاینده‌ای به فضای مجازی منتقل می‌شوند و مآلا وضعیت تهدید در حال تحول است، اقدامات متقابل مناسبی برای امکان‌پذیر کردن پیگرد قانونی و حمایت از قربانیان ضروری است. رای اخیر دیوان دادگستری اتحایه اروپا نیز دقیقا بر همین موضوع تمرکز دارد و نه محدودیت کلی حق ناشناس ماندن دیجیتال. بنابراین حق ناشناس ماندن در فضای مجازی برای اشخاصی که به طور قانونی عمل می‌کنند، بدون تغییر باقی می‌ماند. اما آن دسته از اشخاصی که از ناشناس ماندن برای فعالیت‌های غیرقانونی استفاده می‌کنند، بر اساس این تصمیم می‌توانند اسان تر تحت پیگرد قانونی قرار گیرند.
نتیجه‌گیری
ناشناس ماندن در فضای مجازی با مجموعه وسیعی از فرصت‌ها برای اشخاص و جامعه همراه است، اما همچنین خطراتی برای سایرین به همراه دارد. مانند هر حق بنیادین دیگر، حق ناشناس بودن دیجیتال باید همیشه در برابر حقوق و آزادی‌های دیگران تناسب پیدا کند. از آنجا که جرایم به طور فزاینده‌ای به فضای مجازی منتقل می‌شوند، وضعیت تهدید در حال تغییر ماهیت است و برای توفیق یافتن در پیگرد قانونی در عصر دیجیتال، اقدامات متقابلی لازم است. این امر با تصمیم اخیر دیوان دادگستری اروپا ممکن شده است. با این حال، باید دید که آیا و تا چه حد رای دیوان بر تحولات حقوقی در آلمان و سایر کشورهای عضو اتحادیه اروپا تاثیر خواهد گذاشت.[۲]
[۱] https://verfassungsblog.de/a-right-to-anonymity-in-the-digital-age/ 2 December 2024
[2] ویراستار ادبی: صادق بشیره(گروه پژوهشی آکادمی بیگدلی)